Turkistonda sovet hokimiyatining o’rnatilishi

2.1. Turkistonda istiqlolchilik harakati.
Sovet hokimiyatiga qarshi ko’tarilgan bu qurolli harakatning mazmun mohiyatini sovet mustamlakachilari muttasil buzib, soxtalashtirib keldilar. Uni sovet tarixshunosligida «bosmachilar harakati», «aksilinqilobiy kuchlar bosqini», «bir to’da yurt buzg’unchilari harakati» singari nomlarda ta’riflab kelindi. Biroq tarixiy haqiqat milliy istiqlol sharofati bilan to’liq tiklanib, o’z haqqoniy, xolis bahosini topdi. Bu harakat sovetlar mafkurasi to’qib chiqargan shunchaki «bosmachilar» harakati emas, balki sovet hokimiyatining zo’ravonlikka asoslangan siyosati va amaliyotiga qarshilik ko’rsatish harakatidir.
Xo’sh, bu harakatning Turkiston zaminida yuzaga kelishining muhim ijtimoiy omillari, sabablari nimalardan iborat edi? Nega 1918-yil bahoridan Farg’ona vodiysida boshlangan bu qurolli harakat asta-sekin alanga olib, Turkiston (O ’zbekiston)ning keng hududlari bo ’ylab yoyildi?
Xalqimiz 1917-yilda sodir etilgan fevral va oktabr o’zgarishlariga katta umidvorlik bilan ko’z tikkandilar. Ular ilg’or jadidchilik harakati rahnamoligida Rossiyada rivojlanib borayotgan inqilobiy-demokratik harakatlardan foydalanib, erk, ozodlikni qo’lga kiritmoqchi, o’lka xalqlarini mustaqillikka olib chiqmoqchi bo’lgandilar. Makkor bolshevik yo’lboshchilarning oktabr o’zgarishi arafasida va undan keyin e’lon qilgan millatlar erki, mustaqilligini tan olgan rasmiy hujjatlari Turkiston xalqlarida o’z orzu-umidlarimiz ro’yobga chiqadi, milliy mustaqilligimiz qaror topadi, degan umid tug’dirgan edi.
Biroq sovethokimiyati o’rnatilib, mustahkamlana borgan sayin bolsheviklar dohiylarining ikkiyuzlamachilik, munofiqlik qiyofasi ham ochilib bordi. Ularning byergan balandparvoz va’dalaridan qaytishi, mahalliy xalqlarni siyosiy faoliyatdan oshkora chetlatishi, joylarda sovet tuzumini o’rnatishda zo’ravonlikning avjga minishi mahalliy aholi noroziligining oshishiga sabab bo’ldi.
Mahalliy xalqqa butunlay yot kommunistik mafkurani bayroq qilib olgan sovet zulmkorlari aholining milliy qadriyatlari, udumlari, diniy e’tiqodini tahqirlash, masjid, madrasalar, ziyoratgoh joylarni oyoq-osti qilish, noyob ma’naviy bisotlarni talash, dindorlarni ta’qibu quvg’in ostiga olish kabi nomaqbul ishlari aholi nafratini kuchaytirdi.
O’lka xalqlarining xohish-irodasi bilan vujudga kelib, ularning milliy manfaatlari yo’lida ilk qadamlar qo’yib borayotgan Turkiston Muxtoriyatini qonga belanishi, yurt farzandlarining qirg’in qilinishi, Qo’qon shahri va uning atrofidagi qishloqlar aholisining ayovsiz xunrezlik va talon-tarojlikka duchor etilishi butun Turkistonni mustabid sovet hokimiyatiga qarshi oyoqqa turg’izdi.
Sovet hokimiyatining aholining xususiy mulkini tortib olib, davlat tasarrufiga olishga qaratilgan iqtisodiy siyosati odamlarning sovet tuzumiga nisbatan kuchayib borayotgan nafrat-g’azabiga so’nggi tomchi bo’lib qo’shildi.
Yuz minglab millatparvar, vatanparvar yurt kishilarini qo’lda qurol bilan sovetlar zo’ravonligiga qarshi kurashi boshlanib ketdi.
