Türküstan” kitabxanası Şirvani Ədilli azərbaycan şEİRİNDƏ forma məSƏLƏLƏRİ



Yüklə 0,65 Mb.
səhifə4/8
tarix24.04.2017
ölçüsü0,65 Mb.
#15700
1   2   3   4   5   6   7   8

4. Dahda-dadah dadah-dadah

Başdan iki, bədəncə bir



S. Fazil
5. Dadah-dadah dahda-dadah

Koroğlunun bir atı var



Ü. Hacıbəyli
6. Dahda-dadah dahda-dadah dahda-dadahdah

Köhnə fikir, tazə libas geysə cəhalət!



F. Sadıq
7. Dadah-dadahdah dadah-dadahdah
Və ya:
Dadahda-dahdah dadahda-dahdah

Üzün görəydim, çıxaydı canım



M. H. Səhhaf
8. Dahda-dadah dahda-dadah dahda-dadah dahda-dadah

Ey dediyin cümlə yalan qovlu qərarın yox imiş



İ. Nəsimi
Müzare bəhri
1. Dah-dahda dahda-dahda dadah-dahda dahdadah
Daha ahəngdar bölgülənmə ilə:

Dah dahda-dahda dahda-dadah dahda-dahdadah

Bilməm bu nazənin kimin istəkli yarıdır



Ə. Vahid
2 Dah-dahda dahda-dahdah dah-dahda dahda-dahdah
Daha ahəngdar bölgülənmə ilə:
Dah dahda-dahda dahdah dah dahda-dahda dahdah

Nemət ki, getdi əldən, qan ağlamaq rəvadır



M. Ə. Sabir
3. Dah-dahda dahda-dahdah
Daha ahəngdar bölgülənmə ilə:
Dah dahda-dahda dahdah

Açmış bənövşə, sünbül



H. Cavid
4. Dah-dahda dahdadah dah-dahda dahdadah
Daha ahəngdar bölgülənmə ilə:
Dah dahda-dahdadah dah dahda-dahdadah

Yaran, gəlin bu gün, fürsət məqamıdır



N. Vəfa
5. Dah-dahda dahdadah
Daha ahəngdar bölgülənmə ilə:
Dah dahda-dahdadah

Bir carə tapmışam



Ə. Raci

Münsərih bəhri
1. Dahda-dadah dahdadah dahda-dadah dahdadah

Oğlumuz ay Xansənəm, bir yekə pəlvan imiş



M. Ə. Sabir
2. Dadah-dadah dahdadah dadah-dadah dahdadah

Uşaq mənimdir əgər, oxutmuram əl çəkin



M. Ə. Sabir
3. Dahda-dadah dahdadah dadah-dadah dahdadah

Bilməz idim bir belə ağır olar ayrılıq



Şərti
4. Dadah-dadah dahdadah dahda-dadah dahdadah

Unutmaram heç zaman söylədiyin sözləri



Şərti
5. Dahda-dadah dahdadah

Çəkdi niqabın günəş



Seyid Zərgar
6. Dadah-dadah dahdadah

Qayıtmaram bir daha



Şərti
7. Dahda-dadah dahda-dahda dahda-dadahdah

Daği-firaqına ehtimal nə mümkün



M. Füzuli

8. Dahdah-dadah dadahdah

Çox yatma, dur, a tənbəl



A. Səhhət

Müctəs bəhri
1. Dadah-dadah dada-dahdah dadah-dadah dada-dahdah
Daha ahəngdar bölgülənmə ilə:
Dadahda dahda-dadah dahda-dahda dahda-dadahdah
Vəya:
Dadahda dahda-dadahdah dadahda dahda-dadahdah

Könüldə nuri-məhəbbət, gözümdə pərdeyi zülmət



H. Cavid
2. Dadah-dadah dada-dahdah dadah-dadah dadadah
Daha ahəngdar bölgülənmə ilə:
Dadahda dahda-dadah dahda-dahda dahda-dadah

Öyünmə, çox gözəlim, çox da gözlərin qaradır



Ə. Vahid
3. Dadah-dadah dada-dahdah
Daha ahəngdar bölgülənmə ilə:
Dadahda dahda-dadahdah

