Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik
-§. Sochma o‘q jarohatlaridan o‘q otilishi masofasini aniqlash
Yüklə 39,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5-§. Sochma o‘q jarohatlaridan o‘q otilishi masofasini aniqlash
Silliq stvolli qurollardan otishda ishlatiladigan va turlicha pijlar, prokladkalar, shuningdek snaryad sifatida sochma o‘qlar yoki yirik kartechlar bilan jihozlangan patronlarning o‘qlarini yaqin va uzoq masofadan otishda vujudga keladigan mahsulot yoki izlar o‘ziga xos xususiyatga ega. Bu xususiyatlar o‘q otilishi vaqtida stvol kanalidan turli mahsulotlar, masalan, pijlar otilib chiqishi hamda to‘siqqa sochma o‘q orqali o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatishi bilan ifodalanadi. Sochma o‘qlar, stvoldan chiqib uchish jarayonidagi sochilish darajasiga bog‘liq holda to‘siqqa uch turdagi mexanik ta’sir ko‘rsatishi mumkin: yaxlit ta’sir, nisbiy yaxlit ta’sir va sochma o‘q jarohatlarining ta’siri. 401 Sochma o‘qlarning yaxlit ta’siri 0,5–1 m masofada, hali sochma o‘qlar uchish jarayonida sochilib ulgurmagan, shuning uchun yaxlit bir snaryad kabi harakat qiladigan vaqt va masofalarda kuzatiladi. Bunda to‘siqdagi jarohatlar yumaloq yoki oval shakldagi yagona jarohat yoki teshikdan iborat bo‘ladi, uning diametri qurolning kalibriga hamda o‘q otilishi masofasiga bog‘liq bo‘lib, 4 sm gacha bo‘lishi mumkin. Sochma o‘qlarning nisbiy yaxlit ta’siri 0,5–1 m dan to 2–5 m gacha masofalarda, uchish jarayonida sochma o‘qlarning sochilishi endi boshlanayotgan vaqtda kuzatiladi. Bunda to‘siqdagi jarohatlarning ko‘rinishi o‘zaro zich uchib kelgan sochma o‘qlar va pijlar ta’sirida hosil bo‘lgan nisbatan ancha katta teshik shaklida bo‘ladi hamda uning atrofida alohida sochma o‘qlardan mayda jarohatlar kuzatilishi mumkin. O‘q otilishi masofasi 5 m dan katta bo‘lganida, sochma o‘qlar jarohatlarining ta’siri kuzatiladi. Bu holda to‘siqda katta o‘lchamdagi markaziy teshik yoki yoriq vujudga kelmaydi, balki o‘q otilishi masofasiga bog‘liq holda u yoki bu sohani egallagan, juda ko‘plab (sochma o‘qlarning miqdoriga qarab) mayda jarohatlar yuzaga keladi. Bu kabi jarohatlar «sochma o‘q jarohatlari» nomini olgan. Demak, to‘siqdagi sochma o‘qlar ta’sirida hosil bo‘lgan jarohatlar to‘plami — sochma o‘q jarohatlari deb ataladi. Sochma o‘qlarning turlicha masofalarda to‘siqqa nisbatan yuqorida keltirilgan ta’sirlari, normal jihozlangan patronlar bilan ov miltiqlaridan otish uchun ham o‘rinli. O‘q otilishi «qirqma» miltiqlar bilan bajarilganda yoki porox gazlari tashqariga belgilanganidan ko‘proq chiqib ketadigan, shuningdek qo‘lbola usulda yasalgan «sechka» sochma o‘qlari ishlatilgan hollarda snaryadning yaxlit ta’siri 20 sm masofadagina kuzatilishi mumkin. Namatdan yasalgan pijlarning uchish masofasi — 50 m gacha, kartondan yasalgan prokladka–pijlarniki — 15 m gacha, ezilgan oddiy qog‘ozdan qo‘lbola usulda yasalgan pijlarniki esa — 10 m gacha bo‘lishi mumkin. Sochma o‘qlarning yaxlit ta’sir qilishi jarayonida pijlar to‘siqqa kirib ketadi, nisbiy yaxlit ta’sirida esa — markaziy jarohat vujudga kelishi kuzatiladi. Shu bilan birga pijlar uchish jarayonida uchish chizig‘idan chetlashishi va to‘siqda o‘zining xususiy izlarini qoldirishi mumkin. 402 Silliq stvolli quroldan yaqindan o‘q otilish masofasi va yo‘nalishini aniqlashda, narezli quroldan o‘q otilishida vujudga keladigan o‘q otilishining qo‘shimcha mahsulotlari izlarini aniqlashda ishlatiladigan qonuniyat va usullardan foydalaniladi. Ammo ov miltiqlaridan yaqindan o‘q otilish masofasini aniqlashda, to‘siqda mavjud bo‘lgan bir necha dona porox zarrachalari yaqindan o‘q otilishidan darak bermasligini unutmaslik kerak. Bu zarrachalar pijlar bilan birga olib chiqilgan bo‘lishi mumkin, chunki porox zarrachalari pijlar bilan birga 15 m gacha masofaga uchib bora oladi. Shu bilan birga yaqin masofadan o‘q otilishining qo‘shimcha alomati sifatida sochma o‘qlarning yaxlit ta’siri xizmat qiladi. Ov miltiqlaridan uzoqdan o‘q otilishi masofasini aniqlashning asosi o‘q otilishi masofasi bilan to‘siqdagi sochma o‘qlar jarohatlari orasidagi bog‘liqlik hisoblanadi. O‘q otilishi masofasi qancha katta bo‘lsa, jarohatlarning o‘lchami ham shuncha katta bo‘ladi. O‘q otilishi masofasi dastlabki ma’lumotlarga bog‘liq holda tajribada o‘q otib yoki ma’lumotnoma jadvallar va grafiklar orqali aniqlanishi mumkin. Agar tadqiqotga o‘q otilishi masofasi aniqlanishi haqida savol qo‘yilgan va tekshirilishi kerak bo‘lgan o‘qotar qurol taqdim etilgan bo‘lsa, u holda kerakli tajribalarni o‘tkazish mumkin. Bunda, taqdim etilgan quroldan, oldindan ma’lum bo‘lgan L masofadan tajriba o‘q otishni amalga oshirib, sochma o‘qlarning bir necha jarohatlari olinadi. Keyin har bir masofa uchun sochma o‘qlar jarohatlarining maksimal D min va minimal D max diametrlari aniqlanadi. Ushbu diametrlardan D ning L masofaga bog‘liqlik grafigi chiziladi. Ushbu grafikda maksimal D min (L) va minimal D max (L) diametrlarning oldindan ma’lum bo‘lgan masofalar L max va Lmit larga bog‘liqligi ham ko‘rsatiladi. Hodisa sodir bo‘lgan joydan aniqlangan va qiymati endi ma’lum bo‘lgan sochma o‘q jarohatlari diametri D Li ni ham maksimal va minimal masofalarga bog‘liqligini ushbu grafikdan olish mumkin. Ushbu tajribalar jarayonida sochma o‘q otilishidan hosil bo‘lgan jarohatlarning o‘lchamlari nafaqat o‘q otilishi masofasiga, balki qurolning tuzilishi, patronlarning jihozlanishi yoki ob–havo sharoitlariga ham bog‘liq bo‘lishini unutmaslik kerak. Masalan, sochma o‘q jarohatlarining o‘lchamlari quyidagi hollarda ortishi mumkin: |