Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

Kalashnikov konstruksiyali (AKS–74U) avtomatidan paxta 
matoli to‘siqqa, porox gazlari oqimining to‘siqqa ta’sir
ko‘rsata oladigan masofadan o‘q otilishida hosil bo‘lgan
jarohatning ko‘rinishi. 
Oddiy ko‘z bilan ko‘rilganda, qurol stvoli ozg‘ining aksi o‘ziga xos 
shaklga ega bo‘lgan qurumlanish, ifloslanish, ezilish yoki mato 
tolalarining tekislanishidan iborat bo‘ladi; ushbu belgi odam terisida 
shilinish, qontalash joy yoki yara ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. 
Shtansmarkani hosil bo‘lishida porox gazlari oqimining ingichka va 
yo‘nalishli ta’siri muhim ahamiyat kasb etadi, bunday ta’sir esa porox 
gazlari oqimining qurol stvoli kanalining ko‘ndalang kesimi bilan 
chegaralanishi natijasida vujudga keladi.
Porox gazlari va o‘qdan oldingi havo ustuni, obyekt (to‘siq)ga 
markazlashgan holda ta’sir qilib, jarohatlanayotgan obyektning yuqori 
sirtini teshadi. Bunda to‘siqda, o‘lchamlari qurol stvoli kanalining 
ko‘ndalang kesimiga yaqin bo‘lgan nuqsonli jarohat hosil bo‘ladi. So‘ng 
porox gazlari obyekt ichiga tushishida, to‘siqni qatlamlarga ajratadi va 
ushbu qatlamlarni qurol stvoli kanali og‘ziga qisadi (71–rasm). 
Shtansmarkaning hosil bo‘lishida, o‘q otuvchining qo‘lida qurolni 
unchalik mahkam siqib ushlanmaganligi ham rol o‘ynaydi, qurolni 
mahkam ushlamaganligi natijasida qurol beixtiyor ravishda oldinga 
harakat qilishi (siljishi) mumkin. 

---

 357 
 
71-rasm. 
Shtansmarkaning hosil bo‘lish sxemasi.
 
Qurol stvoli kanali og‘iz kesimining to‘liq yoki qisman aks etishi har 
qanday quroldan to‘siqqa 1 
sm 
gacha masofada o‘q otilishida hosil 
bo‘lishi mumkin. Masalan, vintovkadan o‘q otilishida, nafaqat qurol 
stvol og‘zi kesimi, balki stvol og‘zi kesimidan 1,4 
sm 
masofada 
joylashgan mo‘ljallagich hamda stvol og‘zi kesimidan 3,1 
sm 
masofada 
joylashgan shompol uchining aksi ham hosil bo‘lishi mumkin. 
Porox gazlari oqimi elementlarining to‘siqqa nisbatan 
o‘q otilish 
jarohatining kirish teshigi sohasidagi 
termik ta’siri 
to‘siq sirtiga issiqlik 
omilini hosil qiluvchi yonayotgan porox zarralari va boshqa qizib ketgan 
zarrachalarning ta’sirida vujudga keladi. Ushbu ta’sir qilish vaqti juda 
qisqa va har doim porox gazlarining yuqori bosimi bilan kuzatiladi. 
Tajribalardan aniqlanishicha, issiqlik omilining vujudga kelishida 
yonayotgan porox zarrachalari rol o‘ynaydi. Ushbu porox 
zarrachalarining termik ta’sirining vujudga kelishi (termik ta’sirning o‘zi 
ham) poroxning yonish tezligiga, shuningdek poroxning turi va holatiga 
bog‘liq bo‘ladi. 
Ma’lumki, o‘qotar qurollarning patronlarida ikki turdagi porox — 
tutunli (qora) va tutunsiz porox ishlatiladi. Tutunli (qora) poroxning 
yonish tezligi nisbatan kichik bo‘ladi. Tutunli poroxdan foydalanib, 
amalga oshirilgan o‘q otilishida, ushbu poroxning zarrachalari qurol 
stvoli kanalidan chiqib ketganidan keyin ham yonishda davom etadi. 
Buning natijasida to‘siqqa sezilarli tarzda termik ta’sir ko‘rsatiladi va 
ushbu ta’sir to‘siq materialining yonishi (kuyishi), ta’sir qilish sohalarida 
to‘siq materiali rangining o‘zgarishi, mato tolalarining kuyishi, shishib 
qolishi va buralishi bilan ifodalanadi. Bunday termik ta’sir natijasida 
sun’iy mato tolalari gurzisimon shaklga ega bo‘ladi. 

---

 358 
Tutunsiz porox ishlatib amalga oshirilgan o‘q otilishlarida 
ko‘rsatiladigan termik ta’sir unchalik yaxshi ifodalanmagan bo‘ladi. Juda 
qisqa (sekundning yuzdan bir bo‘laklari) vaqtli ta’sir jarayonida porox 
gazlari boshlang‘ich haroratining tez tushishi termik ta’sirlarning izlarini 
shakllanishiga imkon bermaydi. 
Tajribalar natijasida aniqlanishicha, issiqlik omillarining vujudga 
kelishida poroxning miqdori va sifati ham muhim ahamiyat kasb etadi: 
patronda porox qanchalik ko‘p bo‘lsa va u qanchalik ko‘p vaqt yonsa 
hamda buning ustiga qurolning stvoli kalta bo‘lsa, termik ta’sirning 
vujudga kelish ehtimolligi shunchalik katta bo‘ladi. 
Yuqoridagi holatga misol sifatida silliq stvolli ov miltiqlaridan 
tayyorlangan qirqma miltiqlar, shuningdek 5,45 
mm 
kalibrli AKS–74U 
avtomatlardan mato to‘siqqa o‘q otilishida, yaxshi ifodalangan kuyish 
belgilarining hosil bo‘lishini keltirish mumkin. 5,45 
mm 
kalibrli AKS–
74U avtomatidan mato to‘siqqa o‘q otilishida, tutunsiz porox 
avtomatning kalta stvoli kanalida to‘liq yonib ketishga ulgurmaydi va 
qurol stvoli kanalidan chiqib ketishda stvol og‘zi olovining hosil 
bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Yuqoridagilardan tashqari, shtansmarkaning hosil bo‘lishida to‘siqning 
materiali, o‘q otilishida ishlatilgan qurol stvoli va snaryadlar diametrlari 
orasidagi farqlar ham rol o‘ynaydi. 
O‘qning kalibri kichik bo‘lganida va qurol stvoli kanali yeyilishga 
uchragan holatlarda, poroxning yonish jarayoni sekinlashadi, natijada 
porox gazlarining bosimi tushib ketadi va porox zarrachalarining stvol 
kanalidan uloqtirilishi kamayadi. 
Tutunsiz porox ishlatilib kalta stvolli qurollardan o‘q otilishida, 
matolardagi termik ta’sirlar izlari 10 
sm 
gacha masofalarda aniqlanishi 
mumkin. tutunsiz porox ishlatilib ov miltiqlaridan o‘q otilishida termik 
ta’sirlar har doim ham vujudga kelmasligi mumkin, ammo movut 
materiallarga o‘q otilishida termik ta’sirlarning izlari 5