Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

 
2-§. Patronning turi va namunasini uning tarkibiy 
 qismlaridan aniqlash 
Patronning turi va namunasini uning alohida tarkibiy qismlaridan 
aniqlash bo‘yicha o‘tkaziladigan tadqiqotlar ko‘pincha, ishlatilgan 
qurolning rusumini aniqlash ekspertizalarining bir qismi hisoblanadi. Bu 
vazifani hal etish gilza va snaryadlar oksidlangan, deformatsiyalangan 
yoki ulardagi mavjud izlar qurolning rusumini aniqlash uchun yaroqsiz 
bo‘lib qolgan darajada buzilgan, shuningdek otilgan o‘q odamning 
tanasida joylashgan va tadqiqotga bu o‘qning rentgen surati taqdim 
etilgan bo‘lsa, mustaqil ekspertiza turi ham bo‘lishi mumkin. 
Patronning turi va namunasini otilgan gilza va o‘qlardan aniqlash
. 
Patronning gilza va o‘qlari kabi tarkibiy qismlari jangovar o‘q-
dorilarning muayyan bir turiga tegishli ekanligi bo‘yicha tadqiqotlar 
patronlarning tadqiqotlari kabi o‘tkaziladi. Gilzaning tadqiq qilishda 
uning og‘irligi va og‘zining ichki diametri aniqlanadi. Bu ichki diametr, 
gilza og‘zining shishib qolishi oqibatida, patron mo‘ljallangan qurol 
kalibridan sal kattaroq bo‘ladi. Gilza og‘zining shishib qolishi natijasida 
gilzaning shakli ham o‘zgaradi. Masalan, revolverning konussimon 
shakldagi gilzalari silindrsimon bo‘lib qoladi. 
Tekshirilayotgan o‘qning muayyan tur va namunadagi patronga 
tegishliligini aniqlash, uning o‘lchamlari va shakli, qobig‘ining 
mavjudligi va yasalish usullari, o‘qni gilzaga maxkamlanish usuli, 
markirovka belgilariga ko‘ra amalga oshiriladi. O‘qning shaklini 
aniqlashda, uning uchi qismining konfiguratsiyasidan tashqari, orqa 
qismining konfiguratsiyasi va aylanma ariqchasiga e’tibor beriladi. Bu 
kabi aylanma ariqchalar 6,35 va 7,65 
mm 
kalibrli vintovka va to‘pponcha 
patronlari o‘qlarida bo‘ladi. Qobiqli o‘qlarda, bu qobiqni o‘qning tag 
qismidagi berkitish usuli o‘rganilishi lozim. Qobiqsiz qilib 
tayyorlanadigan miltiq o‘qlarida esa ularning stabilizatorlarining uzunligi 

