Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik
-§. Patronlarning sozligi va otish uchun yaroqliligini
Yüklə 39,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3-§. Patronlarning sozligi va otish uchun yaroqliligini aniqlash metodikasi Patronlarning sozligi tushunchasi kishilik jamiyatining turli sohalarida turli mazmunga ega. Patronlarni tayyorlagan korxona yoki zavodlarda patronlarning sozligi deganda patronning tuzilishi va barcha ballistik xususiyatlari 167 Davlat standartlari yoki firmaning standartlariga to‘liq mos kelishi tushuniladi. Texnik hujjatlashtirish talablariga mos ravishda nosoz patronlarga korroziyaga uchragan patronlar, shuningdek notekis hamda ishqalanish izlari mavjud patronlar (o‘q va gilzalar) kiradi. Ushbu nosozliklar kriminalistik nuqtai nazardan unchalik ahamiyat kasb etmaydi va patronni soz deb topilishiga ta’sir qilmaydi. Kriminalistikada patronning sozligi deganda — patronda ahamiyatli tashqi nuqsonlar bo‘lmagan va ushbu namunadagi patronlarning texnik hujjatlarida belgilangan tarzdagi otishni ta’minlaydigan holati tushuniladi. Ahamiyatga ega bo‘lgan tashqi nuqsonlarga quyidagilar kiradi: — gilzalardagi yoriqlar va ochiq teshiklar; — gilza va o‘qlardagi katta ezilishlar; — gilzadagi qimirlab qolgan o‘qlar; — gilza kapsyulidagi qurol urgichidan qolgan ezilish («osechka»); — egovlangan yoki kesilgan qobiqlar; — gilzaga belgilanganidan ko‘ra ko‘proq botib ketgan yoki gilzadan chiqib turgan o‘qlar; — gilza devorlari yoki o‘q qobig‘ining qalinligini o‘zgarishiga olib kelgan korroziya ta’siri. Patronlardagi tashqi nuqsonlarni aniqlash unchalik qiyin emas va ularning mavjudligida patronning sozligi bo‘yicha savolga javob berish anchagina oson kechadi. Ta’kidlash joizki, tashqi nuqsonlarning yo‘qligi hali patronning sozligidan dalolat bermaydi. Turli sabablarga ko‘ra patronlar porox zaradining fizikaviy-kimyoviy tarkibi yoki kapsyulning yondiruvchi tarkibi o‘zgarishga uchragan bo‘lishi mumkin. Soz holatdagi patronda, uning porox zaradi yoki kapsyulning yondiruvchi zaradi o‘q otilishida gazlarning kerakli bosimi miqdorini, bunga bog‘liq ravishda, shu namunadagi standart patron uchun snaryadning boshlang‘ich uchish tezligini ta’minlab berishi kerak. Qo‘lbola patronlarga nisbatan sozlik tushunchasi qo‘llanilmaydi. Chunki, qo‘lbola patronlarga nisbatan texnik-me’yoriy hujjatlar mavjud emas. Yig‘ilgan patronlar zavodda ishlab chiqarilgan standart patronlarning elementlaridan tayyorlangan bo‘lsa ham, ushbu elementlarni nostandart usulda («uy sharoitida») yig‘ilishi, bunday qo‘lbola patronlarga nisbatan davlat standartlari talablari yo‘qligini bildiradi, patronlarning tuzilishidagi o‘zgarishlari ham buni tasdiqlaydi. Patronning sozligi uning otish uchun yaroqliligidan dalolat beradi. 168 Nosoz patron otish uchun yaroqli ham, yaroqsiz ham bo‘lishi mumkin, bu undagi nuqsonlarga bog‘liq. Masalan, yoriqlar, ezilishlar va shu kabi nuqsonlar mavjud bo‘lsa ham, patronlar otish uchun yaroqli bo‘lishi mumkin. Shu bilan bir vaqtda, hech qanday tashqi nuqsonsiz patron, uning porox zaradi yoki kapsyulining yondiruvchi tarkibining fizikaviy-kimyoviy o‘zgarishlari natijasida otish uchun yaroqsiz bo‘lishi ham mumkin. Shuning uchun patronlarning sozligi va otish uchun yaroqliligini aniqlashning eng asosiy mezoni eksperimental o‘q otish hisoblanadi. Bunda o‘q otilishni hech qanday ushlanishsiz amalga oshishi