Farg’ona vodiysida qurolli harakat. O’lkada boshlangan sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakatning eng dastlabkisi Farg’ona vodiysida boshlandi. Bu harakatga xalq orasidan yetishib chiqqan, uning g’am-alami, orzu-armoni, maqsad- intilishlariga hamdard va sherik bo’lgan Kichik va Katta Ergash, Madaminbek, Shermuhammadbek, Xolxo’ja Eshon, Islom Pahlovon, Rahmonqul, To’ychi, Aliyor qo’rboshilar singari taniqli rahnomolar yetakchilik qildilar. 1918-yil bahoridan vodiyning turli joylarida 40 dan ziyod qo’rboshi dastalari faoliyat ko’rsata boshladi. Jumladan, Madaminbek Skobelev (Farg’ona) uyezdida, Shermuhammadbek Marg’ilon atroflarida, Omon Polvon, Rahmonqul Namangan uyezdida, Parpi qo’rboshi Andijon atrofida, Kichik va Katta Ergashlar Qo’qon atrofida, Jonibek qozi O’zgan tomonda, Muhiddinbek Novqatda harakat qilmoqda edilar.
Kichik Ergash qizillar qo’shini bilan bo’lgan jangda halok bo’lganidan so’ng (1918-yil fevral) Qo’qon uyezdi tevaragidagi qurolli harakatga Mulla (Katta) Ergash boshchilik qila boshladi. U o’zining faol harakati, xalq rahnomosiga xos sifatlari bilan tez orada butun vodiydagi ozodlik kurashining tanilgan yetakchisiga aylandi. 1918-yil kuziga kelib uning qo’l ostida har birida 20 tadan 1800 nafargacha yigiti bo’lgan 70 ta qo’rboshi dastalari harakat qilayotgandi. Ulardagi jangchilarning umumiy soni 15 mingtaga yetardi. Madaminbekning 5 ming, Shermuhammadbekning 6 ming, Xolxo’janing 3 mingdan ziyod, Parpi qo’rboshining 3,6 ming, Jonibekning 5,7 ming, Muhiddinbekning 4,5 ming jangovor yigitlari ozodlik kurashiga otlangan edilar. Umumiy maqsad va vazifalarni birgalikda aniqlash, asosiy harakatlarni muvofiqlashtirish yo’li bilangina tish-tirnog’igacha qurollangan sovet qo’shinlarini yengish, yurt mustaqilligini ko’lga kiritish mumkin edi. Shu bois bu jangu jadal davrlarda qo’rboshilarning bir necha bor qurultoylari chaqirilib, ularda muhim hayotiy masalalar muhokama qilinadi. Dastlab Shunday qurultoy 1918-yil martida Qo’qon uyezdining Bachqir qishlog’ida o’tkazildi. Unda Katta Ergash butun Farg’ona vodiysi harakatining rahbari etib saylandi. Unga qo’shinlarning bosh qo’mondoni - «Amir al-Muslimin» unvoni beriladi. Madaminbek va Shermuhammadbek esa uning o’rinbosarlari etib saylandilar. Harakat ko’lamining o’sib, kengayib borishi, uning saflariga yangi ijtimoiy tabaqalar vakillarining qo’shilishi, tabiiy suratda uning oldiga ulkan mas’ul vazifalarni, yangi muammolarni keltirib chiqara bordi. Ularni hal etish esa kurash rahnamolaridan katta matonat, kuchli iroda, yuksak harbiy mahorat, tashkilotchilik kobiliyati va uzoqni ko’ra bilishlik salohiyatini namoyon qilishni toqoza etardi. Farg’ona qo’rboshilari ichida Madaminbek Ahmadbek o’g’ligina mana Shunday noyob fazilatlar sohibi ekanligi bilan ajralib turardi. Navqiron yoshda bo’lishiga qaramasdan katta hayot va kurash tajribasi boy, yurt kezgan, yuksak harbiy sarkardalik iste’dodiga ega Madaminbek ( 1892-1920) tez orada vodiy kurashchilari sardoriga aylanadi. Sovetlarning rasmiy hujjatlaridan birida ta’kidlanishicha, «o’z oldiga sovet hokimiyatini ag’darish va Farg’ona muxtoriyatini tiklash vazifasini qo’ygan Madaminbek tadbirkor siyosatchi va uddaburon tashkilotchi fazilatlariga ega edi».