---

 163 
o‘lchanadi, yo‘naltiruvchi qirralarining miqdori va materiali aniqlanadi. 
Kichik kalibrli qurollarning qobiqsiz o‘qlarida yetakchi qismdagi 
halqalarning miqdori (ko‘p partiyada chiqariladigan o‘qlarda bu halqalar 
uch dona, ayrim nishonga otish uchun mo‘ljallangan o‘qlarda to‘rtta 
bo‘ladi) aniqlanadi, keyin o‘qning og‘irligi, diametri va uzunligi 
o‘lchanadi. 
O‘qlarda mikrometr yordamida ikkita diametr o‘lchanishi mumkin: 
qarama–qarshi joylashgan narezlar maydonlari bo‘yicha eng kichik 
diametr, qarama–qarshi joylashgan narezlar maydonlari izlari orasidagi 
sohalar bo‘yicha — eng katta diametr. Ta’kidlash joizki, yuqoridagi usul 
bilan narezlarining soni toq bo‘lgan yoki narezlari yeyilib ketgan 
qurollardan otilgan o‘qlarning diametrlarini aniqlab bo‘lmaydi. Shuning 
uchun o‘qning yetakchi (silindrsimon) qismida eng kichik va eng katta 
diametrlarini o‘lchash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ammo, bunda otilgan 
o‘q qurol stvolidan chiqqanidan so‘ng, dumaloq emas, balki oval 
shakldagi ko‘ndalang kesimga ega bo‘lishini hisobga olish kerak. 
Shuning uchun o‘lchashlarni bir necha marta o‘tkazib, o‘rtacha qiymatni 
hisoblash lozim. 
O‘qlarni tekshirishda ayrim hollarda ularda mavjud markirovka 
belgilariga ham e’tibor berish kerak. Miltiqlardan otish uchun 
mo‘ljallangan va Rossiyada ishlab chiqariladigan «Brenneke», «BS», 
«Ideal», «Mayer» rusumli qobiqsiz o‘qlarda qabariq harflar bilan 
markirovka belgilari: o‘qning nomlanishi, kalibri, ishlab chiqarilgan 
zavodning nomi (masalan, «Voyenoxot») yoki o‘q ishlab chiqarilgan 
shahar (masalan, «Odessa»), ayrim hollarda o‘qning narxi yozilgan 
bo‘ladi. Bunday markirovka belgilari otilgandan so‘ng bo‘linib ketgan 
yoki deformatsiyalangan o‘qlarda ham saqlanishi mumkin. Chet elda 
ishlab chiqarilgan o‘qlarda shu o‘qning rusumi, ular otish uchun 
mo‘ljallangan qurollarning kalibri va stvolining torayish darajasi kabi 
xususiyatlari yozilgan qog‘oz yorliq saqlanib qolishi mumkin. 
Markirovka belgilari o‘qlarning tubida ham bo‘lishi mumkinligini yodda 
tutish lozim.
Otilganda deformatsiyalangan yoki bo‘linib ketgan o‘qlarni 
tadqiqoti o‘ziga xos xususiyatga ega. Bunday tadqiqotda avvalo, ushbu 
tekshirilayotgan metall parchasi o‘qning bo‘lagi ekanligini aniqlash 
zarur. Bu vazifani hal etishda o‘qning deformatsiyalanishi va bo‘linib 
ketishini qurol, to‘siq ta’sirida yoki snaryadning tuzilishiga bog‘liq 
ravishda yuz berganiligiga e’tibor berish kerak. Masalan, kichik 
kalibrdagi o‘q katta kalibrdagi quroldan otilganda, o‘zining dastlabki 

