TÜrklüK ÇAĞDAŞliq

partiyası sosialist ideyalarına əsaslanan təşkilat olaraq RSDFP ilə əlaqəli fəaliyyət göstərmişdir. Burjua inqilabından sonra leqal fəaliyyətə keçmişdir. 1917-ci ilin iyun ayında partiyada parçalanma baş vermiş, islahatçı-sosialist mövqeli üzvlər (İ.Əbilov, S.Ağamalıoğlu, Ə.Qarayev və b.) partiyadan ayrılaraq Tiflisdə menşevik özəyini yaratmışlar. Partiyanın radikal bolşevik qanadına isə N.Nərimanov başçılıq etmişdir. Bu qanada M.Əzizbəyov, D.Bünyadzadə, H.Sultanov və b. inqilabçılar daxil idi. Bolşevik qanadı tərəfindən Bakıda İran fəhlələrini əhatə edən “Ədalət” partiyası da yaradılmışdır. Ümumiyyətlə, “Hümmət” partiyası Azərbaycanda böyük sosial nüfuza malik olmamışdır.

“İttihad” partiyası 1917-ci ilin sentyabrında Gəncədəki “İttihadi-islam” və Bakıdakı “Rusiyada müsəlmançılıq” özəklərinin birləşdirilməsi ilə yaradılmışdır. Dini təmələ əsaslanmışdır. Partiya Rusiya müsəlmanlarının demokratik, mərkəzçi olmayan bir dövlətinin yaradılması uğrunda mübarizə aparmışdır. Partiyanın əsas liderləri Q.Qarabəyov, S.M.Qəni-zadə, Ü.Hacıbəyli və b. olmuşdur. Partiya Azərbaycan kəndliləri arasında böyük nüfuza malik olmuşdur.

Burjua inqilabından sonrakı dövrdə Qafqaz və ümum-rusiya müsəlmanları qurultayları türkçülük tarixində həddən artıq mühüm hadisələr olmuşdur. Bu tədbirlər müstəmləkədə olan türk xalqlarının böyük bir hissəsini birləşdirir, düşmənə qarşı türklərin vahid iradə və gücünü ortaya qoyurdu. Bu tədbirlərin həyata keçirilməsində məhz böyük türkçü ideoloqlar (Ə.Topçubaşov, M.Ə.Rə-sulzadə və b.) mühüm rol oynamışdır.

Qafqaz müsəlmanları qurultayı (15-20 aprel, 1917) Müsavat, “Türk Ədəmi-mərkəziyyət” partiyaları və “Müstəqil Demokratik Qrup” üzvləri tərəfindən təşkil olunmuşdur. Hər üç siyasi təşkilatı məhz türkçülük ideyası birləşdirirdi. Qurultayın ən önəmli cəhətlərindən biri də o idi ki, burada ideoloji mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün siyasi qüvvələr təmsil olunurdu.

Qurultay Ə.Topçubaşovun sədrliyi ilə keçirilmişdir. Qurultayda ən çox müzakirə olunan və mübahisə doğuran məsələ Rusiyanın gələcək dövlət quruluşu və müsəlmanların əldə edəcəkləri milli azadlıq məsələsi olmuşdur. Müzakirələr üç variant üzərində aparılmışdır: mədəni muxtariyyət, məhəlli (ərazi) muxtariyyət və müstəqil dövlət. Türkçülər məhəlli muxtariyyəti əsasında federasiya, bolşeviklər və islamçılar isə yalnız mədəni muxtariyyət tərəfdarı idilər. Qurultayda türkçülərin səyi nəticəsində məhz məhəlli muxtariyyəti nəzərdə tutan qərar qəbul edilmişdir (1.46, s.135):

1. Qafqaz müsəlmanları qurultayı milli-siyasi məqsədlər haqqındakı məsələni müzakirə edərək müsəlman qövmlərinin mənafeyini ən ziyadə təmin edən Rusiya şəkli-idarəsinin məhəlli federasiya əsası üzərinə qurulu cümhuriyyət-ənam olduğunu qəbula qərar verir.

2 . İslam dinində olan bütün qövmlərin mədəni və ruhani irtibatını nəzərə alaraq Qafqaz müsəlman qurultayı Rusiya müsəlmanlarından ötrü vəzi-qavanın səlahiyyətinə malik ümumi bir idarə təşkilini lazım görür.