Darhaqiqat, Madaminbek o’zining qattiqqo’l siyosati, tashkilotchilik faoliyati va eng muhimi, o’lkada kechayotgan ijtimoiy - siyosiy va harbiy vaziyatni to’g’ri baholay olishi bilan ajralib turardi. Buning ustiga mavjud vaziyatga muvofiq keladigan amaliy harakatlarni qo’llay olishi, sarfdoshlariga o’z ta’sirini o’tkaza olishi ham uning ko’p o’tmay butun Farg’ona qo’rboshilarining nufuzli rahbariga aylantirgan edi. 1919-yilning o’rtalariga kelib uning yigitlarining soni 25 ming kishidan oshardi. Skoblev, Marg’ilon, Andijon, Namangan, O’sh kabi hududlarda harakat qilayotgan taniqli qo’rboshilar, ularning jangchilari Madaminbekning yashil bayrog’i ostiga birlashayotgan edilar. Madaminbekning xalq lashkarlari ayniqsa 1919-yilning birinchi yarmida sovet qo’shinlariga qarshi bir qator sezilarli zarbalar berdilar. Chunonchi, yanvarda Marg’ilon, fevralda Skoblev va Chust shaharlarini vaqtincha egallanishi, mahalliy xalq manfaatiga javob beradigan bir qator muhim amaliy tadbirlarning o’tkazilishi uning obro’sini yanada ko’tarib yubordi. 1919-yil aprel oyida Madaminbek yigitlari Namangan va Qo’qon shaharlari atroflaridagi janglarda g’olib keldilar. «Madaminbek turli siyosiy oqimdagi kishilarni birlashtira oladi. Shuning uchun ham hech qaysi qo’rboshi uningchalik kuch-qudratga ega bo’lmagan edi», deb yozgandi uning muxoliflaridan biri o’sha kezlarda.
Sovet hokimiyatiga qarshi harakatning ijtimoiy tarkibini kuzatarkanmiz, bunda aholining sovet tuzumidan norozi bo’lgan, turli-tuman ijtimoiy qatlamlari, chunonchi, dehqonlar, hunarmandalar, kosiblar, batraklar, mardikorlar, ziyolilar, dindorlar, ruhoniylar, mahalliy boylar u yoki bu darajada faol ishtirok etganligi ayon bo’ladi.
1919-yil oktabr oyi oxirlarida Andijonga yaqin Oyimqishloqda to’plangan vodiy qo’rboshilarining qurultoyida vodiyda harakat qilayotgan 150 taga yaqin jangovor qismlarni o’z ta’sirida ushlab turgan 4 yirik lashkarboshi: Madaminbek, Ergash, Shermuhammadbek, Xolxo’ja Eshon qo’shinlarini birlashtirishga kelishildi. Qurultoyda islom qo’shinlarining bosh qo’mondoni - «Amir al-muslimin» etib Madaminbek saylandi. Biroq bu kelishuv, ahdlashuv ham mustahkam bo’lib chiqmadi. Ular o’rtasidagi sansolarlik, o’zaro ichki ziddiyatlar o’z salbiy ta’sirini ko’rsatmasdan qolmadi. Masalan, Xolxo’ja tez orada o’z kuchlarini ajratib, mustaqil faoliyat ko’rsata boshladi. Vodiydagi jangovar harakatlarning keyingi borishi tashabbusning ko’proq tajovuzkor sovet qo’shinlari qo’liga o’tishiga, xalq ozodlik kurashining pasayib, so’nib borishiga olib keldi. O’lkada mustahkamlanib olishga ulgurgan bolsheviklar hokimiyati Markazdan yetarli darajada harbiy kuch, qurol-yarog’ olib, son-sanoqsiz harbiy mutaxassislarni jalb qilib, ularni Farg’ona frontiga yo’llash, xalq lashkarlaridan qonli o’ch olishga safarbar qildi. 1920-yil boshlarida sovet qo’shinlari Ergash, Madaminbek, Shermuhammadbek va Xolxo’ja kuchlariga sezilarli zarbalar berdilar. Jumladan, 1920-yil yanvarida qizillar Ergash kuchlariga zarba berib, uning tayanch markazi - Bachqirni egalladi. Xuddi shu vaqtda sovet qo’shini Monstrovning dehqonlar armiyasini tor-mor etib, Gulcha qal’asini ishg’ol etdi. Monstrovning o’zi asir olindi. Shuningdek, fevralda Garbuva-Qoratepa-Shahrixon yo’nalishida qizil qo’shinlar Shermuhammadbek lashkariga kuchli zarba berdi. Buning natijasida Shermuhammadbek yengilib, Oloy vodiysi tomon chekindi. Ayni paytda qizillar Norin va Qoradaryoning qo’shilish joyida Madaminbek askarlariga qarshi muvafaqqiyatli jang qilib, unga katta talafot yetkazdilar.
Garchand Farg’onada sovet hokimiyatiga qarshi kurash bundan keyin ham yangi-yangi kuchlar bilan qo’shilishib turli tarzda davom etsada, biroq u avvalgidek keng qamrovli jangovar, hujumkor yo’nalish kasb etolmadi. 1920-1923-yillar davomida vodiy hududlari bo’ylab olib borilgan xalq ozodlik kurashlariga aka-uka Shermuhammadbek va Nurmuhammadbek, ulardan so’ng Islom Pahlavon va Rahmonqullar yetakchilik qildilar. Ularning har birining mislsiz jasorati, qahramonligi, haq va ozodlik yo’lidagi fidoyiligi xalq xotirasida muhrlanib qoldi. Vodiyda boshlangan sovetlarga qarshi harakat keyinchalik Turkistonning boshqa hududlariga ham yoyildi.
Buxoroda ham sovetlarning zo’ravonlik siyosati mahalliy xalqlarning qarshiligiga uchradi. Qarshilik ko’rsatish harakati tarafdorlari o’n yillar davomida sovetlar zo’ravonligiga qarshi mardonavor kurash olib bordilar. Bu harakatga Ibrohimbek, Davlatmandbek, Doniyorbek, Mulla Abduqahhor, Fuzail Mahsum singari xalq xaloskorlari rahnamolik qildilar.
Masalan, G’arbiy Buxorda Mulla Abduqahhor (1884-1924) yetakchiligidagi harakat safiga 20 ga yaqin qo’rboshi dastalari (O’rmon polvon, Metan Polvon, Naim Polvon, Shukur Xo’ja, Jo’ra Amin, Said Mansur, Murod Meshkob va boshqalar) birlashgan edi. Bu xalq lashkarlari G’ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Romitan tumanlari va Nurota tog’larida faol harakat qilganlar. Mulla Abduqahhor kuchlari xalqning keng ijtimoiy tabaqalaridan doimiy madad olib to 1924-yil kuzigacha ona yurt dushmanlariga qarshi to’xtovsiz kurash olib borgan. Uning o’zi ham Qizilqumda qizillar bilan bo’lgan tinimsiz janglarda halok bo’ladi.
Sharqiy Buxoroda sovetlar hokimiyati zo’ravonligiga qarshi yo’nalgan harakat 1930-yillar o’rtalarigacha davom etdi. Sharqiy Buxoro hududlari bo’ylab keng yoyilgan harakatlarning taniqli rahnamosi Ibrohimbek (1889-1932) bo’lib, uning umumiy qo’l ostida o’n minglab xalq qasoskorlari jamlangan edi. Fuzail Mahsum, Davlatmandbek, Qulmuhammadbek, Sulton Sadr, Fazliddin Qozi kabi o’nlab qo’rboshilar o’z jangovar yigitlari bilan jon fido etib kurashdilar. Biroq o’lkada qattiq o’rnashib olgan sovetlar hokimiyati va uning yaxshi qurollangan muntazam qizil qo’shinlari oxir-oqibatda bu harakatni bostirishga muvaffaq bo’ldi. Xususan 1931-yil iyunida Ibrohimbek lashkari mag’lubiyatga uchratilib, uning o’zi qo’lga olinishi bilan Sharqiy Buxoro yerlaridagi qarshilik ko’rsatish harakati barham topdi.