emas, balki snaryadning boshlang‘ich tezligi va uning kinetik energiyasi ham muhim ahamiyatga ega. Tekshirilayotgan patronlarning sozligini va otish uchun yaroqliligini aniqlash maqsadida eksperimental o‘q otishni amalga oshirish uchun, tekshirilayotgan patronlarni otish mo‘ljallangan tur va rusumdagi qurollardan foydalanish zarur. Bunda qurol soz va uning stvoli yeyilib ketmagan bo‘lishi lozim. Agar eksperimentda foydalanilayotgan qurolning stvol kanali sezilarli darajada yeyilgan bo‘lsa, ushbu quroldan otilgan snaryadning ballistik xususiyatlari kamayishi to‘g‘risida oldindan tuzatishlar kiritish kerak bo‘ladi. Ekspertlarda har doim ham, tekshirilayotgan turdagi patronlarni otish uchun mo‘ljallangan qurol mavjud bo‘lmasligi mumkin. Bu holda tekshirilayotgan patronlar o‘rinbosar patron sifatida ishlatilishi mumkin bo‘lgan qurollardan foydalanish mumkin (masalan, 7,63 mm kalibrli Mauzer patronlarini 7,62 mm kalibrli TT to‘pponchasidan otish). Nuqsonli patronlar bilan eksperimental o‘q otishni, maxsus qurilma yordamida masofadan turib amalga oshirish lozim. Eksperimental o‘q otishdan so‘ng o‘qlarning hisoblab topilgan boshlang‘ich tezligi qiymatlarini, ushbu turdagi patronlarning standart boshlang‘ich tezligi bilan solishtirib ko‘riladi. Tekshirilayotgan patronlar o‘qining boshlang‘ich tezligi standartda belgilangan boshlang‘ich tezlik qiymatidan kam bo‘lmaganda, bu patronlarni soz holatda deb xulosa qilish mumkin. Aks holda patronlarni nosoz deb topiladi va uning otishlar uchun yaroqliligi haqidagi masala hal etiladi, ya’ni snaryadning yetarlicha shikastlash kuchi haqidagi savolga javob beriladi. Bu maqsadda, ushbu patron o‘qining solishtirma kinetik energiyasi hisoblab chiqiladi. Ushbu hisoblangan solishtirma kinetik energiya minimal solishtirma kinetik energiyaning qiymati — 0,5 Dj/mm2 bilan taqqoslanadi. Agar hisoblangan kinetik energiya qiymati 0,5 Dj/mm2 ga teng yoki undan katta 169 bo‘lsa, u holda odam tanasini shikastlash uchun yetarlicha kinetik energiyaga ega bo‘lgan, tekshirilayotgan patron otish uchun yaroqli deb xulosa chiqariladi. Solishtirma kinetik energiyasi 0,5 Dj/mm2 dan kam bo‘lmagan snaryad yumshoq to‘qimalarga shikast yetkazishi, yirik qon tomirlarini uzib yuborish, jigar, yurak, bosh miya a’zolariga shikast yetkazishi, ichki qon ketishiga sabab bo‘lishi, tananing muayyan a’zosini ishdan chiqarish imkoniyatiga ega bo‘lishi tajribalarda aniqlangan. Ushbu qiymatdan kam bo‘lgan solishtirma kinetik energiyaga ega snaryadlarni yuqoridagi imkoniyatga ega deb hisoblanmaydi. Ekspert–kriminalistik xizmatlarda otilgan snaryadning boshlang‘ich tezligi va solishtirma kinetik energiyasini aniqlash uchun mo‘ljallangan maxsus qurilma bo‘lmagan hollarda, snaryadning shikast yetkazuvchi kuchini aniqlashning quyidagi metodikasini tavsiya etish mumkin. Tadqiqotga taqdim etilgan patronlardan quruq qarag‘ay yoki tog‘terak daraxtidan yasalgan nishon (to‘siq)ga 2 metr (1,0 .... 1,5 metr ) masofadan otib ko‘riladi. Agar otilgan snaryadlar ushbu nishonga o‘z uzunligining uchdan ikki qismiga teng chuqurlikka botib ketsa, uning boshlang‘ich tezligi yetarli yoki shikastlovchi kuchi yetarli deb xulosa qilish mumkin. Sharsimon snaryadlar yuqoridagi kabi to‘siqqa o‘zining ikki diametriga teng masofaga botib kirib ketsa, uning shikastlovchi kuchi yetarli deb hisoblanadi. Yüklə 39,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|