---

 164 
shaklini yo‘qotadi, chunki, o‘q qurol stvoli kanalida harakati davomida, 
stvol kanali devorining turli qismlariga urilib shaklini o‘zgartiradi. 
O‘qning stvol kanali devorlariga urilishida, uning yetakchi qismi o‘z 
shaklini saqlab qolsa-da, tubining shakli dumaloqdan ovalga o‘zgaradi. 
Ko‘p hollarda, otilgan o‘q to‘siqqa urilishi natijasida shaklini 
o‘zgartiradi. Maxsus ya’ni, bo‘linuvchi, zirh teshuvchi yoki nazorat 
o‘qlari deformatsiyalanadi yoki bo‘linib ketadi. Masofadan ta’sir 
qiluvchi maxsus o‘qlar uchish jarayonida, yoruvchi maxsus o‘qlar esa 
to‘siq bilan to‘qnashganda bo‘linib ketadi. Oddiy qobiqli o‘qlarning 
qobig‘i jarohatlangan bo‘lsa, «bo‘linuvchi» o‘q kabi xususiyatga ega 
bo‘ladi. Masalan, o‘qning bosh qismi arralab ikki qismga ajratib 
qo‘yilsa, u to‘siq bilan uchrashganda parchalanib ketadi.
Taqdim etilgan metall buyum muayyan bir o‘qning tarkibiy qismi 
ekanligini aniqlash uchun, avvalo bu buyumni bir xil yoki bir necha xil 
metalldan iborat ekanligini tekshirish lozim. Taqdim etilgan metall 
buyumni qo‘rg‘oshin va undan qattiqroq metall (jez, melxior, temir)dan 
iborat bo‘lishi, bu buyum deformatsiyalangan o‘qning qobig‘i va asosi 
ekanligidan dalolat beradi. Agar taqdim etilgan buyumda o‘qning bosh 
qismining elementlari, qobig‘ining o‘q tubidagi berkitish usullarining 
belgisi, o‘qning yetakchi qismidagi yo‘naltiruvchi qirralari, o‘qning 
gilzaga mahkamlanish izlari, shuningdek o‘qdagi qurol stvolidan qolgan 
izlar saqlanib qolgan bo‘lsa, bu buyumni muayyan bir turdagi o‘q deb 
hisoblash mumkin. 
Aksariyat hollarda metall parchalarini tadqiq etishda, bu parchalarni 
o‘qning muayyan turiga tegishliligi, shuningdek ushbu o‘q bo‘yicha 
patronning turi va namunasini aniqlashga doir vazifalar birgalikda hal 
etiladi. Bundan tashqari, metall parchalarida ishlatilgan qurolning 
narezlari maydonlaridan qolgan izlar mavjud bo‘lsa, ishlatilgan 
qurolning rusumini ham aniqlash mumkin bo‘ladi. Tadqiqotga taqdim 
etilgan qo‘rg‘oshinning bir parchasi qobiqsiz o‘qning, kartechning yoki 
sochma o‘qning bir bo‘lagi bo‘lishi mumkin. 
Deformatsiyalangan snaryad yoki uning bir parchasini tadqiq etishda 
uning og‘irligi ham (tarozi yordamida) aniqlanadi. O‘qning qobig‘i yoki 
asosining bo‘laklari alohida-alohida tortib ko‘riladi. Bo‘laklarga bo‘linib 
ketgan o‘qning parchalarini bir-biri bilan solishtirib ko‘riladi. Kuchli 
deformatsiyalangan qobiqli o‘qning qobig‘ini asosidan ajratib olish va 
ular har birining alohida og‘irligini aniqlash, qobiqning qalinligini 
o‘lchash mumkin. Agar o‘qning qobig‘ida kernlash izlari saqlanib qolgan 
bo‘lsa, bu izlarning miqdori, shakli, o‘lchamlari, ular orasidagi masofalar 

---

 165 
aniqlanadi. O‘lchashlar va hisoblashlar natijasida olingan qiymatlar 
maxsus adabiyotlardagi ma’lumotlar bilan solishtiriladi. 
Yuqoridagi kabi tadqiqotlarda, snaryadning diametrini aniqlash 
uchun geometrik qoidalarga asoslanish maqsadga muvofiqdir. Agar 
qobiqning bir parchasida ikkita kernlash izlari saqlanib qolgan bo‘lsa, bu 
izlarning orasidagi masofani o‘lchash hamda o‘qning taxminiy aylana 
uzunligini hisobga olgan holda, kernlash izlari tekshirilayotgan o‘qda 
ikkita bo‘lganmi yoki uchtaligini aniqlash kerak. Shu kernlash izlarining 
miqdoriga asoslanib, tadqiqotga qanday turdagi (revolverlar yoki 
to‘pponchalar uchun mo‘ljallangan) o‘qlar taqdim etilganligi haqida fikr 
yuritish mumkin. Revolverlarning patronlari o‘qlarida kernlash izlari 
ikkita bo‘ladi va ular orasidagi masofa o‘qning aylana uzunligining 
yarmiga teng bo‘ladi, to‘pponcha patronlari o‘qlarida kernlash izlari 
uchta bo‘lib, ular orasidagi masofa, o‘qning aylana uzunligining uchdan 
bir qismiga teng bo‘ladi. Agar qobiqning bo‘lagi egilgan bo‘lsa, 
o‘lchashlardan oldin uni tekislab olish kerak. Aylananing uzunligi 
geometriyada 2
π
R deb olinadi, shuning uchun ikkita kernlash izlari 
aniqlanganda, ular orasidagi masofa 
π
R, uchta kernlash izlari mavjud 
bo‘lganda esa bu masofa 2\3 
π
R deb olish mumkin. O‘q qobig‘idagi 
kernlash izlaridan nafaqat o‘qning diametri, balki, kernlash izlari 
bo‘lmaydigan 9