Qurultayda həmçinin millətlərarası münasibətlərdə demokratik prinsiplər, ana dilində ümumi, icbari və pulsuz təhsil, qadınların hüquqları və s. haqqında qərarlar qəbul edilmiş, milli müəllim kadrların hazırlanması, seminariya, institut və universitetlərin açılması təkliflər irəli sürülmüş, bu məqsədlərlə fond da yaradılmışdır. Qurultayda fəxri qonaq kimi iştirak edən H.Z.Tağıyev bu fonda 50 min rubl pul da bağışlamışdır.

I Ümumrusiya Müsəlmanları Qurultayı 1917-ci il, mayın 1-dən 11-ədək Moskvada Azərbaycan milyonçusu Ş.Əsədullayevin müsəlmanlara hədiyyə verdiyi binada keçiril-mişdir. Qurultaya 600 nəfər nümayəndə heyəti dəvət olunduğu halda 900 nəfərin iştirakı ilə keçirilmişdir. Qurultaydan öncə yaradılmış müvəqqəti büro 27 təşkilat tərəfindən təqdim edilən 109 maddədən ibarət təklif və tövsiyə paketi hazırlamışdır. Həmçinin, müvəqqəti büronun qurultay üçün hazırladığı 13 maddəlik proqramda Rusiyanın gələcək dövlət quruluşu, yerli idarəetmə, milli və dini məsələlər, maariflənmə və təhsil, məhkəmə fəaliyyəti, müharibəyə münasibət, əskəri təşkilat-lanma, müəssisələr məclisinə seçkilərə hazırlıq, torpaq məsələsi, fəhlə məsələsi, qadın məsələsi və s. ehtiva olun-muşdur. Bir sözlə proqramda demək olar ki, bütün ictimai-siyasi məsələlər öz əksini tapmışdır.

Qafqaz müsəlmanları qurultayında olduğu kimi burada da əsas müzakirə və mübahisə doğuran məsələ Rusiyanın gələcək dövlət quruluşu məsələsi olmuşdur. Qurultayda Qafqaz, Türküstan, Qırğızıstan, Başqırdıstan və Krımdan olan nü-mayəndələr əsasən məhəlli (ərazi) muxtariyyəti əsasında federasiya, Kazandan olan nümayəndələr isə yalnız mədəni muxtariyyət əsasında unitar dövlət tərəfdarı idilər. Qurultayda M.Ə.Rəsulzadə və Ə.Topçubaşovun böyük səyi nəticəsində 446 lehinə, 271 əleyhinə olmaqla federasiya layihəsi qəbul edilmişdir. M.Ə.Rəsulzadənin layihəsi əsasında qurultay aşağıdakı qərarı qəbul etmişdir (1.46, s.142):

1. Müsəlman millətlərinin mənfəətlərini gerçəkləşdirmək üçün ən uyğun rejim ittifaq və torpaq muxtariyyətinə dayanan və bəlli torpaqları mövcud olmayan millətlərə milli mədəni muxtariyyət təmin edən xalq cümhuriyyətidir.

2. Rusiyada yaşayan müsəlman millətlərinin bütün dini və mədəni işlərini üsula görə yürütmək və müsəlmanların birlikdə hərəkət etmələrini saxlamaq üçün öz dairəsində qanun çıxarma haqqına sahib olan bütün Rusiya müsəlmanlarına məxsus bir mərkəzi müəssisə qurulur. Bu müəssisənin şəkli, heyəti və görəcəyi işlər bütün muxtariyyətli müsəlman vilayətlərindən toplanacaq vəkillərin birinci qurucu məclisi tərəfindən təsbit edilir.

Qurultayda həmçinin milli maarif, dini idarəetmə, torpaq, fəhlə, qadın hüquqları, əsgəri təşkilat və s. haqqında qərarlar qəbul edilmişdir. Bundan başqa qurultayda bütün müsəlman bölgələrinin təmsil olunduğu 30 nümayəndədən ibarət Mərkəzi Müsəlman Şurasının (Milli Şuranın) yaradılması haqqında qərar qəbul edilmişdir. Şura Müəssisələr məclisi toplanana qədər müsəlman xalqlarının birlikdə hərəkət etmələrinin təmin etməli idi. Avqustun 25-də seçkilərə hazırlıq məqsədiylə Şura tərəfindən II qurultayın da çağırılması planlaşdırılmışdı.