Yolunda sərsəriyəm mən



C. Rəmzi
4. Dadah-dadah dadadah
Daha ahəngdar bölgülənmə ilə:

Dadahda dahda-dadah

Ucundadır dilimin

Dəli şair
Mütəqarib bəhri
1. Dadahdah dadahdah dadahdah dadahdah

Bu il bizdən ayrıldı istəkli Sabir



Ə. Nəzmi
2. Dadahdah dadahdah dadahdah dadah

Qəzəl bildirir şairin qüdrətin



M. Füzuli
3. Dahdah da-dahdah dahdah da-dahdah
Və ya:
Dahdahda-dahdah dahdahda-dahdah

Ahu baxışlı bir nazlı dilbər



Rza Zaki
4. Dahdah dadahdah
Və ya:
Dahdahda dahdah

Hər şey sənindir



H. Cavid
Xəfif bəhri
1. Dada-dahdah dadah-dadah dadadah
Daha ahəngdar bölgülənmə ilə:

Dadadah dahda-dahda dahda-dadah

Qoca Qafqaz, adında bir əzəmət

İ. Cəfərpur
2. Dahda-dahdah dadah-dadah dada-dahdah
Daha ahəngdar bölgülənmə ilə:
Dahdadah dahda-dahda dahda-dadahdah

Düşməni-duni nabəkarə bəlayəm



M. Füzuli
Səri bəhri
1. Dahda-dadah dahda-dadah dahdadah

Məclisi-əyanda vurur tək səbir



M. Ə. Sabir
2. Dahda-dadah dahda-dadah

Sönməz işıqlarda vətən



S. Rüstəm
3. Dahda-dadah dahda-dadah dahda-dadah dahdadah

Çərхi-fələk, sаl bulаrın cаnınа bir vəlvələ



Ə. Qurbanlı
Kamil bəhri
1. Dadadah-dadah dadadah-dadah dadadah-dadah dadadah-dadah

Yetər, ey fələk, bu cəfa, yetir məni-zarə sərvi-rəvanimi



M. Füzuli
2. Dadadah-dadah dadadah-dadah

Məni axiri bu qəm öldürür



M. Ləli

Müqtəzəb bəhri
Dahda-dahda dah-dah-dah dahda-dahda dah-dah-dah
Və ya:
Dahdadah dadah-dahdah dahdadah dadah-dahdah

Zülfün olsa aşüftə bağrımı kəbab eylər



M. Ləli

Sərbəst şeir və onun növləri
Ədəbiyyat nəzəriyyəsində sərbəst şeir forması çox az araşdırılmışdır və bu sahədə fikir ayrılıqları, mübahisə doğuran məqamlar var. Ona görə də bu mövzuya xüsusi yer verməyi lazım bilirik.

Sərbəst şeirə dəqiq tərif verilmir və yalnız onun mü-əyyən xüsusiyyətləri haqqında danışılır. Bu şeir forması-na bəzən “sərbəst vəzn” də deyirlər. Lakin bu doğru ad-landırma deyil, çünki, bu şeir forması yalnız vəzni yox, həm də ayrıca bir şəkli ehtiva edir və heca və əruz vəzn-lərinin müəyyən xüsusiyyətlərini özündə daşıya bilir. Yəni, sərbəst şeir xüsusi şeir formasıdır ki, özünə məxsus vəz-ni və şəkli var.

Sərbəst şeirin mahiyyətini dəqiq açmaq üçün ilk növbədə onun digər şeir formalarından nə ilə fərqlən-diyinə diqqət yetirmək lazımdır. Bu baxımdan sərbəst şei-rin əsas fərqləndirici xüsusiyyətləri kimi aşağıdakıları gös-tərmək olar:

- Misraların uzunluqlarının (onlarda olan heca sayla-rının) fərqli olmasına, onların sətrin ortası və sonuna səpələnməsinə yol verilməsi və ya ümumiyyətlə misrala-rın olmaması (başqa sözlə, misralara ayrılmanın sərbəst olması və ya heç olmaması). Digər şeir formalarında isə, misralar mövcud olur və xüsusi hallar istisna olmaqla misraların uzunluqları bərabər olur.

- Qafiyələnmə qaydasının sərbəst olması və ya ümumiyyətlə qafiyənin olmaması.

- Bölgülərin həm eyni, həm fərqli, həm də qismən (bu anlayışların mənasını aşağıda açacağıq) ola bilməsi və ya heç olmaması.

- Bəndlərə ayrılmanın sərbəst olması və ya heç olmaması.

Bütün bu xüsusiyyətləri nəzərə alaraq, sərbəst şeirin aşağıdakı növlərini müəyyən edə bilərik:



  1. Eyni bölgülü, qafiyəli sərbəst şeir;

  2. Fərli bölgülü, qafiyəli sərbəst şeir;

  3. Qismən bölgülü, qafiyəli sərbəst şeir;

  4. Bölgüsüz, qafiyəli sərbəst şeir (“qafiyəli nəsr”);

  5. Eyni bölgülü, qafiyəsiz sərbəst şeir (yalnız nə-zəri olaraq);

  6. Fərqli bölgülü, qafiyəsiz sərbəst şeir;

  7. Qismən bölgülü, qafiyəsiz sərbəst şeir;

  8. Bölgüsüz, qafiyəsiz sərbəst şeir (mənsur şeir).

5-ci növ yalnız nəzəri xarakter daşıyır, yəni praktiki olaraq hələ ki, aşkar etməmişik. Onu da qeyd edək ki, indiyə qədər ədəbiyyat nəzəriyyəsində sərbəst şeirin ən çoxu 3 növünün (19, s. 209) adı çəkilmişdir.

Eyni bölgülü, qafiyəli sərbəst şeir. Burada ardıcıl təkrarlanan bölgülər eyni heca sayına malik olur. Bölgü-lərdə heca sayı adətən 4-ə, həmçinin 7-yə, bəzən də 3-ə bərabər olur. Sözlər adətən bölgülərdə parçalanmır. La-kin deyilişin normal səsləndiyi hallarda sözlər bölgülərdə parçalana bilər. Qafiyələnmə qaydası sərbəstdir. Xüsusi hallar istisna olmaqla qafiyələr bölgülərin (həm də misra-nın) sonunda gəlir. Çünki, əks halda deyiliş çətinləşər.

Ən geniş yayılmış variantı dördlük bölgülü vari-antdır. Dördlük bölgülü qafiyəli sərbəst şeir xüsusi gözəl avaza malik olur və fikri ifadə etmək üçün çox geniş imkanlar açır. Misal (qafiyələr tünd rəngli hərflərlə veril-mişdir):


Yoldaş ölüm/4!

Hamı bilir/4, sən çox evlər/4 uçurmusan/4,

Milyonları/4 bu dünyadan/4

vaxtlı-vaxtsız/4 köçürmüsən/4.

Qəhrəmanlar/4 aparmısan/4

bu aləmdə/4 yoxdur tayı/4,

Yer altında/4 olanların/4

Yer üstündə/4 yoxdur sayı/4.

Sinələrdə/4 çalın-çarpaz/4 dağlar qoyub/4,

Anaları/4, bacıları/4 ağlar qoyub/4,

Sən dahilər/4 susdurmusan/4 –

millətimin/4 iftixarı/4.

Susdurmusan/4 varlıları/4, kasıbları/4...

Qoymayırsan/4 göz açmağa/4 adamı sən/4,

Uşaq idim/4,

bir gün aldın/4 əllərimdən/4 atamı sən/4.

Söylə, azmı/4 fitnələri/4

dəf etdilər/4 əlin ilə/4?

Mənim qaynar/4 Müşfiqimi/4

məhv/4 etdilər əlin ilə/4.

Sən gəlirsən/4 gündüz olur/4, gecə olur/4,

Bəşər cansız/4 vücudunun/4

Qarşısında /4cücə olur/4...

Sən Əzrayıl/4 nəfəslisən/4,

Sən cəhənnəm/4 qoxulusan/4.

Sən tüfəngdən/4, sən bombadan/4,

Sən atomdan/4 qorxulusan/4.

Nə zaman ki/4, hiss elədin/4

insanlara/4 gərəksizəm/4,

İlhamsızam/4, duyğusuzam/4, ürəksizəm/4,

Bu həyatdan/4 tap, al məni/4!

Min yol xahiş/4 eləyirəm/4, apar məni/4!



C.Novruz

Göründüyü kimi burada şeirin əvvəlindən sonuna dək bir dəfə də olsa sözlər dördlüklər arasında parçalan-mır. Lakin yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi deyilişin normal səsləndiyi hallarda bu parçalanma baş verə bilər. Bu zaman sözün parçalandığı ardıcıl dördlüklər 8-hecalı şeirin xüsusiyyətlərini daşıyır:


Könül necə/4 sevinməsin/4, bahar gəlib/4, bahar gəlib/4,

Gəzib diyar/4-diyar gəlib/4.

Gəlib əlin/4/də lalələr/4,

Şəfəq dolu/4 piyalələr/4...



S.Rüstəm
“Bəhri-təvil” (“uzun dərya”) şeir formasını da sərbəst şeirin məhz bu növünə aid etmək olar. Belə ki, burada da bölgü (“dada-dahdah” dördlüyü) sabitdir və qafiyələnmə sərbəstdir. Sadəcə olaraq burada şeir misralara ayrılmır, yəni mənsur formada yazılır. Halbuki, “Bəhri-təvil”i də qa-fiyələrə görə asanlıqla misralara ayırmaq və misraları səpələmək olar.

Bəhri-təvildə qafiyələnmənin fərqliliyi ondan ibarətdir ki, qafiyələr bölgülərin sonluğunda olmaya da bilər. Bu, deyilişin ahəngini pozmur, çünki, uzun və qısa hecalar baxımından ritmik quruluş sabitdir.

Aşağıda bəhri-təvilin hər iki (mənsur və misralara ayrılmış) variantda yazılışı verilmişdir.

Misal (mənsur variantda):


Ey fələk, zül/mün əyandır/, bu necə döv/ri-zamandır/ ki, işim a/hü fəğandır/, məni yandır/ma, amandır/, gözümün əş/ki rəvandır/, ürəyim dop/dolu qandır/, hamı qəmdən/ bu yaman-dır/ ki, neçə əh/li-qələmlər/, buraxıb ca/nıma qəmlər/, qarışıb dər/di-bəhəmlər/, ürəyim in/di vərəmlər/, qəzetə, jur/nala bu-küf/ri-şiyəmlər/ necə cürət/lə rəqəmlər/ yazıb, isla/ma sitəmlər/ eləyiblər/ ki, gərək a/ləmi isla/m(ı)da, hər öl/kədə, hər şəh/r(i)də dina/rü dirəmlər/ saçılıb, mək/təbi-nisvan/ açılıb, qız/ balalar mək/təbə hazır/ olalalar, el/m(i)də mahir/ olalar, fəz/-l(i)də bair/ olalar, baş/dan ayağa/ geyələr don/, gedələr mək/-təbə on-on/, tutalar şi/veyi-bidət/, oxuyub nəh/v ilə hikmət/, alalar dər/si-təbabət/, bilələr cüm/lə kitabət/, edələr yaz/mağa adət/, itə ismət/, bata iffət/, aman ey va/h(ı), ay Alla/h(ı), bu qövm ol/du nə gümra/h(ı), bu nə şi/veyi ikra/h(ı), bu nə züm/reyi-bədxa/h(ı), salıb a/ləmə pərxa/ş(ı), bular la/l ola ey ka/ş(ı), düşə baş/larına da/ş(ı)! Xudaya/, bu nə göfta/r(ı), nə rəfta/r(ı), nə murda/r(ı), nə bia/r(ı), fənaka/rə bizi söv/q eləmək fik/rinə ama/də olublar/!...

M.Ə.Sabir
Misralara ayrılmış və səpələnmiş variantda:
Ey fələk, zül/mün əyandır/,

bu necə döv/ri-zamandır/

ki, işim a/hü fəğandır/,

məni yandır/ma, amandır/,

gözümün əş/ki rəvandır/,

ürəyim dop/dolu qandır/,

hamı qəmdən/ bu yamandır/

ki, neçə əh/li-qələmlər/,

buraxıb ca/nıma qəmlər/,

qarışıb dər/di-bəhəmlər/,

ürəyim in/di vərəmlər/,

qəzetə, jur/nala

buküf/ri-şiyəmlər/

necə cürət/lə rəqəmlər/

yazıb, isla/ma sitəmlər/

eləyiblər/ ki, gərək

a/ləmi isla/m(ı)da,

hər öl/kədə,

hər şəh/r(i)də

dina/rü dirəmlər/

saçılıb,

mək/təbi-nisvan/ açılıb,

qız/ balalar

mək/təbə hazır/ olalalar,

el/midə mahir/ olalar,

fəz/lidə bair/ olalar,

baş/dan ayağa/

geyələr don/,

gedələr mək/təbə on-on/,

tutalar şi/veyi-bidət/,

oxuyub nəh/v ilə hikmət/,

alalar dər/si-təbabət/,

bilələr cüm/lə kitabət/,

edələr yaz/mağa adət/,

itə ismət/,

bata iffət/,

aman ey va/h(ı),

ay Alla/h(ı),

bu qövm

ol/du nə gümra/h(ı),

bu nə şi/veyi ikra/h(ı),

bu nə züm/reyi-bədxa/h(ı),

salıb a/ləmə pərxa/ş(ı),

bular la/l ola ey ka/ş(ı),

düşə baş/larına da/ş(ı)!

Xudaya/, bu nə göfta/r(ı),

nə rəfta/r(ı),

nə murda/r(ı),

nə bia/r(ı),

fənaka/rə bizi söv/q eləmək

fik/rinə ama/də olublar/!...
Onu da qeyd edək ki, türkcəmizə daha uyğun olması üçün burada bölgüləri 3-4-...-4-5 (dadadah dahda-dadah .... dahda-dadah dahda-dadahdah) kimi də qəbul etmək olar. Bu halda şeirin mənsur variantının bölgülərə ayrılması aşağıdakı kimi olacaq:
Ey fələk/, zülmün əyan/dır, bu necə/ dövri-zaman/dır ki, işim/ ahü fəğan/dır, məni yan/dırma, aman/dır, gözümün/ əşki rəvan/dır, ürəyim/ dopdolu qan/dır, hamı qəm/dən bu yaman/-dır ki, neçə/ əhli-qələm/lər, buraxıb/ canıma qəm/lər, qarışıb/ dərdi-bəhəm/lər, ürəyim/ indi vərəm/lər, qəzetə/, jurnala bu/-küfri-şiyəm/lər necə cü/rətlə rəqəm/lər yazıb, is/lama sitəm/lər eləyib/lər ki, gərək/ aləmi is/lam(ı)da, hər/ ölkədə, hər/ şəh-r(i)də di/narü dirəm/lər saçılıb/, məktəbi-nis/van açılıb/, qız balalar/ məktəbə ha/zır olalalar/, elmidə ma/hir olalar/, fəzlidə ba/ir olalar/, başdan aya/ğa geyələr/ don, gedələr/ məktəbə on/-on, tutalar/ şiveyi-bi/dət, oxuyub/ nəhv ilə hik/mət, alalar/ dərsi-təba/bət, bilələr/ cümlə kita/bət, edələr/ yazmağa a/dət, itə is/mət, bata if/fət, aman ey/ vah(ı), ay Al/lah(ı), bu qöv/m oldu nə güm/rah(ı), bu nə/ şiveyi ik/rah(ı), bu nə/ zümreyi-bəd/xah(ı), salıb/ aləmə pər/xaş(ı), bular/ lal ola ey/ kaş(ı), düşə/ başlarına/ daş(ı)! Xuda/ya, bu nə göf/tar(ı), nə rəf/tar(ı), nə mur/dar(ı), nə bi/ar(ı), fəna/karə bizi/ sövq eləmək/ fikrinə a/madə olublar/!...

Misralara ayrılmış və səpələnmiş variantda:


Ey fələk, /zülmün əyan/dır,

bu necə/ dövri-zaman/dır

ki, işim/ ahü fəğan/dır,

məni yan/dırma, aman/dır,

gözümün/ əşki rəvan/dır,

ürəyim/ dopdolu qan/dır,

hamı qəm/dən bu yaman/dır

ki, neçə/ əhli-qələm/lər,

buraxıb/ canıma qəm/lər,

qarışıb/ dərdi-bəhəm/lər,

ürəyim in/di vərəm/lər,

qəzetə/, jurnala

bu/küfri-şiyəm/lər

necə cü/rətlə rəqəm/lər

yazıb, is/lama sitəm/lər

eləyib/lər ki, gərək/

aləmi is/lam(ı)da,

hər/ ölkədə,

hər/ şəhr(i)də

di/narü dirəm/lər

saçılıb/,

məktəbi-nis/van açılıb/,

qız balalar/

məktəbə ha/zır olalalar/,

elm(i)də ma/hir olalar/,

fəzl(i)də ba/ir olalar/,

başdan aya/ğa

geyələr/ don,

gedələr/ məktəbə on/-on,

tutalar/ şiveyi-bi/dət,

oxuyub/ nəhv ilə hik/mət,

alalar/ dərsi-təba/bət,

bilələr/ cümlə kita/bət,

edələr/ yazmağa a/dət,

itə is/mət,

bata if/fət,

aman ey/ vah(ı),

ay Al/lah(ı),

bu qöv/m

oldu nə güm/rah(ı),

bu nə/ şiveyi ik/rah(ı),

bu nə/ zümreyi-bəd/xah(ı),

salıb/ aləmə pər/xaş(ı),

bular/ lal ola ey/ kaş(ı),

düşə/ başlarına/ daş(ı)!

Xuda/ya, bu nə göf/tar(ı),

nə rəf/tar(ı),

nə mur/dar(ı),

nə bi/ar(ı),

fəna/karə bizi/ sövq eləmək/

fikrinə a/madə olub/lar!...
Üçlük bölgülü qafiyəli sərbəst şeirə misal:
-Şeş-qoşa/3!

-Pənc-çahar/3!

Nərd atır/3 qocalar/3

Bir şəhər/3 bağında/3

Bir payız/3 çağında/3

-Bu dü-bir/3!

-Bu sələr/3!

Çiskinli/3 bir səhər/3...

Nərdtaxta/3 y olur/3.

Daşları/3 d olur/3.

Vururlar/3 səs salmır/3,

Güman ki/3, həzz almır/3

Oyundan/3 qocalar/3...

-Pənc-qoşa/3,

-Sə çahar/3!

-Darıxdım/3,Ağabəy/3,

-Deyirsən/3 dincələk/3?

Sükuta/3 daldılar/3

Bir qədər/3.

Nurani/3 üzlərdə/3,

Çeşməkli/3 gözlərdə/3

Bir həsrət/3, bir kədər/3...



Qabil
Mikayıl Müşfiqin məşhur “Oxu tar” şeiri də məhz üçlük bölgülü sərbəst şeirdir:
Oxu, tar/3, oxu, tar/3!

Səsindən/3 ən lətif/3 şeirlər/3 dinləyim/3.

Oxu, tar/3, bir qədər/3!..

Nəğməni/3 su kimi/3 alışan/3 ruhuma/3 çiləyim.

Oxu, tar/3,

Səni kim/3 unudar/3?

Ey geniş/3 kütlənin/3 acısı/3, şərbəti/3,

Alovlu/3 sənəti/3!..



M.Müşfiq
7-lik bölgü ilə müşayiət olunan sərbəst şeirlərə də rast gəlmək olar. Burada bölgü xeyli uzun olduğundan, onu misra kimi qəbul edib həmin şeirləri sərbəst şəkilli (sərbəst qafiyələnməli) heca vəznində yazılmış 7-hecalı şeirə də aid etmək olar. Məsələn, aşağıdakı 7-lik bölgülü sərbəst şeiri asanlıqla 7-hecalı şeir formasına gətirə bilərik.

7-lik bölgülü sərbəst şeir:


Hər şey həsrətə döndü/7:

dadlı bahar çağında/7

Türkanın qucağında/7

Öz əlimlə saldığım/7

ləklərin qırağından/7

gəlib keçmək də həsrət/7.


Sübhün bal havasından/7 “Oxay” deyib bir nəfəs/7

alıb içmək də həsrət/7.

Hər şey həsrətə döndü/7: şənbə günü, dan üzü/7

Firəngizli yollara/7

eyvandan baxmaq həsrət/7.

Ətrindən məst olduğum/7

bir iydə budağını/7

köksünə sıxmaq həsrət/7.

Hər şey həsrətə döndü/7 - olub tənha, sal qaya/7

neçə milyard dalğaya/7

köksümü gərməyim /7.

Sahildə məni gözlər/7 –

Türkayıma bəzəkli/7

bir konfet verməyim /7.

Bu kiçik həsrətlərə/7

dözərdim birtəhər mən/7.

Ayrı salınmasaydım/7

böyük mübarizədən/7.



X.R.Ulutürk
7-hecalı şeir kimi:
Hər şey həsrətə döndü:

dadlı bahar çağında

Türkanın qucağında

Öz əlimlə saldığım

ləklərin qırağından

gəlib keçmək də həsrət.

Sübhün bal havasından

“Oxay” deyib bir nəfəs

alıb içmək də həsrət.

Hər şey həsrətə döndü:

şənbə günü, dan üzü

Firəngizli yollara

eyvandan baxmaq həsrət.

Ətrindən məst olduğum

bir iydə budağını

köksünə sıxmaq həsrət.

Hər şey həsrətə döndü –

olub tənha, sal qaya

neçə milyard dalğaya

köksümü gərməyim də.

Sahildə məni gözlər –

Türkayıma bəzəkli

bir konfet verməyim də.

Bu kiçik həsrətlərə

dözərdim birtəhər mən.

Ayrı salınmasaydım

böyük mübarizədən.
Göründüyü kimi, ikinci variantda qafiyələnmə həd-dən artıq pərakəndə, 2, 3, hətta 4 misradan bir alındığın-dan onu məhz sərbəsrt şeir formasında yazmaq və qəbul etmək daha məqsədəuyğundur.

Fərqli bölgülü, qafiyəli sərbəst şeir. Belə sərbəst şeirdə bölgüsüzlük hiss olunmur. Yəni bölgülər mütləq olur. Lakin, bölgülərdəki heca sayları müxtəlif (3, 4, 5, 6 və s.) olur. Bölgülərin ardıcıllığı, biri-birini əvəz etməsində dövrilik olmur, bəzi istisnalarla bu ardıcıllıq sərbəst olur. Deyilişin normal səsləndiyi hallarda sözlər bölgülərdə parçalana bilər. Qafiyələnmə var və bölgülərin, həmçinin misraların sonunda gəlməsi şərtiylə sərbəstdir.

Bu növə aid aşağıdakı misalda şeir yalnız 4 və 3-hecalı bölgülərdən ibarətdir:


Uçun, uçun/4

Xəyaldakı/4 zirvələrdən/4 atlanın/3

Tələbələ/4/rim mənim/3.

Bu gün mənə/4 güvəndiniz/4

Sabah sizə/4 güvənim/3.

Bu gün önüm/4/dəsiniz/3,

Sabah isə/4 ayaq açıb/4

gəzən şirin/4 sözlərim/3...

Vətənimə/4 səpələnmiş/4

mənim dan ul/4/duzlarım/3...

Mən öyrədən/4,

Siz öyrənən/4,

Zaman keçir/4, yer dəyişir/4

Bu müqəddəs/4 dövrədə/3...

Bu dünyanı/4 öyrənmişəm/4

Mən öyrədə/4-öyrədə/3...

Mənə heç vaxt/4 yad olmadı/4

Sevinciniz/4,

Qəminiz/3.

Xəyallarla/4 nəfəs alan/4

cavanlıq a/4/ləminiz/3.

Hissinizə/4, duyğunuza/4

dola-dola/4

Sizin ilə/4 addımladım/4

qol-qola/3...

B.Vahabzadə
Bu şeirdə bölgülərin ardıcıllığındakı özəllik ondan ibarətdir ki, burada 3-lük bölgülər həmişə misranın sonun-da gəlir.

Fərqli bölgülü, qafiyəli sərbəst şeirin 6 və 5-hecalı bölgülərdən ibarət variantına da rast gəlmək olar:


Anamı dəfn etdik/6

Töküldü dən-dən/5

Gözümün yaşı/5,

Həmin gün məzarın/6 baş tərəfindən/5

Anamın yerinə/6 qalxdı başdaşı/5.

Anamın əvəzi/6 başdaşı oldu/5

Kölgəsi özüylə/6 yanı oldu/5.
Öldümü?

Elə bil/6 o, yoxmuş əsla/5,

Daşların üstdəki/6 neçə yazıyla/5

seçilir insan/5

başqalarından/5.

B.Vahabzadə
Fərqli bölgülü, qafiyəli sərbəst şeirin yalnız iki yox, 3 və daha çox fərqli bölgülərdən formalaşmış variantlarına da təsadüf olunur.

Misal:
Gətir xərəyi, oğlum/7!

-Gətir qayçını da/6, gətir beli də/5.

Gətirdi saçında/6 ətirli külək/5.

-Ata, neyləyək/5?

-Oğlum, bu yazığa/6 azadlıq verək/5:

Əncir ağacının/6 əsarətində/5

Qalmasın tənək/5.

Əncirin gövdəsi/6 top lüləsi tək/5

Görürsən tuşlanıb/6 yerin təkinə/5

Tənəksə solğun, sarı/7,

Qora vaxtı/4 mövüc olub/4 salxımları/4.

Günəşdir müstəqillik/7,

O, həsrətdir günəşə/7.

Dərində yox, üzdədir/7 zorla atdığı rişə/7...

X.R.Ulutürk.
Göründüyü kimi bu şeirdə 4, 5, 6 və 7-hecalı bölgülərdən istifadə edilmişdir. Bölgüsüzlük isə müşahidə olunmur.

Eyni bölgülü, qafiyəli sərbəst şeirdə olduğu kimi, fərqli bölgülü, qafiyəli sərbəst şeirin də əruz variantına rast gəlinir. Başqa sözlə, buradakı fərqli bölgülər uzun və qısa hecalar baxımından vahid ritmik quruluşa malik ola bilər. Bu variantdan xüsusiylə S.Rüstəm (1906-1989) çox məharətlə istifadə etmişdir:


...Nə gələn/3 var, nə gedən/4 var bu tanış/4 yollarda/4,

Bu geniş/3 yollarda/4.

Atılıb/3 son döyüşə/4, nərə çəkir/4 bir də Xəzər/4,

Sarsılır/3 çərçivəsin/4/dən qapılar/4, pəncərələr/4.

Bənzəyir/3 göydə süzən/4 Ay o bulud/4/larda yenə/4

Can verən/3 bir balığın/4 gözlərinə/4,

Az keçir/3, göy qaralır/4, yer ağarır/4.

Bağların/3 bağrını bir/4 qorxu yarır/4.

Bu nə iş/3/dir? Belə şey/4 görməmişəm/4 ömrümdə/4,

(Dostu əs/3/la ayağa/4 verməmişəm/4 ömrümdə/4).

Hardasan/3, gəl, a bahar/4, sən ki, deyil/4/sən xəstə/4,

Qar yağır/3, quşbaşı qar/4 incə çiçək/4/lər üstə/4.

Gəl, qışın/3, son günüdür/4,

O, sənin/3 üstünə gəl/4/miş günüdür/4,

GÜL bahar/3, doğma yuvan/4/dan onu qov/4,

Durna, dil/3/bər Şüvəlan/4/dan onu qov/4!

Gəl, əzi/3/zim ki, sənin/4 xoş qədəmin/4 yüngüldür/4.

Nəfəsin/3 məncə çiçək/4/dir, güldür/4.

Gəl, bahar/3, gəl, özünü/4 cəbhədə zən/4/n eyləmə tək/4,

Durmuşam/3 burda dünən/4/dən qayatək/4.

Tut əlim/3/dən, ayağım/4 yerdən üzül/4/məz, dostum/4,

Ürəyim/3/dən qışın im/4/zasını sən/4/siz pozdum/4.

Eşidib/3 şairi şux/4, nazlı bahar/4,

O xoş a/3/vazlı, qızıl/4 sazlı bahar/4 –

Yuxusun/3/dan ayılır/4 şir kimi qal/4/xır ayağa/4,

Çəkib öz/3 ordusunu/4 qışda olur/4 əlbəyaxa/4,

Gecədən/3 xeyli keçib/4, sübhə yaxın/4/dır artıq/4,

Ey könül/3, dinlə, bahar/4 öz qonağın/4/dır artıq/4...



S.Rüstəm
Göründüyü kimi bu sərbəst şeir üçlük və dördlük bölgülərdən ibarətdir. Burada üçlük bölgülərin dəyişməz ritmik quruluşu – dadadah (misra əvvəlində həm də dahdadah), dördlük bölgülərinki isə – dahda-dadah kimidir. Bölgülərin ardıcıllığında xüsusi fərqli cəhət ondan iba-rətdir ki, bu ardıcıllıqda dövrilik olmasa da, 3-lük bölgü ardıcıl gələ bilməz, çünki bu ahəngi pozar. Burada bölgülərin ardıcıl düzülüşü rəməl bəhrinin müxtəlif uzun-luqlu qəliblərinə (rəməl-6, rəməl-8 və rəməl-10) uyğun gəlir. Yəni bəhri-təvil kimi bu da əruzun sərbəst vari-antıdır.

Yüklə 0,65 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin