Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

Quyidagilar to‘siqqa mexanik ta’sirini ko‘rsatadi: 
— o‘qotar quroldan otilgan snaryad; 
— stvol kanalidan uchib chiqqan gazlar; 
— porox zarralari. 
O‘qotar quroldan otilgan snaryad to‘siqqa mexanik ta’sir ko‘rsatishi 
natijasida, to‘siqda ochiq, yopiq va tegib o‘tuvchi (urinma) jarohatlar 
hosil qilishi mumkin. Ochiq jarohatda to‘siqda jarohat kanali bilan 
tutashgan kirish va chiqish teshiklari bo‘ladi. Yopiq jarohatda faqat 
kirish teshigi, jarohat kanali bo‘ladi, bu kanalda otilgan o‘q joylashgan 
bo‘ladi. Tegib o‘tuvchi (urinma) jarohatlar esa otilgan o‘qni to‘siqqa, 
o‘qni harakat yo‘nalishi va to‘siq sirti orasida kichik burchak ostida 
urilishida vujudga keladi. Tegib o‘tuvchi jarohatlar snaryadning rikosheti 
natijasi hisoblanadi va bu holda o‘q to‘siqni teshib kirmaydi, balki tegib 
o‘tadi. 
O‘qning to‘siqqa mexanik ta’siri to‘siqning materiali, o‘qning 
tuzilishi, uchrashish burchagi, o‘qning uchish tezligi, o‘q harakatining 
ta’sirlashish vaqtidagi barqarorligi va xarakteriga bog‘liq bo‘ladi. Bu 
kabi izlar ko‘pincha, yumaloq yoki ellips shaklida bo‘lib, jarohatlar 
joylashgan sohada shikastlangan obyektning bir qismi yetishmaydi. 
To‘siqdagi jarohat sohasida obyekt muayyan bir qismining yetishmasligi 
— «matoning minusi» deb ataladi va snaryad tomonidan yulib ketiladi. 
Mexanik ta’sirlar jarayonida mo‘rt materialli to‘siqlarda, o‘q tegishidan 
hosil bo‘lgan jarohat atrofida radial (markazdan tashqariga yo‘nalgan) va 
azimutal (chetdan markazga yo‘nalgan) yoriqlar vujudga kelishi 

---

 369 
mumkin. Bundan tashqari, o‘qni mexanik ta’sirining izlari turli 
chuqurlikka va konfiguratsiyaga ega bo‘lgan ezilishlar yoki o‘zining 
morfologik alomatlariga ko‘ra sanchuvchi va sanchuvchi–kesuvchi 
sovuq quroldan qolgan jarohatlarga o‘xshagan bo‘lishi mumkin. 
Porox gazlarining va o‘qdan oldinda turgan havo ustunining 
mexanik ta’siri obyektda quyidagilar bilan ifodalanadi: 
-
gazlarning qurol stvol og‘zidagi bosimi; 
-
stvol og‘zi moslamalarining mavjudligi; 
-
obyektga bo‘lgan masofa; 
-
obyektning xossalari. 
Porox gazlarining mexanik ta’siri asosan unchalik mustahkam 
bo‘lmagan to‘siqlarda (qog‘oz, mato va boshqalar) ko‘proq kuzatiladi 
hamda ularning shakli odatda xochsimon yoki T simon bo‘ladi, bundan 
tashqari, ko‘p hollarda, matoni yulib chiqib ketilishi ham uchraydi.
Porox zarralarining to‘siqqa nisbatan mexanik ta’siri quyidagilarga 
bog‘liq: porox zarralarining bir qismi yonishga ulgurmasdan stvol 
kanalidan ancha katta kinetik energiya bilan uchib chiqib ketadi. Bu 
kinetik energiya ta’sirida porox zarralari to‘siqqa borib uriladi, unga 
kirib ketadi va ko‘p miqdordagi nuqtaviy jarohatlar yetkazadi, bu 
jarohatlar agar to‘siq mustahkam bo‘lmasa, ochiq jarohatlar ham bo‘lishi 
mumkin.