1917-ci ilin iyun ayında “Müsavat” partiyası ilə “Türk Ədəmi Mərkəziyyət Partiyası” birləşərək “Türk Ədəmi mərkəziyyət Partiyası – Müsavat” adı altında fəaliyyətə başlayır. Partiya oktyabrın 22-də Bakı sovetinə keçirilən seçkilərdə 37.4 % səs toplayaraq birinci yerə çıxır. Sonrakı yerləri Eserlər-24.5 %, Daşnaksütyun-20.6 %, Bolşevikər-14.9% və Menşeviklər- 2.7 % tutur ( 1.46, s.153-154)

Oktyabrın 26-31-də “Müsavat”ın qurultayı keçirilir və iki partiyanın birləşdirilməsi rəsmiləşdirilir. Qurultayın qəbul etdiyi proqramda Rusiyanın gələcək dövlət quruluşu haqqında aşağıdakı müddəalar öz əksini tapmışdır (1.46, s.148-149):

1. Rusiya dövlətinin şəkli-idarəsi milli məhəlli muxtariy-yətlər əsasında qurulmuş qoşma (federativ) xalq cümhuriyyət-lərindən ibarət olmalıdır.

2. Hürriyyəti-kəlam, mətbuat, vicdan, ictimaat, təşkilat və tətil kimi siyasi hürriyyətlərə bərabər muxtariyyətlərdəki hökumət şəklinin qoşma xalq cümhuriyyətlərindən ibarət olması, işçi qanunun bütün muxtariyyətlərdə bir növlə tətbiqi və torpaq məsələsinin əsasən keyfiyyəti həll və islahı kimi demokratik əsaslar Rusiya qoşma xalq cümhuriyyətinin Qanuni-əsasisinə daxil olub dövlətcə təxti-təminə alınmalıdır.

3. Müəyyən məhəllə malik (yəni Rusiya məmləkətinin müəyyən bir qət’əsində əksəriyyətlə yaşamaqda olan) hər millətə muxtariyyət haqqı verilməlidir. Firqə tərəfindən Azərbaycan, Türküstan, Qırğızıstan, Başqırdıstan kimi türk ölkələri məhəlli muxtariyyət almalıdırlar.

İdil boyu və Krım tatarları və Rusiyada yaşayan digər türk qövmlərinə məhəlli mümkün olmazsa, milli muxtariyyət verilməlidir.

Qeyd: Başqa türk olmayan dindaşlara da firqə muxtariyyət tələb edib onlara hər vəclə yardım etmək borcundadır.

4. Müəyyən məhəllə malik olmayan millətlərə mill-mədəni muxtariyyət haqqı verilməlidir.

5. Muxtariyyətlərin hüdudunu təyin etmək daxili Əsas Qanunlarını tərtib etmək istər məhəlli, istərsə də milli muxtariyyətlərin öz məclisi-müəssisanlarında həll olunmalıdır.

6. Cümhuriyyət heyətinə daxil olan muxtariyyətlər öz aralarında müştərək gördükləri məqsəd və tələblər üzərində əqdi-ittifaq edə bilməlidirlər.

7. Cümlə muxtariyyətli əyalətlər mərkəzi hökumətə ancaq vətən müdafiəsi, məsquqat (pul kəsmə), gömrük, xarici siyasət, dəmir yolu, poçt, teleqraf və s. bu kimi işlərlə mərbut olmalıdır.

8. Muxtariyyətli əyalətlər idari, mali, təşrii, mədəni və ədli kimi daxili məsələlərdə müstəqil olmalıdırlar.

9. Rusiya cümhuriyyətinin ümumi işlərini idarə etmək üçün bütün muxtariyyətlərin nümayəndələrindən ibarət bir konqres təşkil olunmalıdır.

10. Hər bir muxtariyyətin mərkəzində qanun qoymaq vəzifəsi daşıyan bir məclisi-məbusan və qoyulacaq qanunları icra etmək vəzifəsi daşıyan bir Şurayi-vükəla (nazirlər şurası) təşkil olunmalıdır.

11. Hər bir muxtariyyətli əyalət məhəlli işlərdə geniş imtiyazlara malik vilayət, qəza və nahiyələrə bölünməlidir.

Partiyanın yeni proqramında həmçinin milli mənəvi dəyərlər və milli dövlət quruculuğu haqqında müddəalar da öz əksini tapmışdır.

Bolşeviklərin 25 oktyabr inqilabından sonra “Müsavat” partiyası bir müddət bu inqilabı dəstəkləmiş və bolşevik hakimiyyətini müvəqqəti hökumətdən daha mütərəqqi hesab etmişdir. Partiyanın 7 noyabr qətnaməsində mövcud siyasi duruma belə münasibət bildirilmişdir: “Müvəqqəti hökumətin bütün fəaliyyəti, xüsusiylə onun müharibəni uzatmağa yönəldilmiş xarici siyasəti, Rusiya xalqlarının milli tələblərinə münasibətdə tutduğu mövqe demokratiya üçün kifayət deyildi, bu, hökumətin süqutu ilə başa çatdı. ....siyasi sabitliyin qorunmasında bütün məsuliyyət hakimiyyətin üzərinə düşür. ...hakimiyyətin yalnız müəyyən bir partiyanın əlinə keçməsi demokratiyanı inqilabın özü üçün büsbütün təhlükəli edə bilər, nəticədə isə əksinqilabın güclənməsi və qələbəsi labüdləşər. Məhz bu ümumi mövqedən çıxış edərək, “Müsavat” partiyası hesab edir ki, hakimiyyət demokratik, yekcins olmalı, inqilabi demokratiyanın nümayəndələrindən yaradılmalıdır” (1.46, s.151).

Müsavatı bolşeviklərlə yaxınlaşdıran amillərdən biri müsavatın iqtisadi məsələlərdə (xüsusən də torpaq mə-sələsində) əsasən solçu mövqedə olması ilə yanaşı, bu siyasi qüvvələrin müharibəyə münasibətdə eyni mövqedə olması, ən əsası isə o dövrdə bolşeviklərin millətlərə öz müqəddəratını təyin etmə və hətta ayrılma hüququnu vəd edən yeganə partiya olması idi. Lakin hadisələrin sonrakı inkişafı əslində bolşevik hakimiyyətinin antitürk, şovinist və imperialist siyasət yeritdiyini üzə çıxartdı.

8-12 noyabr, 1917-ci ildə Bakıda “Müsavat”ın rəhbərliyi ilə Qafqaz Müsəlmanları Milli Komitəsinin Konfransı keçirilir. Konfransda Azərbaycanda muxtariyyətin yaradılması üçün Milli Təşəbbüs Məclisinin yaradılması qərara alınır. Məclisin fəaliyyəti nəticəsində hətta ilkin silahlı qüvvələr də yaradılır. Belə ki, dekabrın 14-də general Levandovskinin imzası ilə Qafqaz cəbhəsinin bir polku Azərbaycan ordusuna verilir.

26-28 noyabr, 1917–ci ildə Ümumrusiya Müəssisələr Məclisinə Zaqafqaziya üzrə keçirilən seçkilərdə Müsavat 26 % səslə Menşeviklərdən (28 %) sonra ikinci yerə çıxır. İnqilaba nail olmuş bolşeviklər seçkilərin nəticələrini tanımır və Müəs-sisələr Məclisini buraxır. Bundan sonra məclisin Zaqafqaziya üzrə üzvləri Zaqafqaziya Seymini yaradırlar. Seymin ilk yığıncağı 23 fevral, 1918-ci ildə keçirilir. Seymdə seçkinin nəticələrinə əsasən menşeviklər-33, “Müsavat”-30, daşnaklar-27, Müsəlman Sosialist bloku-7, Eserlər-5, “Hümmət”-4, “İttihad”-3 yerə sahib olur. Beləliklə seymin 109 üzvündən 44-ü müsəlman fraksiyasından olan üzvlər olur (1.46, s.154-155).

Azərbaycanda milli qüvvələrin böyük nüfuzunu görən bolşeviklər S.Şaumyanın başçılığı ilə dinc türk-müsəlman əhalisinə qarşı martın 30-31-də kütləvi qırğın törədir. On minlərlə türk-müsəlman əhalisi qətlə yetirilir. Qırğında rus qoşunları ilə yanaşı daşnak silahlıları da fəal iştirak etmişlər. Bu qırğına bolşeviklər tərəfindən “sinfi mübarizə”, “vətəndaş müharibəsi” donu geyindirilmişdir.

Aprelin 25-də S.Şaumyanın başçılığı ilə əksəriyyəti ermənilər olmaqla Bakı Xalq Komissarları Soveti (BXKS) yaradılır. Bakı bolşeviklərin hakimiyyəti altına keçir.

Aprelin 22-də Seym özünü müstəqil dövlət elan edir. Lakin seym daxilində olan fikir ayrılıqları (əsasən xarici siyasətlə bağlı) seymin dağılmasını qaçılmaz edir. Seymin mayın 26-da keçirilən son iclasında gürcü fraksiyası seymdən çıxdığını elan edir. Bu qərardan sonra seym buraxılır. Mayın 27-də Azərbaycan fraksiyasının üzvləri tərəfindən M.Ə.Rəsulzadənin sədrliyi ilə Milli Şura yaradılır. Milli Şuranın F.Xoyskinin sədrliyi ilə 9 nəfərlik icraiyyə komitəsi seçilir. Mayın 28-də şura 6 bənddən ibarət “İstiqlal bəyannaməsi”ni qəbul edir (1.46, s.171):

1. Bu gündən etibarən Azərbaycan xalqı hakimiyyət haqqına malik olduğu kimi Cənub-Şərqi Zaqafqaziyadan ibarət Azərbaycan tam hüquqlu müstəqil dövlətdir.

2. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin şəkli-idarəsi xalq cümhuriyyəti olaraq müəyyən edilir.

3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) bütün xalqlar və xüsusən də qonşu xalqlar və dövlətlərlə dostluq münasibətləri yaratmağa çalışacaq.

4. AXC millət, məzhəb, sinif, məslək və cins fərqi gözləmədən ərazisində yaşayan bütün vətəndaşlarına tam vətəndaşlıq və siyasi hüquqlar verir.

5. AXC ərazisi daxilində yaşayan bütün xalqlara sərbəst inkişafları üçün geniş imkan yaradır.

6. Müəssisələr məclisi toplanana qədər Azərbaycanın idarəçiliyi Milli Şuraya və onun qarşısında məsul olan Müvəqqəti hökumətə məxsusdur.

AXC hökuməti iyunun 16-da İslam Qrdusunun hərbi dəstəyi ilə Gəncəyə köçür. İyulun 30-da BXKS fəaliyyətini dayandırmağa məcbur olur. Bakıda hakimiyyət eser-menşevik-daşnaklardan ibarət “Sentrokaspi diktaturası”nın əlinə keçir. Sentyabrın 15-də İslam ordusu Bakını Azad edir. Həmin ayın 17-də Azərbaycan hökuməti Bakıya köçür.

Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycanda

aparılan milli-demokratik islahatlar.
AXC türk dövlətçiliyi tarixində çox mühüm bir yer tutur. AXC tarixdə türk və hətta bütün müsəlman dünyasında qurulmuş ilk respublika olmuşdur. Bu respublika yarandıqdan sonra onun rəhbərliyinin 2 illik fəaliyyəti həqiqi milli, demokratik və dünyəvi dövlət quruculuğuna yönəlmiş, bu istiqamətdə mühüm islahatlar aparılmışdır. Belə ki, türk dili dövlət dili elan edilmiş (27 iyun, 1918), milli ordu yaradılmış (26 iyun 1918), milli polis orqanı yaradılmış (2 iyul, 1918), milli pul dövriyyəyə buraxılmış (1919-cu ilin əvvəlləri), milli ideologiyamızın əsas prinsiplərini özündə əks etdirən üçrəngli dövlət bayrağı qəbul edilmiş (9 noyabr, 1918), milli azlıqların da təmsil olunduğu parlament yaradılmış (1918-ci il, noyabrın 19-da bu haqda qanun qəbul edilmiş, dekabrın 7-də ilk iclas keçirilmiş, Ə.Topçubaşov sədr seçilmişdir), məktəblər milliləşdirilmiş (28 avqust, 1918), Bakı Universiteti yaradılmış (1918-ci il, sentyabrın 1-də bu haqda qanun qəbul edilmiş, noyabrın 15-də fəaliyyətə başlamışdır), ölkə vətəndaşları təhsil almaq üçün Avropa ölkələrinə göndərilmiş, qadınlara seçki hüququ verilmiş, kəndlilər torpaqla təmin edilmiş, işçilərin sosial müdafiə məsələləri irəli sürülmüş və b. bu kimi mühüm tədbirlər həyata keçirilmişdir.

Cümhuriyyət rəhbərliyi təhsilin inkişafına xüsusi diqqət yetirmişdir. Azərbaycan hökumətinin 1918-ci il, 28 avqust tarixli qərarına görə bütün ibtidai tədris müəssisələrində təhsil şagirdlərin ana dilində aparılmalı və dövlət dili olan türk dilinin tədrisi icbari surətdə həyata keçirilməli idi. Hökumət müəllim kadrlar və dərslik çatışmazlığını Türkiyədən müəllimlərin dəvət olunması və dərsliklərin gətirilməsi, qısamüddətli pedaqoji kursların açılması yolu ilə həll etməyə çalışmışdır. Bu dövrdə xeyli sayda müəllim kadrlar və ana dilində yeni dərsliklər hazırlanmışdır. 1919-cu ilin əvvəllərində ölkədə 600-dən çox ibtidai məktəb, 20-dən çox orta ixtisas məktəbi fəaliyyət göstərmişdir.

Cümhuriyyət rəhbərliyi milli şüurun inkişafı, tarix və mədəniyyətimizin toplanması və tədqiqi sahəsində də xüsusi tədbirlər həyata keçirmişdir. Bu tədbirlərə “Müsəlman Şərqini Öyrənən Cəmiyyət” (1919) və “Yaşıl qələm” (1919) ədəbi birliyinin yaradılması, Maarif Nazirliyində Arxeologiya şöbəsinin (1920) və parlament nəzdində “İstiqlal” muzeyinin açılmasını və s. misal göstərmək olar.

Bu qurumlar içərisində “Yaşıl qələm” ədəbi birliyi özünün geniş əhatəli fəaliyyət proqramı ilə seçilmişdir. Birliyin adındakı “yaşıl” ifadəsi bahar, oyanış, yenilik, ümid və nicat rəmzi kimi qəbul edilmişdir. Milli yazar Seyid Hüseynin (1887-1938) sədrliyi ilə 35 nəfərlə təsis edilmiş bu cəmiyyətin məramnaməsində aşağıdakı müddəalar öz əksini tapmışdır (3.13, s.186):

Cəmiyyətin məqsədi Azərbaycan xalqının fikri yüksəlişinə çalışmaq və Azərbaycan ədəbiyyatında müşahidə edilməkdə olan yeniliyi qüvvətləndirmək, onu türklüyə və sadələşməyə doğru sövq etməkdir.

Cəmiyyət məqsədinə girmək üçün:

-ədəbiyyatımızı təhlil və tarixi-ədəbiyyatımızı tərtib edəcək;

-yazıçılıq sənətinin təşviq və təğriblə sənət həvəskarlarını və gənc mühərrirləri bir araya toplayaraq, onları ədəbi bir ailə halına vəz etməklə aralarında yazı müsabiqələri açacaq;

-ədəbiyyatımıza ülum və fünuna aid konfranslar verəcək və referatlar tərtib edəcək;

-milli tariximizə və ənənatımıza aid əsərləri toplayıb nəşrinə çalışacaq;

-nəşriyyata əhəmiyyət verəcək, ədəbi məclislər və qəzetlər təsis edəcək;

-gənc ədəbi qüvvələri yeni ədəbiyyat üsulu ilə aşina edəcək, yeni fikirlərin onların arasında nəşvü-nümasına səy göstərəcək;

-xalqımızın istifadəsinə mucib olan bizə aid əcnəbi lisanlarda yazılmış mühüm əsərlərin dilimizə nəql və tərcü-məsinə, itib-batmış türk lüğətlərinin toplanmasına çalı-şacaqdır.

Böyük xeyriyyəçi H.Z.Tağıyev Cümhuriyyət dövründə də təhsil, maarif, mədəniyyət və mətbuatla bağlı həyata keçirilən bütün tədbirlərdə iştirak etmiş, son qəpiyini də əsirgəməmişdir.

Cümhuriyyət rəhbərliyi dini məsələləri tənzimləmək istiqamətində də ciddi tədbirlər həyata keçirmişdir. 1918-ci ilin dekabrında Qafqaz müsəlmanlarının birgə ruhani idarəsi yaradılmış və axund Ağa Əlizadə (1870-1954) bu idarəyə sədr – şeyxülislam təyin edilmişdir. Yeni şeyxülislam məzhəb ayrıseçkiliyini rədd edən, mütərəqqi fikirli, milli heysiyyəti güclü olan, parlamentin işinə kömək edən bir şəxs olmuşdur.

1920-ci il, 25-28 apreldə 11-ci Qırmızı Ordunun Bakını işğal etməsi nəticəsində AXC süqut edir və Azərbaycan bolşevik Rusiyasının tərkibinə daxil edilir.

Sovet hakimiyyəti dövründə Quzey

Azərbaycanda milli hərəkat
Bolşevik istilasından sonra Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində bolşevik hakimiyyətinə qarşı üsyanlar (1924-cü ilə qədər ümumi sayı 50-dən cox) baş vermişdir. Ən böyük silahlı üsyan 1920-ci il, mayın 25-26-da Gəncədə F.Xoyski və N.Yusifbəylinin başçılığı ilə baş vermişdir. Üsyanda S.Şıxlinski, M.M.Qacar, S.Kazımbəyov və b. hərbçilərin başçılığı ilə milli ordu əsgərləri iştirak etmişdir. Şəhərə göndərilmiş əlavə Qırmızı Ordu qüvvələri ilə mayın 31-ə qədər davam etmiş qanlı döyüşlərdən sonra üsyan yatırılmışdır. Üsyançılar 13 mindən çox hərbi və mülki şəxs, XI ordu isə 9 minə yaxın əsgər itirmişdir. Bu döyüşlərdə erməni silahlıları Qırmızı Ordu tərəfindən döyüşmüşdür. Milli hökumətin qurucularından olan F.Xoyski və N.Yusifbəyli sonradan öldürülmüşdür. Ümumiyyətlə, 1920-21-ci illərdə 50 mindən çox Azərbaycanlı bolşevik höküməti tərəfindən məhv edilmişdir.

Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Azərbaycanın qərb və şimal-qərb ərazilərinin bir hissəsi Ermənistan və Gürcüstana verilmiş, nəticədə Azərbaycanın ərazisi 114 min kv.km.-dən 86,6 min kv.km-ə düşmüşdür. Qarabağın dağlıq hissəsində isə gəlmə ermənilər üçün muxtar vilayət (DQMV) yaradılmışdır (7 iyul, 1923). Bu tədbirlər bolşeviklərin mütərəqqi ideyalara əsaslandıqlarını, millətlərin bərabərliyini və milli haqlarını tanıyacaqlarını bəyan etmələrinə baxmayaraq onların əslində çar Rusiyasının milli ayrıseçkilik, şovinist və antitürk siyasətini özünəməxsus şəkildə davam etdirdiklərini göstərdi.

Bolşevik hakimiyyəti bərqərar olduqdan sonra Azərbaycandakı milli hərəkatçıların bir hissəsi xaricə mühacirət etmiş, ölkədə qalan milli hərəkatçıların isə bir qismi həbs olunmuş və öldürülmüş, bir qismi isə öz milli düşüncələrini gizlətməyə məcbur olmuş və ya gizli fəaliyyətə keçmişlər.

1920-ci il, aprelin 27-də M.Ə.Rəsulzadənin təşəbbüsü ilə bolşevik işğalına qarşı gizli Müqavimət Komitəsi (sədr – M.B.Məmmədzadə (1898-1959), baş katib – C.Cabbarlı (1899-1934)) yaradılır. Bu dövrdə F.Xoyski tərəfindən Tiflisdə Qurtuluş Komitəsi də yaradılır.

Aprelin 28-də isə Müsavatın fövqəladə konfransı keçirilir. Konfransın İnqilab Komitəsinə göndərdiyi qərarında göstərilir ki, əgər bolşeviklər vədlərinə əməl edib Azərbaycanın müs-təqilliyini təmin etsələr Müsavat onlara loyal mövqedə olacaq, əks təqdirdə müxalif mövqe tutacaq.

Əslində isə müsavatçılar bolşeviklərin bunu təmin etməyəcəklərini əvvəlcədən bildiklərindən bolşevik hakimiy-yətinə qarşı gizli fəaliyyətə keçirlər. Müvəqqəti Komitə Bakıda və bölgələrdə gizli təbliğat aparmağa başlayır. Hətta mü-savatçılar tərəfindən 19 nömrəsi çapdan çıxmış gizli “İstiqlal” qəzeti də çap olunur. Lakin 1923-cü ildə gizli mətbəə aşkar edilir və xeyli müsavatçı tutularaq sürgün olunur. Gənc mü-savatçılardan C.Cabbarlı, S.Hüseyn və b. isə 14 avqust bəyan-naməsi ilə siyasi fəaliyyətlərini dayandırdıqlarını bildirirlər. Lakin müsavatçılar yenə də öz gizli fəaliyyətlərini da-yandırmırlar. Onlar hətta Kommunist Partiyası sıralarında da fəaliyyət göstərirdilər.

1920-ci ilin oktyabrında Lahıcda həbs olunan M.Ə.Rə-sulzadə vaxtı ilə ölümdən qurtardığı keçmiş həmkarı İ.V.Sta-lin (1879-1953) tərəfindən azad edilərək Moskvaya aparılır. M.Ə.Rəsulzadə burada bir müddət Millətlər Komissarlığında mətbuat müvəkkili və Şərqşünaslıq İnstitutunda müəllim işlədikdən sonra 1922-ci ildə Müsavatın gizli Mərkəzi Ko-mitəsinin köməkliyi ilə Finlandiyaya keçir, oradan isə Al-maniyaya, Fransaya və Türkiyəyə keçir. O, 1922-ci ildə İstanbulda Müsavatın xarici bürosunu yaradır və milli hərəkatı mühacirətdə davam etdirir.

1923-cü ildə Türkiyədə M.Ə.Rəsulzadənin böyük əks-səda doğuran “Azərbaycan Cümhuriyyəti, keyfiyyəti, təşəkkülü və indiki vəziyyəti” əsəri çap olunur. Əsərdə Sovet hakimiyyətinin zorakı, müstəmləkəçi siyasəti ifşa olunur və bu sistemin gec-tez süquta uğrayacağı göstərilirdi.

1924-cü ildə İstanbulda Azərbaycan Milli Mühacirət Mərkəzi yaradılır. Həmin il Parısdə Azərbaycan, Gürcüstan və Şimali Qafqaz mühacirət mərkəzləri Vahid İstiqlal Təşkilatını yaradırlar. Sonradan Ukrayna mərkəzi də buraya daxil olur. 1925-ci ilın iyununda Parisdə həmin dörd mərkəzin bolşevizmə qarşı istiqlal uğrunda mübarizə aparmaq üçün bəyannaməsi də qəbul olunur. Həmin ilin sentyabrında Qafqaz milli mühacir mərkəzləri Millətlər Cəmiyyətinə Sovet Rusiyasının işğalçı planları haqqında memorandum göndərir və Qafqazda müstəqil konfederativ dövlətin yaradılmasını təklif edirlər.

Bu dövrdə M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə Türkiyədə çap olunmuş “Yeni Qafqaziya” (1923-27), “Azəri Türk” (1928), “Odlu yurd” (1929-31) və b. qəzet və jurnallarda Sovet imperializminə qarşı milli azadlıq ideyaları təbliğ olunmuşdur. Lakin SSRİ-nin şantajlı təzyiqləri nəticəsində bu mətbuat orqanları bağlanır və Türkiyədə mühacir hərəkatının fəaliyyəti dayandırılır. Bundan sonra bu hərəkat Avropa ölkələrində davam etdirilir. Hərəkatçılar tərəfindən Almaniyada “İstiqlal” qəzeti (1932-34), “Qurtuluş” məcmuəsi (1934-38), fransızca “Azərbaycan” qəzeti, türkcə “Müsavat” bülleteni, fransızca “Promotey” məcmuəsi və b. mətbuat orqanları fəaliyyət göstərmişdir.

Mühacirət hərəkatında Ə.Topçubaşovun da xüsusi xidmətləri olmuşdur. O, beynəlxalq təşkilatlarda (Millətlər Cəmiyyətində (1920), London (1922), Genuya (1922) və Lozanna (1923) konfranslarında) bolşeviklərin şovinist siyasətini tənqid edən çıxışlar etmişdir. 1930-cu ilin mayında isə Ə.Topçubaşov Millətlər Cəmiyyətinə Sovet dövlətinin kollektivləşdirmə siyasətini ifşa edən nota göndərmişdir.

Türkiyədə mühacirətdə olan Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, M.B.Məmmədzadə, C.Hacıbəyli (1891-1962) və b. ziyalılar milli azadlıq ideyalarını təbliğ edən əsərlərlə yanaşı tariximiz və mədəniyyətimizlə bağlı tədqiqat əsərləri də ya-ratmışlar.

Mühacir mərkəzləri Azərbaycandakı gizli fəaliyyət gös-tərən təşkilatlarla, hətta milli təmayülçü kommunistlərlə əlaqə saxlamışlar. 1932-ci ildə Xəlil İbrahimov (1892-1938) tərəfindən mühacir hərəkatçılarla əlaqəli gizli mərkəz də yaradılmışdır.

1936-cı ilin avqustunda Müsavatın Varşavada konfransı keçirilir. Bu konfrans partiyanın 17 illik fasilədən sonra keçirilən ilk rəsmi yığıncağı olmuşdur. Partiyanın həmin konfransda qəbul etdiyi "Yeni Proqram Əsasları"nda Azərbaycanı rus istilasından qurtarmaq və onu qeyd-şərtsiz müstəqil bir dövlət halında yaşatmaq əsas hədəf kimi götürülmüşdür.

Yeni Proqram Əsaslarında müsavatçılığa aşağıdakı kimi tərif verilmişdir: