Türküstan” kitabxanası Şirvani Ədilli azərbaycan şEİRİNDƏ forma məSƏLƏLƏRİ

“Türküstan” kitabxanası

Şirvani Ədilli

AZƏRBAYCAN ŞEİRİNDƏ FORMA MƏSƏLƏLƏRİ

“Elm və təhsil”

Bakı – 2014

Ön sözün müəllifi

və redaktor:
Tacir Səmimi (Qurbanov)

Fil. üzrə fəls. doktoru
Ədilli Şirvani

Azərbaycan şeirində forma məsələləri.

Bakı, “Elm və Təhsil”-2014, 144 səh.

Kitabda şeirin əsas forma elementlərindən olan qafiyə müasir ya­naş­ma ilə köklü şəkildə araşdırmaya cəlb edilmiş, heca vəzninin bölgü və ritm mə­sələsinə yeni baxış irəli sürülmüş, ilk dəfə sərbəst şeirin mahiyyəti və növ­ləri geniş araşdırılmış, həmçinin əruz və onun xüsusiyyətləri, şeir for­ma­larının yaranma tarixi, onların məhdudiyyətləri və funksiyaları, mah­nılarda mətn problemi, sözlə musiqisinin biri-birinə ritmik və tonik uy­ğun­luq məsələləri, Azərbaycan xalq musiqisində geniş yayılmış ritmik vahidlər və qəliblər haqqında danışılmışdır.

Kitab ədəbiyyatçılar, yazarlar, musiqiçilər və şeir formaları ilə m­a­raq­lanan digər şəxslər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

грифли няшр
© «Елм вя тящсил», 2014


Ön söz
Şeir formalarının tədqiqi ədəbiyyatşünaslığın əsas sahələrindən biridir. Klassik və müasir poeziyamızda isti-fadə olunan şeir formaları çox zəngin və rəngarəng olsa da, zaman-zaman bu sahənin tədqiqi ədəbiyyatşünaslığın digər sahələri ilə müqayisədə xeyli geri qalmışdır. Son yüz illik ədəbiyyatşünaslıq tariximizdə bu sahə üzrə ixtisaslaşmış tədqiqatçılar demək olar ki, barmaqla sayı-lacaq qədər azdır. Halbuki, qonşu xalqlar (ərəblər, farslar, ruslar və s.) şeir formalarının tədqiqi sahəsində daha irəli gediblər.

Klassik poeziyamızın əsas vəzni olan əruz XX əsrdə görkəmli alimimiz Əkrəm Cəfər tərəfindən geniş tədqiq edilmişdir. Lakin bu vəznin həm şairlər, həm də ədəbiy-yatçılar tərəfindən mənimsənilməsi son bir əsrdə aşağı səviyyədə olmuşdur. Bu dövrdə heca vəzni daha çox istifadə olunan populyar vəzn olsa da, bu vəznin də məhz tədqiqinə lazımı qədər yer verilməmişdir. Milli poeziya-mızda XX əsrin əvvəllərindən meydana çıxmış və sürətlə inkişaf edən sərbəst şeir formasına gəldikdə, bu şeir formasının ümumiyyətlə tədqiq olunmadığının demək olar ki, hamı tərəfindən etiraf edilməsi artıq bir adət halını almışdır. Şeirşünaslığımızda nisbətən geniş tədqiq olun-muş sahə klassik poeziyada və aşıq yaradıcılığında istifadə olunan şer şəkilləri və janrları olmuşdur.

Şirvani Ədillinin şeir formaları sahəsində araşdırma-larını şeirşünaslığımızda qeyd etdiyimiz problemlərin həllli baxımından irəliyə atılmış mühüm addım kimi qiymət-ləndirmək olar. Müəllif ixtisasca filoloq olmasa da, tədqiq etdiyi məsələlərə peşəkarcasına yanaşmış, mövcud təd-qiqatlara və bədii yaradıcılıq nümunələrinə istinad etmiş, elmi idrakın müxtəlif metodlarından istifadə edərək öz filkir və mülahizələrini irəli sürmüş və onları nəzəri cəhət-dən sistemləşdirə bilmişdir. Müəllifin bu sahədə ilk araş-dırması 2011-ci ildə nəşr olunmuş “Əruz vəzninin sadə-ləşdirilmiş qəlibləri” adlı əsəridir. Həmin əsərdə Ş.Ədilli əruzun türk dilinə və folkloruna uyğunluq məsələlərini araşdırmış, bu vəznin öyrənilməsinin daha asan meto-dunu müəyyən etmişdur. Həmin əsər ədəbi mühitdə bö-yük maraq doğurmuş və öz məqsədini doğrultmaqdadır.

Ş.Ədilli indi əlinizdə olan “Azərbaycan şeirində forma məsələləri” adlı kitabında isə daha geniş əhatəli məsələləri araşdırmaya cəlb etmişdir. Burada şeirimizdə qafiyənin səs əsası və təsnifatı, həmçinin heca vəzninin bölgüsü haqqında yeni baxış irəli sürülmüş, sərbəst şeir forması ilk dəfə köklü şəkildə tədqiqata cəlb edilmiş və bu şeir formasının 8 növü müəyyən edilmiş, əruz vəzninə münasibətdə mövcud olan mübahisəli məsələlərə toxu-nulmuş, şeir formalarının yaranma tarixi mövcud mate-riallar əsasında nəzərdən keçirilmiş, şeir formalarının məhdudiyyətləri və funksiyaları, mahnılarda mətn prop-lemi, sözlə musiqisinin biri-birinə ritmik və tonik uyğunluq məsələləri, Azərbaycan xalq musiqisində geniş yayılmış ritmik vahidlər və qəliblər haqqında danışılmışdır.

Hesab edirəm ki, Ş.Ədillinin bu dəyərli araşdırması şeirşünaslığımızın gələcək inkişafına böyük təkan verə biləcək bir əsərdir. Müəllifə gələcək tədqiqatlarında uğur-lar arzulayıram.
Tacir Səmimi (Qurbanov)

AMEA-nın böyük elmi işçisi,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru.

Giriş
Ədəbiyyat nəzəriyyəsində şeir formaları az araşdırıl-mış sahələrdəndir. Bu sahənin tədqiqi ilə bağlı aşağıdakı problemləri qeyd etmək olar:

- Şeirin əsas forma elementlərindən olan qafiyə anadilli şeirimiz üçün müasir yanaşma ilə köklü şəkildə araşdırılmamışdır;

- Heca vəzni ümumilikdə araşdırılsa da, onun bölgü məsələlərinə əsasən səthi yanaşılmış, bəzən yanlış, şab-lon xarakterli müddəalar irəli sürülmüşdür. Heca vəzninin uzun və qısa hecalar baxımından ritmik xüsusiyyəti haq-qında isə ümumiyyətlə danışılmamışdır;

- Əruz vəzni, onun mənşəyi və heca vəzni ilə əlaqəsi haqqında yanlış baxışlar ədəbiyyatşünaslığımızda qal-maqdadır;

- Sərbəst şeir forması demək olar ki, ümumiyyətlə araşdırılmamışdır və ona görə də sərbəst şeirə münasi-bətdə fikir ayrılıqları, mübahisəli məqamlar var;

- Şeir formalarının məhdudiyyətləri və funksiyaları heç vaxt ayrıca tədqiqat predmetinə çevrilməmiş, bu mə-sələlər haqqında yalnız sözarası danışılmışdır;

- Mahnılar üçün mətn seçimi, mətnlə musiqinin rit-mik və tonik uyğunluq məsələləri də ayrıca tədqiq edilmə-miş, bu isə nəticədə bir çox bəstəkar mahnılarının bu ba-xımdan qüsurlu olmasına gətirib çıxarmışdır.

Kitabda bu problemlər araşdırmaya cəlb edilmişdir. Belə ki, burada şeirin əsas forma elementlərindən olan qafiyə müasir yanaşma ilə köklü şəkildə araşdırmaya cəlb edilmiş, heca vəzninin bölgü və ritm məsələsinə yeni baxış irəli sürülmüş, sərbəst şeirin mahiyyəti və növləri geniş araşdırılmış, əruz vəzni, şeir formalarının yaranma tarixi, onların məhdudiyyətləri və funksiyaları, mahnılarda mətn problemi, sözlə musiqisinin biri-birinə ritmik və tonik uyğunluq məsələləri, Azərbaycan xalq musiqisində geniş yayılmış ritmik vahidlər və s. haqqında danışılmışdır.

Şeirin əsas forma elementləri:

misra, bölgü və qafiyə.
Şeir yaradıcılığında əsas forma elementləri misra, bölgü və qafiyədir. Başqa sözlə, bunlar şeiri nəsrdən fərqləndirən əsas forma elementləridir.

Misra – şeirin bir sətridir. Bir şeirdə misraların uzun-luqları – onlarda olan hecaların sayları şeirin formasından asılı olaraq biri-birinə bərabər və ya fərqli ola bilər.

Bölgü (təqti, durğu) – misranın real və ya ani (xə-yali) durğularla (pauzalarla) biri-birindən ayrılan parçaları-dır. Bölgülərarası durğular, yəni vəzn durğusu adi nitqdə-ki real, sintaktik durğulardan fərqlənir. Belə ki, vəzn dur-ğusu ani, xəyali də ola bilər. Hətta bir misrada sintaktik durğu, pauza vəzn durğusundan daha böyük ola bilər. Vəzn durğusu sintaksisdən yox, sözlərdəki və misradakı heca sayından, deyilişin ümumi ahəngindən asılıdır.

Təəssüf ki, şeirşünaslığımızda indiyə qədər vəzn durğusu ilə sintaktik durğu arasındakı fərqin nəzərə alın-maması heca vəznində yanlış olaraq bölgülərin yalnız bütöv sözlərdən ibarət götürülməsinə və misraların yanlış bölgülənmə variantlarının müəyyən olunmasına gətirib çıxarmışdır. Bu məsələyə kitabın digər bölmələrində ge-niş şəkildə və praktiki misallarla aydınlıq gətirəcəyik.

Bölgülərin uzunluğu onlarda olan hecaların sayı ilə müəyyən olunur. Əruz vəznində sözlər bölgülərdə həmişə parçalana bildiyi halda, heca vəznində və sərbəst şeirdə bu parçalanma xüsusi hallarda – deyilişin normal ahəngə malik olduğu hallarda baş verir.

Qafiyə – şeirdə ayrı-ayrı sözlərin sonluqlarında gə-lən, eyni və ya biri-birinə yaxın tək səslər və ya səs birlik-ləridir.

Klassik ərəb və fars qafiyəşünaslığı ərəb qrafikası-nın xüsusiyyətləri əsasında formalaşmışdır. Belə ki, bura-da əsasən qafiyədə iştirak edən ərəb qrafikası hərflərinin (samitlərin və uzun saitlərin) və hərəkələrin (qısa sait-lərin) sayı, düzülüşü və tutduğu mövqeləri baxımından qafiyələrin təsnifatı aparılmış, bu hərf və hərəkələrin məhz dəqiqliklə təkrarlanması xətasız (eyibsiz, nöqsan-sız) qafiyələnmə hesab edilmiş, şeirdə praktiki olaraq rast gəlinən qafiyə xətaları (eyibləri, nöqsanları) özləri də təsnif olunmuşdur (ətraflı məlumat üçün bax: 36, s. 88-108; 34, s. 89-127; 49, s. 141-166 ).

Qafiyənin müasir ana dilimiz və daha dəqiq, sadə əlifba olan latın qrafikalı müasir əlifbamız əsasında öyrənilməsi isə fərqli yanaşma tələb edir. Bu sahədə ən köklü araşdırmalardan birini görkəmli əruzşünasımız Əkrəm Cəfər aparmışdır. Klassik şərq poeziyasının dərin bilicisi və tədqiqatçısı olan alimimiz anadilli şeirimizin qafiyəsi haqqında irəli sürdüyü mülahizələrdə (8, s. 8-20) qafiyənin dayağının bir səs (sait və ya samit) olduğunu qəbul etmiş və tərtib etdiyi qafiyə lüğətində (8) də bunu əsas götürmüşdür. Lakin bu yanaşma da bir növ ərəb qrafikası hərfləri əsasında formalaşdırılmış ərəb və fars qafiyəşünüslığına uyğundur.

Müasir “Ədəbiyyat Nəzəriyyəsi” və yaxın məzmunlu digər kitablarda isə yalnız qafiyənin ümumi tərifi və müxtəlif təsnifatları verilir. Burada zəngin (tam, uzun) və yoxsul (natamam, qısa), normal və qulaq, misrasonu və daxili, cinas və adi, rədifli və rədifsiz və s. qafiyə növləri fərqləndirilir. Lakin qafiyə anlayışı haqqında verilən bu məlumatları qətiyyən qənaətbəxş hesab etmək olmaz. Çünki, burada qafiyənin formal mənada belə, mahiyyəti tam açılmamışdır. Yalnız cinas qafiyələr dəyərli folklorşü-nas alimimiz Elxan Məmmədli tərəfindən geniş tədqiq olunmuşdur (37).

Fikrimizcə, qafiyənin səs əsası – dayağı kimi bir səsin yox, səs cütlüyünün götürülməsi daha doğru-dur. Qafiyənin dayağında bir səsin dayanması isə anadilli şeirimizdə xüsusi hal kimi və yalnız sait səs üçün qəbul oluna bilər. Belə ki, anadilli poeziyamızda klassik, ənənəvi qafiyənin səs əsasını – dayağını sait-samit səs cütlüyü, az hallarda samit-sait səs cütlüyü, az və xüsusi hallarda isə tək sait (uzanan və ya uzanmayan) təşkil edir. Dayaqdan sonra istənilən uzunluqlu eyni şəkilçi və ya rədif gələ bilər. Dayaq-dan əvvəl isə eyni səs və ya səslərin olması qafiyələnmə üçün vacib deyil. Lakin bu hal qafiyələn-mənin daha da zənginləşməsinə səbəb olur.

Eyni şəkilçilərin müxtəlif sözlərə ələvə edilməsi isə həmin sözlərin qafiyələnməsi demək deyil. Lakin burada bəzi sözdüzəldici (leksik) şəkilçilər istisnadır. Məsələn, yoldaş-sirdaş sözləri qafiyə kimi qəbul olunur, halbuki onlar eyni sözdüzəldici şəkilçinin müxtəlif sözlərə əlavəsi ilə yaranmışdır.

Şair, tədqiqatçı Şamil Dəlidağ (Əsgərov) tərtib etdiyi qafiyə lüğətində (10) çox doğru olaraq məhz sait-samit və samit-sat səs cütlüklərini əsas götürmüşdür. O, bu səs cütlükləri əsasında qafiyələnən söz köklərinin, həmçinin düzəltmə sözlərin böyük siyahısını tərtib etmişdir. Ş.Dəli-dağ qafiyəşünaslığımız üçün çox dəyərli töhfə olan bu əsərində məhz yeni və daha sadə elmi-məntiqi yanaş-ma ilə qafiyə lüğəti tərtib etmək ənənəsinin əsasını qoymuşdur.

Aşağıdakı təsnifat və praktiki misallarla qafiyə haq-qında yuxarıda dediyimiz fikirlərin mahiyyətini daha aydın şəkildə açmağa çalışacağıq.

Fikrimizcə, qafiyənin yox, qafiyələnmənin təsnifatın-dan danışmaq daha doğru olar. Çünki, hər şey qafiyələn-mədə aşkara çıxır. Qafiyələnmə söz kökləri sonluqları, söz kökü sonluğu və şəkilçi, kök-şəkilçi birləşmələri, müxtəlif şəkilçilər və s. arasında baş verə bilər.

Bütün bunları nəzərə alaraq qafiyələnmənin təsnifa-tını aşağıdakı kimi aparmaq olar.

Dayağının xüsusiyyətinə görə qafiyələnmənin aşağıdakı növlərini müəyyən edə bilərik:

1. Sait-samit səs cütlüyü (qapalı heca) dayağı ilə qafiyələnmə (güclü qafiyələnmə). Belə qafiyələnmə üçün söz ehtiyatı kifayət qədər çoxdur və çox geniş yayılmış-dır. Şairlər, aşıqlar və meyxanaçılar qafiyələnmədə sait-samit səs cütlüyünün nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu gözəl bilirlər. Eyni səsli (an-qan-yaman-balaban və s.), yaxın saitli (əl-el-gül-dil və s.) və hətta yaxın samitli (həyat-murad və s.) variantlarını fərqləndirmək olar. Mi-sallara baxaq.

Eyni səsli variant:

Vətəni sevməyən insan olmaz,

Olsa ol şəxsdə vicdan olmaz.

A.Səhhət
Yaxın saitli variant:
Mən sənin dilinə dəymirəm, cəllad,

Gəl sən də bu ana dilimə dəymə!

Sənin də bağın var, gülün var, çəkil,

Bağımda əkdiyim gülümə dəymə!

S.Rüstəm
Yaxın samitli variant:
Bu dil şirinlikdə şərbət kimidir.

Saflığı qorunun sərhəd kimidir...

T.Bayram
2. Samit+sait səs cütlüyü (açıq heca) dayağı ilə qafiyələnmə (zəif qafiyələnmə). Məsələn, dünya-dərya-röya, ayna-aşna, kölgə-cərgə və s. Samit-sait səs cüt-lüyü oxşar tələffüz təəssüratını yüksək səviyyədə yarada bilmədiyindən belə qafiyələnmə xalis qafiyələnmə deyil və eyni zamanda bunun üçün söz ehtiyatı da azdır. Klas-sik əruzvəznli poeziyada demək olar ki, istifadə olunma-mışdır. Misal:
Bu necə dünyadır, bu necə dünya?

Ölümü həqiqət, həyatı röya.

B.Vahabzadə
3. Tək sait dayağı ilə qafiyələnmə. Bu növün şəkilçi qəbul etmiş və etməmiş variantları var.

Şəkilçi qəbul etməmiş variant (yarımçıq qafiyələn-mə) az istifadə olunur. Daha çox əruzvəznli poeziyada, özü də uzanan saitlə olan variantına rast gəlinir. Məsələn, sevda-rəna, su-bu və s.

Misallar:

Demə məcnuna dəli, bəlkə də Leyla dəlidir,

Eşq olan yerdə bütün aqili dana dəlidir

Ə.Vahid
Gülü rüxsarına qarşu, gözümdən qanlı axar su,

Həbibim, fəsli-güldür bu, axar sular bulanmazmı?

M.Füzuli
Yaxın səsli varianta misal:
Cahanda yox elə bir qüvvə baş əyim ona mən,

Fəqət nə güclü, zəif bir vücud var, yahu!

Ki, hazıram yıxılıb xaki payinə hər gün

Öpüm ayağını icz ilə. Kimdir o, nədir o?

C.Cabbarlı
Az da olsa hecavəznli şeirlərdə, özü də uzanmayan saitli variantına da rast gəlinir:

Düşündülər, görəsən onun dərdi nə imiş.

...Özü nəhəng olsa da, kökü lap üzdə imiş.

T.Bayram
Tək sait dayağı ilə qafiyələnmənin şəkilçi qəbul etmiş variantından daha çox istifadə olunur. Çünki, tək saitlə qafiyələnən sözlərə şəkilçi əlavə olunduqda sait samitlə qapanır və sait-samit səs cütlüyü dayağında qafiyələnmə kimi səslənir, bir növ sait-samit səs cüt-lüyü dayağında qafiyələnməyə çevrilir. Ona görə də bu xüsusi haldan müasir poeziyada geniş istifadə olunur. Misallara baxaq.

Qafiyələnən sözün isim olduğu hala misal:

Bu yalan dünyanın tərs ayna+sı var,

Sevincə bənzəyən çox bəla+sı var...

N.Kəsəmənli

Qafiyələnən sözlərin feil olduğu hala misal:

Dağlara qar düşdü, qəribsə+yirəm,

Qəlbimə bir həmdəm qəlb istə+yirəm

M.Araz
Qafiyələnən sözlərin quruluşuna görə qafiyələn-mənin aşağıdakı növlərini müəyyən edə bilərik:

1. Söz kökü sonluqlarının qafiyələnməsi. Sözlərin hansı nitq hissəsinə aid olmasına görə müxtəlif variantları var. Məsələn, dağ-bağ (isim-isim), ver-yer (feil-isim), almaq-qalmaq (feil-feil), ağ-sağ (sifət-sifət), qara-yara (sifət-isim) və s.

Misallar:

Anamız vətənçin vurmasa ürək (isim),

Haram olsun mənə yediyim çörək (isim).

S.Rüstəm

Millət yoludur, haqq yoludur tutduğumuz yol (isim),

Ey haqq, yaşa, ey sevgili millət, yaşa, var ol (feil).

T.Fikrət
Öz şəxsi dərdinə qalanlar mənə,

Hörümçəklər kimi tor hörməsinlər (feil).

Ürəyi qara daş olanlar mənə,

Müqəddəs dərdimi çox görməsinlər (feil)...

S.Rüstəm
2. Söz kökü sonluğu ilə şəkilçinin qafiyələnməsi. Daha çox müasir poeziyada istifadə olunur:
Al qoynuna dostlarını, ey bağrı qan Arazım,

Mənim qanlı göz yaşımdan yaran+mısan, Arazım!

S.Rüstəm
Bilsin ana torpaq, eşitsin vətən,

Müsəlləh əsgərəm mən də bu gün+dən.

S.Vurğun
Lakin klassik əruzvəznli poeziyada da buna kifayət qədər nümunələr tapmaq olar:
Həqq bilir bir zərrə neştərdən damarlar ağrımaz

...Gər bu gerçək aşiqi sərpa soy+arlar, ağrımaz

İ.Nəsimi
Mən gözəl bir süfrə açdım sözdən əhli-aləmə,

Onda min zövq artıran hər dürlü nemət düz+müşəm.

Kim gəlir, gəlsin aparsın hər nə istər xatiri,

Qurtaran nemət deyil, süfrəmdən olmaz heç nə kəm.

M.Füzuli
Sahibsiz olan məmləkətin batması haqdır

Sən sahib olarsan, bu vətən bat+mayacaqdır!

M.A.Ərsoy

3. Söz kökü sonluğu ilə kök sonluğu-şəkilçi birləş-məsinin qafiyələnməsi. Daha çox müasir poeziyada isti-fadə olunur:

Sən beləsənmiş bala+m, ay bərəkallah sənə.

Fisq imiş əmrin tamam, ay bərəkallah sənə.

M.Ə.Sabir
Səni tanıdıqca sən mən+ə sirsən,

Sirlər açıldıqca sən yenə sirsən!

N.Xəzri
4. Şəkilçi ilə kök sonluğu-şəkilçi birləşməsinin qafi-yələnməsi. Bu növ də daha çox müasir poeziyada istifadə olunur:

İl qaldı bir əsri yarı böl+məyə

...İşığın qəfildən dönər kölgə+yə...

M.Araz
5. Kök sonluğu-şəkilçi birləşmələrinin qafiyələnməsi. Bu növə söz kökü sonluğu ilə kök sonluğu-şəkilçi birləş-məsinin qafiyələnməsinin xüsusi halı kimi də baxmaq olar. Belə ki, burada adətən saitlə bitən kökə iki və daha çox səsə malik şəkilçi əlavə edilir və həmin saitin samitlə qapanması bu sözün samitlə bitən digər şəkilçili köklə qafiyələnməsinə imkan yaradır. Yəni bu halda qafiyələn-mənin alınması üçün mütləq hər iki söz şəkilçi qəbul etməlidir. Misallar:
Guya zindan boğa bilər azadlığın haqq səs+ini,

Ölüm-dirim savaşına bəstələnmiş nəğmə+sini

S.Rüstəm

Mən vurğun deyiləm şöhrətə, ad+a,

Sadə bir şairəm, qoca dünya+da.

S.Rüstəm
6. Eyni sonluqlu müxtəlif şəkilçilərin qafiyələnməsi. Əsasən müasir dövr poeziyasında istifadə olunmağa başlamışdır. Məsələn, getsən-yerdən (şərt şəkilçisi və çıxışlıq hal şəkilçisi), düşər-ləpələr (qeyri-qəti gələcək zaman şəkilçisi və cəm şəkilçisi) və s.

Misal:
...Bülbüllər məskəni bir gülüstanı

Deyirlər, ikiyə sən ayır+mısan.

Götürün üstümdən quru böhtanı,

Bilsin təqsirini adıma yaz+an!

S.Rüstəm
Bəzən sözlər eyni yox, oxşar səslər vasitəsiylə qafi-yələndikdə yanlış olaraq bunu “qulaq qafiyəsi”, “fonetik qafiyə” və s. kimi qəbul edirlər (onsuz da qafiyə fonetik hadisədir). Məsələn, görkəmli dilçi alimimiz Ağamusa Axundov mütləq eyni səslərə malik olmayan bütün qafiyə-ləri “nisbi fonetik qafiyələr” kateqoriyasına (növünə) aid edərək bu növün çoxsaylı və biri-birindən xeyli fərqlənən variantlarını müəyyən etmişdir (1, s. 79-90). Lakin fikri-mizcə bu doğru təsnifat deyil. Məsələn, sözünü-üzünü ki-mi sait səs yaxınlığı ilə müşayiət olunan normal, köklü qa-fiyələnmə ilə aşağıda misallar gətirəcəyimiz qulaq qafiyə-lərini eyni kateqoriyaya aid etmək olmaz. Belə ki, yalnız o qafiyələr “qulaq qafiyəsi” kimi qəbul olunmalıdır ki, orada ayrı-ayrı səslərin oxşarlığı yox, yalnız (qulaqda) ümumi səslənişin oxşarlığı olsun, başqa sözlə, qafiyə yuxarıdakı növ və variantların heç birinə uyğun gəlməsin, yəni əslin-də normal tələblərə cavab verən qafiyə olmasın. Məsələn kişi-işin, xəzəli-bəzəyir, biçimində-içində, uzun-ulduzu, ağrıdı-ağırdır və s. Bu sözlərdə əslində normal qafiyələn-mə yoxdur, yalnız (qulağa gələn) ümumi səslənişdə ox-şarlıq var. Məsələn, birinci misaldakı “iş” cütlüyünü dayaq kimi qəbul etsək görərik ki, sözlərdə ondan sonra gələn səslər (“i” və “in”) tam təkrarlanmır və deməli normal qafi-yə deyil və yalnız qulaqda oxşar ümumi səslənmə var.

Qulaq qafiyələrinə xüsusən Məmməd Araz yaradı-cılığında çox rast gəlirik.

Misallar:
Qayalar necə də boynu buruqdur

...Kiminsə qəsdinə hicran durubdur

...Anamın qəbri də qar altındadır

Anamın qəlbi də qar altındadır

M.Araz
Yerini tanıdın, haqqını qandın,

Bir məlum hikmətin dodağı qaçır:

Qoltuğa öyrəşdi – qoltuqda qaldı,

Qol-budaq acımadı qoltuq ağacı.

M.Araz
...Hər maskalı casusun bir mələk biçimində,

Omba duran gürzəmi, ya əqrəbmi içində?

...Dördmərtəbə zindanım, boyun nə qədər uzun,

Əlimizdən almısan Ayı, Günü, ulduzu.

X.R.Ulutürk
Azərbaycanı sevin, sevin Azərbaycanı

...Sevin odum, ocağım, evim Azərbaycanı.

...Yaraları göynəyir, yaraları sızlayır

Bu millətin qeyrətli oğulları, qızları

C.Novruz

Yamanlıq gördüm

Ürəyim ağrıdı

Haqsızlıq gördüm

Yükü dağlardan ağırdı

R.Rza
Dilimiz şəkilçilərlə kifayət qədər zəngin olduğundan müəyyən etdiyimiz qafiyələnmə növlərinin məhz şəkilçi-lərin növlərinə görə çoxsaylı variantlarını müəyyən etmək olar. Lakin buna ehtiyac görmürük. Çünki, istənilən halda həmin variantlar yuxarıda müəyyən etdiyimiz təsnifatdan kənara çıxmayacaq.

Azərbaycan ədəbiyyatında işlənən şeir formaları: vəznlər və şəkillər
Şeirin forması onun vəzni və şəkli ilə xarakterizə olunur. Vəzn əsasən şeir misralarının bölgülənmə qay-dasını, uzunluğunu (misrada olan hecaların sayını) və metro-ritmk quruluşunu müəyyən edir. Şeirin şəkli isə misraların qafiyələnmə qaydasını, misraların uzunluqları-nı və şeirin bəndlərə ayrılma qaydalarını müəyyən edir.

Ümumilikdə bütün dünya xalqlarının şeirində 3 növ vəzn fərqləndirilir:

- Sillabik vəzn – misralarda heca saylarının bəra-bərliyinə əsaslanan vəznə deyilir. Əksər dünya xalqlarının (türk, fars, rus, fransız, italyan və s.) şeirində işlənmiş və bir çoxlarında bu gün də işlənməkdədir.

- Tonik vəzn – şeir misralarında vurğulu (daha yük-sək tonlu) hecaların müəyyən qayda ilə düzülüşünə əsaslanan vəzndir. Rus, fransız və b. xalqların şeirində istifadə olunur. Məlumdur ki, türk dilində vurğulu açıq he-calarda belə sait uzanmır, həmçinin şəkilçi qəbul etməmiş sözlərdə həmişə, şəkilçi qəbul etmiş sözlərdə isə əksərən vurğu sonuncu hecaya düşdür. Ona görə də bu dildə vur-ğu böyük əhəmiyyət kəsb etmir. Vurğu böyük əhəmiyyət kəsb etmədiyindən tonik vəzn türk dilinə xas deyil.

- Metrik (metro-ritmik) vəzn – uzun və qısa hecala-rın misralarda müəyyən ardıcıllığına əsaslanan vəzn. Qə-dim yunan, ərəb, fars, türk, hind və b. xalqların şeirində istifadə olunmuş və olunmaqdadır.

Azərbaycan poeziyasında müstəqil vəzn kimi heca və əruz vəznlərindən və onlarla şeir şəklindən istifadə olunur. Həmçinin, ayrıca sərbəst şeir forması da vardır ki, özündə xüsusi vəzni və şəkli ehtiva edir.

Ədəbiyyat nəzəriyyəsində adətən şeir şəkillərinin (janrlarının) bir hissəsi “şifahi xalq yaradıcılığı şəkilləri (janrları)” adı altında, bir qismi isə “yazılı” və ya “klassik” poeziya şəkilləri (janrları) adı altında öyrənilir. Lakin bu məsələdə elmi məntiqin gözlənilməsi naminə mütləq “şi-fahi ədəbiyyat”, “yazılı ədəbiyyat”, “müəllif ədəbiyyatı” və “xalq ədəbiyyatı” anlayışlarının mahiyyəti, onlar arasında əlaqə və fərqlər dəqiqləşdirilməli və fikir bildirərkən bu anlayışların fərqinə varılmalıdır. Bu anlayışlar arasındakı əlaqəni aşağıdakı sxem şəklində ifadə etmək olar:


Sxemdən göründüyü kimi, müəllif ədəbiyyatı həm şifahi, həm də yazılı şəkildə yaradıla bilər, xalq ədəbiy-yatı şifahi şəkildə yaradılır, yazılı ədəbiyyat müəllif ədəbiyyatıdır. O cümlədən, şifahi şəkildə həm xalq ədə-biyyatı (şifahi xalq ədəbiyyatı), həm də müəllif ədəbiyyatı (şifahi müəllif ədəbiyyatı) yaradıla bilər

Məsələn, aşıq ədəbiyyatı əsasən şifahi ədəbiyyatdır, çünki, əsasən şifahi şəkildə yaradılır. Lakin onun bütün ünsürləri xalq ədəbiyyatı deyil. Məsələn, dastanların çoxu xalq ədəbiyyatıdır, çünki adətən bir müəllif tərəfindən yaradılmır, olmuş hadisələr, rəvayətlər əsasında, insan-ların, sənətkarların dilində formalaşır və cilalanır. Aşıq-ların yaratdıqları qoşmalar, gəraylılar və bəzi dastanlar isə müəllif ədəbiyyatıdır, çünki konkret müəllifi var. Lakin bunlara rəğmən aşıq yaradıcılığı nədənsə bütövlükdə “şifahi xalq yaradıcılığı” anlayışına aid edilir.