TÜrk xalqlari folkloru IV kitab altay dastanlari və ƏfsanəLƏRİ baki – 2016 Redaktoru: fil. ü. f d. Əfzələddin ƏSGƏR

AİN-ŞAİN-ŞİKŞİRQE

Altaylılardan qeydə alınmış belə bir məzmunda nağıl mənim “Şimal-Qərbi Mon­­qolustan oçerkləri” (IV c., səh. 427) kitabımda çap olunub; əsas qəhrəman İren-Şayndır. İrin-Sayn adı Monqo­lus­tanda Xobdodan Ordosadək hər yerdə ya­yı­lıb, amma Şikşirqe hissəsinə başqa üzvlər artırılıb. Dürbüt nağılında (Очерки С. З. Монг. IV, 429) bu İrin-Sayn – Qunın-nastay Mikeledir (Qunın-nastay – otuz yaş­­­­lı, mikele melekey sözündəndir, qurbağa de­məkdir); ordos nağılında (Танг. Тиб. oк­ра­­ина Китая, II, 131) İrin-Sayn – Altın-Qorqoltaydır (altın-qorqoltay qızıl qır­qo­vul deməkdir). Monqol nağıllarında digər süjetlər bu adla bağ­lı­dır, lakin mənim 1877-ci ildə qeydə aldığım nağılda süjet eynilə cə­nab Nikifo­ro­vun Askat kəndində top­ladığı na­ğıl­da olduğu kimi­dir. Yalnız onun qeydə aldığı daha yaxşı və tamdır.

Mənim 1877-ci ildə Çuy çölündə qeydə aldığım nağılda İren-Sayn-Çiçirqe Toy­bon-xanın əmri ilə Erlik-xandan aragçəkən aparat – cirakı alıb gətirir, sonra isə ey­ni zamanda həm quş, həm də şaman qadın olan qəribə məxluq Kankıre-kuş onu gə­tirir.

Ain-Şain-Şikşirqe hələlik yalnız altaylılarda tapılıb; nə Mon­qo­lus­tandan, nə də Soyot torpağından belə bir süjet hələlik əldə olun­ma­yıb.

Cənab Nikiforov tərəfindən qeydə alınmış Askat variantında beş hadisə var: 1) Üç qızının qorxmazlığını yoxlayan qoca Olök­şin haqqında. 2) Karaqul haq­qında. 3) Kör-balık haqqında. 4) Ain-Şay­nın Erlikin yanına araqçəkən aparat üçün getməsi. 5) Toybon-xanın sarayına quş-şaman qadın Kan-Keredenin gətiril­məsi.

Altaylılardan bu nağılı məndən başqa cənab Palkin də qeydə alıb (Извес­тия Вост.-Сиб. Отд. Геогр. Об-ва, т. I, в I, 140). Həmin qeyddə Olökşinin adı atadan qıza keçib; İrin-Şain adı həmin qeyddə yoxdur; Palkinin qeydə aldığı nağılda yalnız üç ha­disə var: 1) qızların sınağa çəkilməsi. 2) Xan sarayına qeyri-adi can­lı­nın (Kara-Kulun əvəzinə) gətirilməsi. 3) Erlikin qaranlıq dün­yasından arxıtın (dəri qab) gətirilməsi (jarakın əvəzinə).

Bu nağılın daha bir variantı “Tomck Yeparxiya Xəbər­lə­ri”ndə (1912, №14-15) verilib; burada da qız bahadırlıq şücaəti göstərir, Olök­şinin adını Elemzi (cadu, bəla) əvəz edir; qız dö­yüşdən qayı­danda bir qarı ona yeni “Yein-yein-Şikşirge” adını verir (Çin mən­bələrinin 396-556-cı illər arasında göstərdiyi və mənim də Ordos monqolları arasında izlərinə rast gəldiyim “Juan-Juan” xalqının adı ilə qarşılaşdırmaq olar). Adının dəyiş­dirildiyi məqamda qız cinsini də dəyişir; burada Toybon-xanın əvəzinə Toymon-xan var; onun doqquz çox yaxşı bahadırı var; ba­hadır nəhəng bir balığın, sonra isə boz buğanın (həm də qəh­rəmanın buğaya çev­ril­miş atı buğa ilə birlikdə döyüşə atılır) ürək-ciyərini, Toymon-xana gətirir, həm­çi­nin göy­dən şaman qarını və üç şiri gətirir.

Cənab Radlovun qeydə aldığı “Tektebey-Merqen” nağılında (Pro­­ben. I c., səh. 31-59, 1866) süjetin birinci yarısı, yəni Toybon-xan ilə yeddi zaysanın müharibəyə getməsi haqqında nağıl yer alır; müha­ribədə köməkçi Tektebey-Merqen olur, amma onun qız olduğu deyil­mir. Atanın sınaqları ilə bağlı epizod qeyri-müəyyən izlər şəklində saxlanılıb: ata üç oğlunu yoxlayır ki, görsün onlardan hansı daha yaxşı yu­xu görür; ata onları üç iti dağ zirvəsinə göndərir; iki böyük qardaş gö­rür ki, guya onların ailəsi varlanıb, kiçik isə ailənin kasıblaşdığını gö­rür; ata-ana cılız dəvələrin cildində gedirlər; böyük qardaşlar qurda dö­nüb meşəyə qaçırlar, onun özünün isə sağında günəş parlayır, so­lun­da ay, alnında isə sübh ulduzu(Çolpan) çı­xır; kiçik oğulun yuxusu ata­nın xoşuna gəlmir, tapşırır ki, onu öldürsünlər. Radlovun varian­tın­da Toy­bon-xanın yerində Ay-kan, Kuluzin-kanın yerində isə Kün-kan var.

Rus bılinasında xəlvəti dinləmə bahadır Volxa aid edilir; Ku­luzun-xanın ye­rin­də hind hökmdarı Saltık-Stavruleviç var. Düşmə­nin ölkəsinə getməyə mane olan çə­tinlik göy çay ilə birgə şəhər divarıdır; bahadır qarışqaya dönüb divardakı xırda kə­siklərdən keçir (Кирша Данилов, изд. Суворина. стр. 38).

Üç gənc oğlanın sınağa çəkilməsi motivi ardıcıl olaraq belə qar­şı­ya çıxır: 1) monqolların Qeser haqqında dastanında; göylər tanrı­sı Xor­musten-xan (buryatlarda Türmas-xan) üç oğlunu yox­layır ki, on­lardan hansı yerə enib qəhrəmanlıq göstərə bilər, yal­nız kiçik oğlu, yəni Qeser bu qabiliyyətə malik olur (Танг.Тиб. окраина Ки­­тая, II, 59). Rusların Smolensk quberniyasından qey­də alınmış bir nağılında ata üç oğlunu sınağa çəkir, şahlığı dolan­mağı tapşırır; tapşırığı yal­nız kiçik oğul yeri­nə yetirə bilir (Доб­ровольский «Смоленский Сбор­ник» ч. I, 195); burada tülkünün ye­rində nəhəng Paluqrim var; Afanasyevdə (Р.Н. ск. изд. 1897 г., т. стр. 347) ata üç oğlunu sına­ğa çəkir ki, gör­sün, kim nəyə qadirdir; məlum olur ki, kiçik oğul Borma çox yaxşı oğru imiş.

Olökşin adını monqol nağıllarında rast gəlinən Ulukşin adı ilə müqayisə et. Monqol-buddist əfsanəsində ata çevrilmiş tanrı Ay-bodisatta gəlin gətirir (Очерки С. З. Монг. IV, 317); gəlinin sara­yına qaçan at qıza onu tutmasına imkan verir; qız atı minəndə at onu Ay-bodisattın yanına aparır; əmisi Ulakşin (ulakşin mon­qolca köpə­yin yaxud canavarın dişisinə deyilir) onun ardınca qaçır; altay na­ğılında Çolmon ulduzu at cildinə girib üç bacıdan birini Altay-Bu­çıya gəlin gətirir; bacılar növbə ilə atın yorğasını yoxlayırlar, kiçik bacı minəndə at onu Altay-Buçıyın yanına qaçırır. Burada da sınaq var, amma digər hallarda bir personaj üç per­so­na­jın, burada isə üç personaj birinin qabiliyyətini yoxlayır.

Yuxarıda Karaqul haqqında “Altay-Buçıy” nağılına aid şərhə bax.

Ker-balık adlı ikinci üzv tatarca balıq deməkdir. Ker sözü­nün mənasını söyləyici izah edə bilmədi; bu söz həmçinin Ker-tilan ilana və Ker-cütpa adlı han­sı­sa nəhəngə artırılır. Nağıllar Ker-balık ilə Ker-cütpanın nəhəng cəhəngi olduğunu göstərirlər; bu vəhşinin ağzı açılanda aşağı çənə yerdə qalır, yuxarı çənəsi isə göyə dayanır. Mi­nu­sin tatarlarından Kiro-palak qeydə alınıb (Radlov Proben, II c., 469).

Kan-karıde quşunu haqqında bütün Monqolustanda rəvayət yayılmış mifik Xan-qaride quşu ilə müqayisə etmək olar. Altay nağı­lında bu yer quş dərisi şək­lin­də təqdim olunan şaman man­ti­yası ilə bağlı şaman rəvayətindədir. Yakutların şərhinə görə, man­tiyaya tiki­lən dəmir zolaqlar quş sümüklərini göstərir; bunlardan bəzisi kör­pü­cük sümüyün, çiyin sümüyünün, qabırğanın və s. adını daşıyır (Va­sil­ye­vin «О шаманской мантии в трудах музее Петра I» mə­qa­ləsinə bax); bu rəvayətləri cənab Anoxin altaylılardan da qeydə alıb.

Erke, Erxe yaxud Erxi adına bəzi başqa nağıllarda da rast gəlinir. Şimali Mon­qo­lustanda marmotun əvvəllər insan olması ilə bağlı rəvayətlər yayılıb; bu, Yer üzündə bütün canlı məxluqun kökünü kəsmək istəyən mahir oxçu Erxe olub. Onu utan­dırmaq üçün Tanrı qarşısına çıxıb oxu Yeddiqardaşa atmağı təklif edib. Er­ke­nin əli boşa çıxıb utandığından yerə girib və bahadırdan vəh­şi heyvana çev­ri­lib (Танг. Тиб. окраина Китая, II, 345; Очерки С. З. Монг. II, 151, IV, 179). Salna­mə yazısında Erke-kara Kirey xanı Vanın qardaşıdır. O, Vana hücum edib onu xan sa­rayından qovur, çöl-biyabanda sərsəri həyatı yaşamağa məcbur edir yəni sal­na­mə­nin digər yerində Çingiz xana aid edilənlər ona da şamil olunur (Труды пек. дух. миссии IV, 76, 92). Erke-kara Çingiz xanla eyni şəxs deyilmi? Erke-ka­ra bir­ləş­məsi XIII əsrdən əvvəl də Asiyada mövcud olub; çox güman ki, XIII əsrin yazı­la­rındakı həmin qəhrəmanlara Elike-xanın Xəli-xanla rəqabəti haqqında nağıl da aid­dir. Çin salnaməsi bunu Monqolustanda tukyue tay­fasının hakimiyyəti dövrünə, yəni VII əsrə aid edib (Вост. Сбор. Спб. 1872 г., стр. 159; Танг. Тиб. окраина Китая, II, 346).

Erkenin adı Çində monqol hakimiyyəti dövründə xristian­la­rın adı sırasına da­xil­dir; bir çox göstəricilər sübut edir ki, monqol xristianları Arxaun yaxud Erkeun adı ilə tanınırdılar; çinlilər bu adı Elikeun kimi göstərirlər. Çinşünas Palladiy ehtimal edir ki, Erke adı Xristə verilib; bu ada əlavə edilən un şəkilçisi ilə Xristin tərəfdarlarının təliminin qeyd olunması üçün termin yaranmışdır (Вост. Сбор. Спб. 1872 г., т. I. Статья о. Палладия. Старин. Следы христианства в Китае, стр. 27). Xristin doğum tarixinə əsasən, 781-ci ilə aid edilən qədim Si-an-fu xris­ti­an abidəsində Xristos E-li-ya adlandırılır. O.Palladiy deyir ki, monqollar Xrist adını Erkeyə çeviriblər və ikinci ad Xristosun, Si-an-fu abidə­sində adlandırıldığı ki­­mi, E-li-ya adına uyğundur. E-li-yanın çincə transkripsiyasını Arya-balo formasına paralel olaraq Eri-ya şəklində bərpa etmək olar (Очерки С. З. Монг. IV, 280-283).

Buryat rəvayətində İrxı-Nomonun adı çəkilir; monqolca Erxe və türkcə Erke adları buryatca İrxıdır; İrxı-Nomon, yəqin ki, Erlikin adlarından biridir; bəzi türk tayfaları Erlikə Erlen-Nomon adını verir; Erlen siçovul, Nomon köstəbək demək­dir. İrxı-Nomonun Erliklə eyniliyi onun Molontoy ilə yarışı haqqında buryat nağılı ilə monqolların Balın-Senqe və Erlik haqqında rəvayətinin qarşılaşdı­rılmasından meydana çıxmışdır.

Kalın kimi Molontoy da Erliki inandırır ki, guya onun buğası gün­də üç dəfə Yer üzünü fırlanır; Erlik heyvanları dəyişməyi təklif edir, Mo­lontoyun buğasını minir, buğanı çəkiclə öldürür, bir sözlə, Balın-Sen­qenin hekayəti tamamilə təkrar olunur (Очерки С.З. Монг. IV, 266).

İrxı-Nomon haqqında buryat rəvayətləri belə bir nəticəyə gəl­məyə imkan verir ki, Erke-Kara adı yalnız Erlikin qızına veril­məyib, onun özü də belə adlanıb. İndi Erxenin adının Yer üzündə bütün canlıların kökünü kəsməyə and içmiş, əli boşa çıxıb yerə girmiş və marmota çevrilmiş bahadıra verilməsi məsələsi anlaşıl­maz qalır; bahadır Erke də Erlik kimi həyatı məhv edəndir. Asi­yada dünyanın yaradıcısı ilə mübahisə edən qüdrətli varlıq ilə bağlı təsəvvür ya­ranıb; yayılmış kultun mərkəzində dayanan bu fiqura Erke-Karanın adı verilib. Yalnız bu kultun mövcud­lu­ğu və mərkəzdə dayanma və­ziyyəti ilə Erke-Kara adını xristian təlimi­nin əsasını qoyan Erkenin adına əlavə kimi izah etmək olar.

Rus rəvayətlərində də işıqlı obrazın qaranlıq obrazla müba­diləsinə rast gəlinir. Yenisey quberniyasında qeydə alınmış bir na­ğılda (Запис­ки Краснояр. Подотд. Геогр. Общ., т. I, вар. II, стр. 22) İsa­nı doğan Müqəddəs Ana (Мать Пресвятая Богоро­дица) var; bu na­ğılın Afa­nas­yevin qeydə aldığı variantında ( Р.С., М. Изд. 1897 г., стр. 322) İsanı doğan Ananın yerində za­lım varlıq olan “xortdan” gös­tərilir. Rusların dəmirçi haqqında nağılında dəmirçinin yanında gələcəkdən xəbər verən bir insan işləyir. Bir variantda (Афанасьев. Русские легенды. стр. 191) həmin işçinin cildində Xristosun, digə­rində isə (Легенды Афа­нась­ева. стр. 190) şeytanın gizləndiyi məlum olur. Belə bir əvəz­lənmə gizlənən Xristos haqqında rəvayətdə də açıq­lanır. Ruslar bəzi ovucşə­killi yarpaqları olan bitkilərə müxtəlif adlar veriblər: “Xristoxoronka” (Xristi qoruyan), “Xristov prikrıt” (Xristin üstünü örtən), “Xristo­pro­davka” (Xristi ələ verən); əvvəlki iki ad belə bir əfsanə ilə izah olunur ki, Xristos otun altında cuhudlardan gizlə­nibmiş; cuhudlar ota nizə batırıblar, yarpaqlarını qoparıblar, buna görə də onun adı ovucşəkilli formada qalıb; mərhəmətli bitki fərarini öz yar­paqları altında gizlədib, buna görə də onun adı “Xristoxoronka” (Xristi qoruyan), “Xristov prikrıt” (Xristin üstünü örtən) olaraq qalıb. Başqa otlar Xristin taleyinə biganə qalıblar, onu gizlətmək üçün yar­paq­ları altına buraxmayıblar, cuhudlar Onu görüb tutublar; bu, “Xris­toprodavka” (Xris­ti ələ verən) bitkisidir. Digər rəvayətdə bitkinin yarpaqları altında Xrist yox, şey­­tan gizlənir. Avropa Rusiyasında “pros­trel” (güləbətin) adlandırılan bitki haq­qın­da belə rəvayət olunur ki, onun yarpaqları altında şeytan giz­lənəndə Cəbra­yıl ona ox atıb; ox bitkinin çiçəyinə dəyib çiçək saplağı boyunca keçib, bundan da onun içində qanov açılıb (Восточные мо­тивы. стр. 516); Qərbi Altayda olan rus kənd­­lərində güləbətin bitkisi “Pulsatilia” “vetrenka” (ane­mon) adlanır; Boqoroditsa nə üçünsə bu bitkini sevmirdi və onun hələ qışın soyuq küləklərinin kəsilmədiyi er­kən vaxtda çiçəkləməsini bə­yənmirdi. Onun bu bitkini nə üçün sevməməsi ilə bağlı rə­vayət unudulub; “Xristoprodavka” ilə bağlı rəvayəti nEzerə alaraq belə dü­şün­mək olar ki, bitkinin altında şeytan yox, Boqoroditsanın oğlu gizlənib və bitki onu öz yarpaqları altında gizlətməyib. Çətin ki, rus xalqı arasında bu əfsanələrin xristian əsasının buraxılması mümkün olsun. Ehtimal ki, bunlar xristianlığın yayılma­sı­na­dək olan dövrdə mövcud imiş və heyvanlar haqqında türk-monqol na­ğıl­ların mən­şə­yi ilə əlaqəsi olub. Həmin hağıllarda biz göylər oğlu (monqollarda Ten-qriin-xu, altaylılarda Tenqredınq-ulı) və onun düşməni haqqında rə­vayətə rast gəlirik; göylər oğlu yerə enir; burada yatarkən onun boğazı gəmirilib yaxud gözləri cızılıb. Bu cinayət bu və ya digər xırda gəmi­rici heyvana – burunduka, uçar siçovula yaxud kös­təbəyə (Sokor-Nomon) aid edilir (Sokor-Nomon haqqında nağılı, yəqin ki, belə re­­daktə etmək olar: göylər oğlunun atası Sokor-Nomonun bu hərəkə­tindən elə qə­zəb­ləndi ki, ondan qisas almaq üçün onu kor etdi) (Очерки С. З. Монг. II, 233-235) və s.

Çox güman ki, ilkin vaxtlarda bu, uçan yarasaya aid edilib; əfsa­nə, yəqin ki, ibtidai insana heyrətləndirən bu xırda heyvanın həyat tər­zini şərh edərkən yaranıb. Bu heyvan gündüz işığında görünmür, qa­yaların və ağacların çatlarında gizlənir, başını elə hərəkətsiz aşağı salır ki, elə bil mıxlanıb. Belə bir qeyri-təbii hal bu­nun ölüm cəzası olması fərziyyəsini yaradıb, təxəyyül isə cinayət haqqında nağılı mey­da­na çıxarıb. İndi kütlənin inancına görə, göy cinayətkarla düşmənçilik edib “Şarukana kin bəsləyir” və ona həsəd aparanda ox atır, heyvan isə çat­daqlarda və yuvalarda ondan gizlənir; ehtimal etmək olar ki, bu əfsa­nələr kateqoriyasına mon­qol­ların bahadır Erxe haqqında rəvayəti də aiddir; bahadır Erxe Yaradanla uğursuz rə­qa­bətdən sonra yuvada giz­lənir (əvvəlcə baş barmağını kəsir; buryatca erxe baş barmaq de­mək­dir). Şərqdə bu rəvayətlər xırda heyvana aid olunduğu kimi, güman ki, rus rəvayətləri də heyvanlar haqqında həmin dastanlara aid olub.

Rus əfsanələrində Xristos ilə şeytan gizlənir. Burada başqa adlar ola bil­məz­mi? Şeytanın yerində slavyanların Kort adı dayan­mırdımı? Bununla bağlı təsəvvür onu Erliklə yaxınlaşıdırır.

Ak-Tadi nağılında iki yerdə Erlik üzərində ölüm cəzası icra olunur; bir epi­zod­da onu dörd mıxla yerə mıxlayırlar, digər epizod­da onu dörd paya ilə çarmıxa çəkirlər. Yəni onunla monqol rəva­yətinin yarasaya qarşı tətbiq olunmasını tövsiyə etdiyi kimi dav­ranırlar – onu dördyol ayrıcında diri-diri dartıb yerə dörd mıxla mıxlayırlar. Gə­tiri­lən qarşılaşdırmalar əsasında belə fərziy­yələr irəli sürmək olar. İbtidai mü­şa­hi­dəçinin xırda məməlilərin yuvalar­da, ağac koğuşlarında, qaya oyuqlarında giz­lən­mə meylini görməsi bu heyvanlardan gurultulu oxlarla izləyən göyün düş­mən­ləri kimi bəhs olunması ilə bağlı təsəv­vür yaradıb; belə bir qorxu gündüz işığında görünməyə qorxan və qaranlıq ağac ko­ğuşunda gününü keçirən yarasanı da təqib edir. Şər qüvvələrin gizləndiyi, günəşin çıxmadığı qaranlıq dünya yaxud Erli­kin dünyası haqqında təsəvvür bu müşahidələrdən yaranıb. Marmota çevrilən bahadırın Erxe adı yarasanın türkcə adında olan “cerka­nat” yaxud “yar­qa­nat” ilə eyni kökə malikdir. Bu rəvayətin baha­dırın öz istəyi ilə yox, göylərin əmri ilə marmota çevrilməsinə aid bir versiyası da mövcud ola bilərdi. Cerkanat əvvəllər şaman olub, yəni o da insan olub, lakin sonradan Yaradanın (göy tanrısı) qəzəbinə tuş gələrək xır­da hey­vana çevrilib (Очерки С. З. Монг. IV, 169). Cerkanat göylər oğ­lu­nu öl­dür­­dü­yünə görə günahlandı­rılmır. Amma hər halda onun göy tanrısına biganəliyi cinayət kimi göstərilir, buna görə də o, hey­vana çevrilir. Bahadır Erxe də həmin şaman Cerkanatdır; yəqin ki, göy­lər oğluna düşmənçilik və cinayət tö­rə­dil­məsi on­la­rın hər ikisinə aid edilib; bu cinayəti tö­rədən cerkanat gündüz gö­rün­mə­yə cürət etmir, Erxe isə göylərin qəzəbindən qorxub yuvada gizlənir. Belə dü­şün­mək olar ki, Erke-kara xırda heyvanlar kimi yalnız təbiətin qaran­lıq yer­lə­rin­də özü­nə sığınacaq tapan Erlikin öz adıdır. O, göylər oğ­luna qarşı cina­yət­də gü­nah­lan­­dı­rıl­mır, amma bahadırların ona verdiyi çarmıxa çəkmə və mıxlanma kimi cə­za­lar be­lə bir fikir yaradır ki, bu hərəkət ona da aid edilib. Erlik şimali Asiya mi­fo­lo­gi­ya­sında çox mü­hüm rol oynayıb. Yalnız bu mövqe heyvanlar haqqında das­tandan gö­türülmüş Erke adının Xristə verilməsini oxuduğumuz zaman yaranan anlaşıl­maz­lığı bir qədər yumşaldır; belə ki, Erke adı türk-monqol folk­lorunda yayılıb, Monqolustanda xristianlığın yaranmasınadək onun adı ilə bağlı bir sıra xalq rəva­yət­ləri ya­şa­yıb. Elikin Xristosla Çin pəltəkliyi ilə təhrif olunan eyniləşdirilmə fərziyyəsi yolverilməzdir. Şərqşünaslar bir məsələyə diqqət etmə­lidirlər ki, Erke termini, gö­rünür ki, türk-monqol mənşəlidir. Bu, o deməkdir ki, monqol düzə­lişlərində də göstə­ril­diyi kimi, xris­tianlıq Çinə Monqolustandan keçib. Niyə monqol­ların Erxe adını Xristə aid etməsi müəmmalıdır. Həm­çinin bu per­sonaj ilə bağlı rus rəvayətləri­nin xırda məməlilər haqqında monqol rəvayətlərinə münasibəti də müəmmalıdır.

Türk-monqol rəvayətlərindən asılı olmayaraq rus rəvayətləri yaranmışdırmı yaxud bunlar bir mənbədən qaynaqlanırmı?

Erlik Yaradanın özü ilə yarışmaq qabiliyyətinə malik olan qüdrətli ruh olub, onun gələcəkdən xəbər verən bilikləri bəzi hal­larda Yaradanın qüdrətini üstələyir, Er­lik dünyanı yaratmaqda Ona kömək etmişdir; bəzi rəvayətlərdə o Yaradanın oğ­lu və Yer üzündə ilk insan adlanır. Bu, Yaradanla daim mübarizə aparan demiurq olub. O, Yer üzündə bütün canlıların kökünü kəsməyə and içib və göylər oğlunu məhv edib; buna görə də o, çarmıxa çə­kilməyə məhkum olub; yeri gəlmişkən, xalq rəvayətində göy­lər Oğlu da bu cəzaya məruz qalır; cəhənnəmə düşən şaman Cerka­nat orada ağaca mıxlanmış göylər oğlu Temir-Bökönü tapır (Очер­ки С.З.Монг. IV, 172). Burada xalq rəva­yətində mütərəd­didlik yaxud ikili fikir özünü göstərir: gah demiurq Yaradanın və yer üzündəki həyatın düşmənidir və Yaradanın sevimli oğlunu öldürür, gah da o özü Yaradanın sevimli oğlu (Qırğız və altaylılar­da erke-bala ifadəsi işlənir, əziz bala deməkdir) kimi təqdim olu­nur və şər qüvvənin işkəncəsinə məruz qalır. Mıxlanma bir halda zalımlığa qarşı haqlı cəzadır, digər halda əzabverici igidlikdir.

Göylərin düşmənini təqib edən göy oxları haqqında rəva­yətlər­də qədim bir rus yazılı abidəsində olan cümləyə əlavəni tap­maq olar. Sual-cavabdan ibarət olan “Üç müqəddəsin söhbəti”ndə “Göy gu­rul­tusu niyə baş verir?” sualına “İki göy gurul­tu­su mələyi var: qoca Pe­run və xors Jidovin” cavabı verilir.

Burada Jidovin “yəhudi” mənasında deyil. Bu, sözün mər­hum Veselovskinin açdığı mənasındadır, yəni nəhəng mənasında. Həmin Veselovskinin fikrincə, Jido­vin “çudovişe” (nəhəng) və “çud” (mö­cüzə) mənasındadır. Avropa Rusiyasında və Sibirdə “çud” xalqını çud qəbirləri adlanan qədimlərə aid edirlər. Rəvayət olunur ki, “çud” yad tayfanın hücumundan qabaqcadan xəbər tutanda qorxusundan yerə girib. Könüllü yerə girən marmot haqqında monqol rəvayətindəki mo­tiv burda da var: Tobol qu­berniyasında özünü könüllü yerə basdır­mağı “sıvır” xalqına aid edir­lər (Танг. Тиб. окраина Китая, 335). Sı­vır xalqının adını ta­tarca surka (marmot) “suvur” adı ilə qarşılaşdır.

Göy oxları haqqında rəvayətlər belə bir cümlə ilə bizi daha çox maraqlandırır: qoca Perun oxları xors Jidovinə atır, o isə oxlardan giz­lənməyə tələsir. Jidovinə ata ilə oğulun döyüşünü nəql edən bılinalar silsiləsindən olan “İlya Muromets” bılinasında da rast gəlirik: “qocalardan qoca” İlya Muromets çöldə tanıma­dığı bahadıra rast gəlib onunla döyüşür. Variantlardan birində gənc bahadırın adı Borisdir: ata ilə oğulun döyüşü mövzusu Eruslan haqqında rus nağılında da var: Eruslan Lazareviç yaxud Uruslan Zalazaroviç çöldə tanımadığı bir oğlanla döyüşür, sonra bilir ki, bu, onun oğlu Uruslan Uruslanoviçdir. Belə bir fikir irəli sürülmüşdü ki, Eruslan Arslan-şir adından əmələ gəlib. Xors forması da zooloji adlardan keçib: Kors, Korsak tülkünün çöldə dolaşan xüsusi növüdür: ola bilər ki, Boris həmin xor formasıdır, lakin başqa inisial ilə; “b” inisialına uyğun vəhşi heyvan adla­rında rast gəlinir: bars, borsuk, barsuk. Bu heyvan adlarına ma­loros xort, ov iti daha yaxındır. Bir cümləyə əsasən, həmin şəkilçi slavyan tanrısının (Boq) “kort” adında da var.

Göylər oğlu “Temir-bökö” yaxud “Temir-bös” haqqında rə­va­yət­lərdən başqa, onun xüsusi ad daşımadığı, yalnız “Göylər oğlu” kimi titul verildiyi rəvayətlər də var. Hələ Monqolustanda göy tanrısının “Xormusten-xan” oğlu haqqında da rəvayət var. Bu rəvayətlərdən bi­rində “Göylər oğlu” Çingiz xan, ikincidə Qeser, üçüncüdə isə Tsoros adlandırılır. Hər üçündə deyilir ki, bu, çölə atılmış südəmər körpə idi. Körpənin tapıldığı şərait (körpəni öz yarpaqlarının şirəsi ilə yediz­dirən ağac, ağacda oturan bayquş) xüsusilə Tsorosu Çingiz xanla ya­xın­laşdırır; Qeser haqqında dastanda bu təfərrüatlar yoxdur; Çingiz xan monqolların ulu ba­bası sayıl­dı­ğı kimi, Tsoros da kalmık xanla­rının ulu babası hesab olunur. Kalmıklarla te­le­ut­lar arasında Tsoros yaxud Çoros nəsli var. Qeserin uşaqlıqda və igidliyə baş­la­ya­­nadək gənc­likdə daşı­dığı Cöro adında da eyni kök var. Tsoros haqqında rə­vayət in­ki­şaf etdirilmir və körpənin tapılması ilə bağlı hekayətlə da­yan­dı­rılır; ək­si­nə, Çin­giz xan ilə Qeser haqqında olan rəvayətlərdə çoxsaylə nağıllar yad­daş­lar­da qo­ru­nub saxlanıb; Qeser haqqında na­ğıllar bir bütöv povestə çevrilib; Çingiz xan haq­qın­da nağıllar isə ayrı-ayrı nağıllar şəklində qorunub saxlanıb (Сага о Соло­моне. Г. Пота­нин, стр. 153). Mən belə bir fikir irəli sürdüm ki, Qeserin Cöro ad­landığı gənc­lik çağlarına aid Qeseriada nağılları öz növbəsində yarasa haqqında dastandan qurulmuş hiyləgər insan (Balın-Senqe) haqqında nağıllardan götürülüb; Qeser po­ves­tində xırda heyvanın boğazını gəmirdiyi göylər oğlu haqqında Şimal-Qərbi Mon­­­qolustan rəvayətinə işarə edilir; povestin per­sonajlarından biri dişlərini Dəmir Asının bo­ğazına batırır, çünki yeganə dişbatan yer bahadırın boğazı idi. Belə ki, onun bütün bədəni dəmirdən idi.

Bu barədə daha dəqiq məlumatlar üçün “Şərq motivləri”nə (səh.378) bax. Si-an-fu şəhəri yaxınlığında tapılmış xristianlıq abidə­sində Xristos Eli-ya adlandırılıb. Çincə pəltək Eri-yadan azad olmuş bu Eli-ya adını (yuxarıda da deyildiyi kimi) monqol yazılı ədəbiyya­tında çox yayılmış Ar-ya termini kimi qəbul etmək olar: bu, Ar-ya-Balo tanrısının adına daxildir. Monqol yazılı ədəbiyyatında bəzi etnik əsər­lər belə bir məlumatla müşayiət olunur ki, Arya-Balonun adı başqa cür verilsə də, o nağıl qəhrə­manı olaraq gizlənir: belə bir məlumata biz “Erden-Xaralik” və “Oyo-Çikitu” nağıllarında da rast gəlirik. Ehtimal ki, Ayo-Bodi­satt haq­qında mənim dür­büt­lərdən qeydə aldığım (Oyo-No­yon) əfsanə də Arya-Baloya aiddir. Bu, əfsanə Ar­­ya-Balo yaxud mər­həmət xatirinə igidlik göstərmək üçün balax ata çevrilən Valokit-şvar haqqında hind əfsanəsi ilə müqayisəsində öz təsdiqini tapır (Этногр. Обозр. кн. IX, стр. 95). Bu əfsanənin məz­munu ondan ibarətdir ki, balax at adam­ye­­­yənlər yaşa­yan adaya uçub oraya düşmüş insanları ölümdən xilas edir. Qeser haq­qında dastanda da bu paralelliyi izləmək mümkündür: Qeser Bilikiin-qer atının kö­məyilə öz anasını cəhənnəmdən xilas edir: həmçinin burada Arya-balo haqqında rə­vayəti göstərmək olar; mən bu rəvayətlərə bizim Baykalın o tayında və cənub-şər­qi Tibet­də rast gəlmişəm; sanki məhz hiyləgər oğru haqqında nağıl qəh­rə­man­la­rı­nın siması altında Arya-Balo tanrısını təsəvvür etmək olur: bu kateqoriyadan məhz Balık-sen­qe və onun buğası haqqında olan nağıl bizi ­Erlik yaxud İrxı-Nomon haq­qında rəva­yət­lərə gətirib çıxarır. Yarya forması buryatların O.Xanqalovun qey­də aldığı “An-Boqdor” na­ğılında da var (Очерки С.З.Монг. IV, 279). Taba-yarya qovulan şahzadələrin himayə edirdi. Bu, şahzadələrin birinin adı deyildi­mi, o, hind Vikramaçaritrasında şahzadə Vikramaditin yerində dayanmırdımı?

“Tomsk Yeparxiya Xəbərləri”ndə (1912, № 14) üç Kur­bustan haqqında nağıl var. Bu, hələlik Kurbustana bahadırlıq şücaətinin aid edildiyi ilk yeganə nağıldır. Beləliklə, bu hal onun belə fəaliyyəti ilə bağlı faktlara paralellər axtarmaq imkanı yara­dır. Üç Kurbustan göydə yaşayır, qızıl taxtda oturur – onlar üç qardaşdır. Onlar kiçik qardaşları Otçi-Kurbustanın toyunda ye­yib-içirlər, bu zaman Yer-Boko xəbər gə­ti­rir ki, Erlikin yeddi yee­ki (qardaşı oğlu) yeddi dövlətlə müharibə edir; Yer-Bo­ko onlara qalib gələ bilməyib. Qardaşlar qızıl kitabı açıb oxudular ki, müharibəyə yalnız kiçik qardaş gedə bilər. Otçi-Kur­bustan ilə Yer-Boko Erlikin yeddi yeeki ilə vuruşurlar. Amma onlar düşmə­ni nə qədər çox öldürürlərsə, düşmənlər bir o qədər çox artırlar. Məlum olur ki, göydə bir şaman qadın oturub qayınağacı qabığın­dan olan qavalını döyür və ölən döyüşçülərin yerində daha çox yenilərinin meydana çıxması üçün ovsunlar oxuyur. Bu zaman Otçi-Kurbustan şaman qadını oxla vurub onu iki yerə parçaladı. Otçi-Kurbustan ilə Yer-Boko öz düşmənlərinə qalib gəlirlər. Bu zaman Erlik arabasında çıxır, o, yeddi oğlu ilə birlikdə gəlir: Kara-Sokor, Kara-Müüstü (qara buynuzlu), Uzun-Kara, Çiçke-Kara (nazik qara), Meje-Kara (meje-qara), Yılan-Kara və kiçik oğlu hamıdan güclü Ok-Yılan (guruldayan ilan). Yeddi­başlı ilan ağzını növbə ilə onların hər birinin qarnına salır, bu, onlara ölməzlik verirdi. Otçi-Kurbustan ilanın yeddi başını kəsir, sonra Erlikin altı oğlunu öldürüb kiçik oğlu Ok-Yılanla təkbətək döyüşə başlayır. Doqquz il döyüşürlər, nəhayət, Otçi-Kurbustan Ok-Yı­lanı şişuclu dağların zirvəsinə atır. Bu zaman Ok-Yılan öz ölümü­nün sirrini açır: yalnız onun dəmir çəkməsində gizlədilmiş bıçaq­la onu öldürmək olar. Bu sirri verən Ok-Yılan Otçi-Kurbustana düşmə­nin qarnından içalatını çıxarmağı öyrədir. Otçi-Kurbustan belə də edir: çəkmənin içindən bıçağı tapıb Ok-Yılanı öldürür, onun içalatını çıxarıb öz içinə qatmaq istəyəndə göydən səs gəlir: “Dayan, içalatı əvvəlcə daşların üstünə sər, qoy qurusun”. Otçi-Kubustan göylərin əmrini yerinə yetirir: həmin andaca daşlar iça­latın altında əriyir, içalat yerin altına düşür. Otçi-Kurbustan bir da­ğı yerindən qoparıb əmələ gəlmiş deşiyi bağlayır və göyə qayıdır.

Bu Altay nağılı monqol-buryat “Qeseriada”sının giriş epizo­dun­dan başqa bir şey deyil. Şmidt tərəfindən alman dilinə tər­cü­mə olun­muş monqol variantı əlimin altın­da olmasa da, buryat va­riantından sitat gətirirəm (Танг. Тиб. окраина Китая, II, 44). Mon­qol nağılın­dakı Quçin-Qurbu-Xormusten-xanın, yəni buryat­lar­da göy tanrısının yerində dayanan Xan-Türmas xəbər tutur ki, yerdə zülm baş qaldırıb. O, növbə ilə üç oğlunu yerə göndərir ki, bu zülmə son qoysunlar: yalnız kiçik oğul bu əmri yerinə yetirə bilir və zalım nəhəngi parça-parça edir. Bu epizodun altay və mon­qol-buryat variant nəşrləri ara­sında fərq var: monqol-buryat variantında igidli­yi Xormusten-xanın oğlu, altay variantında isə Xormusten-xanlardan biri, yəni üç qar­­­daş­dan biri göstərir. Tanrı Kurbustan-xan haqqında təsəvvürlərdə, Orion ul­du­zu ilə bağlı təsəvvürdə olduğu kimi, mütərəddidlik var (Сага о Соломоне. Г. По­та­нин, стр. 115-116). Uç-Kurbustan adı ilə gah bir, gah da üç şəxs nəzərdə tu­tu­lur: mon­qol-buryat “Qeseriada”sında bu, şüb­həsiz, bir şəxsdir: o, üç oğulun ata­sıdır. Altay nağılında isə Uç-Kurbustan üç şəxs, üç qardaşdır. Altay nağılı mə­nim qırğızların Kozu-Kurneş nağılının Xormusten-xan haqqında materiallara aid ol­ması ilə bağlı fərziyyəmi dəstəkləyir; qırğızların Kirneşi mon­qolların Xormus­tu ver­siyasıdır. Altay nağılı qəhrəmanların həya­tının birinci epizo­dun­da dayanır. Am­ma biz “Qeeriada”ya əsasla­naraq onun rəvayətini da­vam etdirə bilərik: “Qeseriada”da Otçi-Kurbustanın yerində nəhəngi öldürüb yerdə təcəssüm edən, yer­dəki qadından doğulubbir sıra başqa igidliklər göstərən Qeser dayanır. Belə güman etmək olar ki, altay nağılı birinci epizodla bitməyib, bir az da davam edib və “Qese­ria­da”nın Qeserə aid etdiyi həmin şücaətlər Otçi-Kurbustana da aiddir.

Biz Otçi-Kurbustanın rəvayətini “Qeseriada”nın materialları ilə zənginləş­dir­sək, onda biz bu materialda qırğızların Kurpeş nağılı ilə qarşılaşdırmaq üçün mə­lu­mat­lar tapacağımıza ümid edə bilərik. Qırğız nağılının tam versiyalarında Kurpeşin mü­vəqqəti ölümündən faydalanan Cedıbayın onun mal-qarasını qovması və anasını özünə çoban etməsi ilə bağlı bir rəvayət var: dirilən Kurpeş Cedıbaydan öz qisasını alıb mal-qarasını geri qaytarır, anasını azad edir.

Qırğız nağılının bu hissəsi “Qeseriada”da Çoton haqqında nağıl ilə paralellik təş­kil edir: Çoton Qeserin olmamasından faydalanıb onun mal-qarasını zəbt edir, va­lideynlərini isə özünə çoban edir. Qeser Çotonu quyuya atır, öz valideynlərini azad edir. Hələ 1893-cü ildə mən “Qeseriada” ilə qırğızların Kurpeş haqqın­da na­ğı­­lında özünü göstərən bəzi oxşar təfərrüatlara işarə etmiş­dim: anasından sirri almaq vasitəsi kimi qızardılmış qaynar darı, məktub gətirən quş (Танг. Тиб. окра­и­на Китая, II, 119). Bu tə­fər­rüatları baş verdiyi yerdən qopub təsadüfən sü­­jetə ya­pış­­dırılan, əslində isə içində təf­si­la­tın ilk dəfə yarandığı süjetlə heç bir əla­qə­si olmayan kortəbii motivlər kimi də qəbul etmək olar. Amma “Qeseriada” ilə qırğız nağılı arasında aşkar edilən genetik əlaqə düşünməyə əsas verir ki, bu təfərrüatlar hər iki rəvayətin – həm “Qe­seriada”, həm də qırğız nağılının yarandığı qədim nəşrdə artıq varmış. Döyüşdə öz ovsunları ilə itkini artıran şaman qadın da buraya əbəs yerə qarışmış hadisə deyil: tanqut “Qeseriada”sında Qeserin bahadır­ları ilə üç Xor xanının döyüşçüləri arasında mü­haribə olur: ikincilərin ordusunda Ai-dursı qarı ölülərin üzərinə su səpir, onlar dirilirlər. Otçi-Kurbustan adı ilə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, monqollarda kiçik oğul Ot-xan yaxud Edzen adlanır: sonuncu söz də sahib deməkdir; mon­qollarda bir adət var: kiçik oğul ata ocağının və yurdun varisi olur; O, ailə ocağının qoru­yucusudur (ot türkcə od deməkdir).

Kalmıklarda Tsöros, monqollarda isə Çingiz və Qeserdən başqa monqol rəva­yə­tində göy tanrısının dördüncü oğlu dürbüt nağılındakı İrin-Sayn da məlumdur. Nağıl ona yerdəki ata-anasından başqa göydə də valideynlər verir; nağılın sonrakı mətnində aşkar olunur ki, göy tanrısının üç oğlu olmuşdur: Kitın-Zebi, Kitın-Arslan və İrin-Sayn. İrin-Saynın “Qeseriada” ilə paralelləri mənim kitabımda (Танг. Тиб. окра­и­на Китая, II, 120) göstərilmişdir: bu paralellərdən biri: “Qeseri­a­da” Qeserin öz anasının ruhunu çıxartmaq üçün cəhənnəmə enməsi ilə bitir; İrin-Sayn da cəhənnəmə düşüb orada dustaq saxlanan ruhları xilas edir (Очерки С. З. Монг. IV, 482). Mən altaylı söyləyicidən İrin-Şain-Şikşirge nağılını qeydə almı­şam; Nikiforovun toplusunda bu nağıl “Ain-Şain-Şikşirge”dir; bunun dürbüt nağılı ilə bir əlaqəsi yoxdur, amma bu nağıl, “Qeseriada”da olduğu kimi, üç sınaqla bağlı epizodla başlayır. Bundan başqa, “Qeseriada” ilə paralel xüsusiyyət bir də ondan ibarətdir ki, əsas qəhrəman bir növ iki personaja bölünür, öz fəaliyyətinin ortasında tamamilə dəyişməyə məruz qalır, nağılın növbəti hissəsində başqa bir adla mey­da­na çıxır: “Qeseriada”da əsas qəhrəman əvvəlcə göy tanrısının oğlu kimi göstərilir, sonra isə ölməyə məhkum insan kimi təcəssüm olunub yerdəki qadından doğulur, Qeser adı ilə igidliklər göstərir; Altay nağılının birinci hissəsində qız təqdim olunur, sonra isə o, kişiyə çevrilir. “Qeseriada”nın nəşrlə­rin­dən birində “Qeser” “O kimdir?” sualına belə cavab verir: “Yerdə ta­pılmış (Olokson), Olcebay”. “Olok­son” ifadəsində nəşrin qoca “Olök­şin” adına etdiyi cinası görmək mümkün deyilmi?