Bonzədirsən özünü itlərinə hər saət, Ey Füzuli, ola bilməz sənə bənzər güstax; Aşiqi-sadiqdir, izhari-qəm eylər hər səhər, Ah

Mühazirə 1

Ədəbiyyatşünaslığın ədəbi-nəzəri fikrinin ilk mərhələsi
Ədəbiyyat tarixçisi həm ədəbi şəxsiyyətlərə və onların yaradıcılığına, həm də ədəbi metod, ədəbi növ və janrlara tarixən yanaşır. Tarixi bədii faktları ümumiləşdirir, yaradıcılıq prosesinin inkişafını sistemli izləyir, ehtiyac duyanda sənətkarın sosial mühiti haqqında geniş fikir söyləyir. Onun müqayisə və paralelləri ədəbi nıühitin mahiyyətindən doğur, ədəbi mənzərənin inkişafını şərtləndirir; ədəbiyyatın öz daxili qanunları ilə necə, hansı axarda, hansı ənənələr, hansı yaradıcılıq prinsipləri ilə inkişaf etdiyini göstərir, bəzən əsərin elmi-tekstoloji tədqiqinə üstünlük verir, tarixi-coğrafı şəraitin səciyyəsini açır, mükəmməl elmi dövrləşdirmə aparır.

Ədəbiyyat milli-ictimai, milli-mənəvi tarixə çevrilən prosesdir. Bu proses əsrdən əsrə, ədəbi mərhələdən ədəbi mərhələyə zənginləşir. Onun ideya-məzmunu, forma-təsvir vasitələri, ədəbi meyl, ədəbi məktəb və cərəyanların istiqamətləri dəyişir. Bir ədəbi meyli başqa bir ədəbi meyl, bir ədəbi məktəbi başqa bir ədəbi məktəb, bir üslubu başqa bir üslub əvəz edir. Bəzən də üslubların, ədəbi meyl və ədəbi məktəblərin tipləri inkişafını paralel davam etdirir. Həyatı, insanın mənəvi-psixoloji dünyasını hərtərəfli ifadə etmək üçün təzə janrlar, təzə yazı-ifadə tərzləri yaranır. Hər ədəbi nəsil ədəbiyyata özünün ədəbi payını verir. Ədəbi nəsillər ənənəyə, klassik ədəbiyyatın təcrübəsinə söykənir, onu təkcə bədii yaradıcılıqda yaşatmır, həm də təzə müasirlik çalarları ilə zənginləşdirirlər. Ədəbiyyat tarixçisi bunlara ciddi fikir verir, bədii nıədəniyyətin müasirlik, humanist və vətənpərvərlik ruhunun, idrakı-tərbiyəvi əhəmiyyətinin təhlilini qabardır.

Müxtəlif ölkələrdə, o sıradan Azərbaycanda ədəbiyyat tarixi yaratmağın, ədəbi prosesi öyrənməyin, onu sistemləşdirmək və ümumiləşdirməyin çoxəsrlik ənənəsi vardır, Azərbaycanda bu ənənə başlanğıcını, cünk, təzkirə və müntəxəbatlardan almışdır. Təzkirəçilər imkanları daxilində dövrü, dövrün xüsusiyyətlərini öyrənmiş, öz toplularında ayrı-ayrı sənətkarlar haqqında məzmunlu fikirlər söyləmiş, ədəbi prosesin ənənə və təcrübəsi ümumiləşdirilmiş, onun zənginləşməsində bir qanunauyğunluq olmuşdur. Ədəbiyyatşünaslar bunları nəzərə almış, ədəbi-nəzəri fikrin inkişafını iki qeyri-bərabər mərhələyə ayırmışlar: ədəbi-nəzəri fıkrin ilk və ədəbi-nəzəri: fikrin yeni - XX əsr mərhələsi.

Ədəbi-nəzəri fikrin inkişaf mərhələbri həmişə bir-birinə bağlı olmuş, biri digərini tamamlamış, biri o birini zənginləşdirmişdir. Bir nəsil o biri elmi nəslin təcrübəsindən və elmi ümumiləşdirmələrindən istifadə etmişdir.

Antik yunan filosofları bədii yaradıcılığın təhlili, poeziyanın və dramaturgiyanın mürəkkəb xüsusiyyətbrinin öyrənilməsi ib ardıcıl və davamlı məşğul olmuşlar. Düzdür, incəsənətin məznıun predmetinə və onun idraki-tərbiyəvi əhəmiyyətinə, obraza və ümumibşdirmoyo, fabulanı qurmaq və sözdən istifadə etmək üsullarına və digor aktual problemlərə münasibətdə anlik filosoflar materialist və idealist cəm həyə ayrılırdılar. Fales, Platon, Pindar, Demokrit, Sokrat vo Aristotel yunan ədəbiyyatınm özünəməxsusluğunu öyrənir, şe'rin poetikasml dərinbşdirir, yaradıcıhğa formanın tələb və komponentbri baxımından yanaşır, onu gerçəkliyirı təqlidi, estetik amal və düşüncənin ifadəsn kimi qiymətbndirirdibr: "Epik və fəc'i poezıya, həmçinin komediya vl difirambik poeziya... bütün bunlar hamısı, ümumiyytəb desək, toqlidi sənətdir: bu sənətbr bir-birindən üç cəhətdon - ya təqlidin nə ib olduğuna görə fərqbnir ki, bunlar da həmişə eyni cür olmur" (Aristotel). Antik ədəbi-nəzəri fikirdə "həyatı təqlid" sadəcə natura, real varlığın dərki və ifadəsi deyildir; səciyyəvini, ümummaraq səviyyosində dayana biləni seçmək və ümumibşdirmək, onu fərdi iste'dadın və dünyagörüşün gücü ib təzədən yaratmaq, bədii-fikri şəklə salmaqdır.

Yunan filosoflarının, xüsusən Platon və Aristotelin sənət anlayışı geniş və sistemli idi. Onlar "insan ruhunun musiqisi"ni - poeziyanı, əf-| sanə və əsatirbri şərh edir, yaradıcıhğın dərkinə və elmi təhlilinə onun' mənşəyindən başlayrıdılar. Ancaq Platonun sistemi, sənət və gözəllik, anlayışı idealist idi. O, elə zənn edirdi ki, "kölgənin gölgəsi" olan sənət disolərin daxili ictimai, mə'nasını aça bilmir, 'xeyirxah adamlar kabusunun təqlidçibri" - şairlər yalnız ideal mə'nəvi substansiyanın xari; fornıasının üzünü köçürürbr.

Obrazı idrakm natamam forması hesab elon Platon "Fedr", "Pir", "pövlət", "Qanunlar, "Parmenid", "Timey" və başqa əsərbrində matej_alistlərə - Heraklit və Demokritbrə qarşı mübarizə aparır, incəsənə-_tj_n vəzifə və mahiyyətini ziddiyyotli mövqeydən şərh edir, praktik sə-ngtlərb müqayisədə onun önəmliyini tamam azaldırdı. Çünki Platon j^ürtoce zadəgan dövbtinin, quldarların filosofu-ideoloqu idi. Bu alim ₀byektiv idealizmin əsasını qoymuş, dünyanı "ideyalar abmi"nə vo "şeybr abmi"nə ayırmışdır. Onun məntiqində "ideyalar aləmi" birinci, "şeybr aləmi" isə ikincidir, "ideyalar abmi"ndon törəmədir. İdeyalar _əbədidir, dəyişməzdir, müstəqil mövcuddur, şeybr, təbiət hadisəbri isə ideyaların kölgəsi olduğundan gerçək deyildir, nisbidir, müvəqqətidir. Platonun tə'liminə görə təbiətdəki hər şeyin ilkın olan ideyası vardır. platon iddia edirdi ki, ideya şeybrin on gözəl nümunəsidir, lakin idey-alar əslində görünməzdibr, görünən ancaq onların kölgəbridir".

Əgər Homer Rapsodu tanrılar və muzalar cərəfindən ilhamlandı-ran nəğməkar, Pindar şairi muzaların peyğəmbəri, muzalarla dinləyi-cibr arasında vasitəçi adlandırırdısa, Platon bu əsatiri görüşbrdən bə-dii yaradıcılığa aid bütöv bir nəzəriyyə yaratmışdır. Onun nəzəriyyə-sində incəsonət mütləq gözəlliyin seyri və tanrıların rəhni ib əşyalann ədəbi ideyalarınm kəşfino yönələn vasitədir. Əsl şair öz ağıl və sə'yinə heç nə ilə borclu deyil - onun duyduqları, yaratdıqlan delf ilahibri və müqoddəsbrin xəbərbri kimi göybrin ne'mətidir. Poetik yaradıcılıq haqqmda Platon ilahi coşğunluq, vəcd kimi damşır və belə hesab edir ki, ilham və vəcd incə və saf qəlbi sarıb onu oyadır və mahnılarda, başqa poetik yaradıcıhq növbrində təzahür edən vakxiq vəziyyətə sar, qədimin saysız hadisobrini bəzəyir və nəsilbri tərbiyəbndirir. La-kin sənət vərdişbrinə arxalanıb şair olacağma irıan və muzaların gön-dərdiyi coşğunluq olmadan poeziya qapılarma yaxınlaşan qeyri-kamil, yarımçıq şair olur və beb açıq fikirli şairin yaradıcıhğının kö-fgəsində qahr. Platon "Fedr" dialoqunda şaıri beb səciyyəbndirir: "Şair nə isə... yüngül, qanadlı və müqəddəs bir şeydir; o. ilhamlanmış və ^haldan çıxmış hoyacanh voziyyətdon əvvəl yarada bilməz və bu vaxt onda qətiyyət idrak olmaz". Eyni zamanda, Platon yaradıcı şəxsiyyətin fərdi xüsusiyyətbrini nəzərə almır. Onun nozoriyyosində intellektual amilin, sənətkarhq fərdiliyinin, təcrübə və orijinal düşüncə tərzinin normal psixoloji vəziyyətdəki təəssürat, müşahido və əməyin rolu yoxJ dur. Tanrıların ilhamlandırdığı "incə və saf" qəlbə malik şair öz yara-dıcıhğı üçün cavabdeh deyil: O, divanə vəziyyətdədir, başı hərlənir özündən söyləmir, yalnız ilahi qüvvələrin vasitəçisi, muzalarm peyğəmbəridir". Platonun yaradıcıhğında estetik həzz əsas, zərurı şərt deyildir. şərt incəsənət əsərlərinin üç vacib keyfiyyətə malik oimasıdır;, nəyin təsvir edilməsi, təsvirin gerçəkliyi və ahəngdarhğı. "Qədinı dövrün ensiklopedik dühası", "ən universai zəka", "müdriklər müəlli-mi" Aristotel isə biliyi həyatdan, tocrübə və fəaliyyətdən ayırmır, scja sənətinə yaradıcı təqlid-obyektiv in'ikas kimi baxır və Platonun fəisəıjj sistemi - ədəbi ideyalar tə'limi ilə barışmırdı. Onun fikrincə, şair, ger-J çəkliyi əks etdirən ədəbi təcrübəyə və müəyyən pripsiplərə, dərk edil-) miş niyyətə və məqsədə əsaslanır.

Qədim yunan fəlsəfəsinin son dövrünün filosofu - Aristotel incəsənəti, fəlsəfə, məntiq, psixologiya və təbiətşünashğı mükəmməl biiir-| di. Lakin "Metafizika", "Fizika", "Ruh haqqında", "Orqanon", "Siyasət", "Etika", "Dialoqlar", "Didaskalilər", "Nikomax etıkası", "Ritori-ka" və başqa əsərləri sübut edir ki, Aristotel incəsənətə həmişə mateJ rialist istiqamətdən baxa, qiymət verə bilməmişdir. Ç'ox zaman mate-J rializm və realizm arasında çırpmsa da, Aristotel yunan sənətkariarı-, nın yaradıcıhq təcrübəsini, sələflərinin ədəbi-estetik fikirlərini sistem-iəşdirmiş, dövrünün, yunan cəmiyyətinin estetik biliklər toplusunu "Poetika"nı yaratmışdır.

Aristotelin təlimində cəmiyyətin həyatı, insanın mə'nəviyyat və psixologiyası, onun hərəkət və münasibətindəki ümumi, etik-əxlaqjj normaları tamamlayan cəhətləri təqlidin məzmunu, əsas istiqamətidir. "Toqlidçilər hansı hərəkət və fəaliyyət (adamların) təqlid edir, bu adamlar mütləq ya yaxşı, ya da pis olurlar,... deməli, ya özümüzdən yaxşılarına, ya pislərinə, ya da ki, özümüz kimilərinə təqlid etmək ia-zım gəlir, rəngkarlar məhz belə edirlər: məsələn, Poliqont - yaxşı, Paf-j son - pis, Dionisi isə adi adamları təsvir eləmişlər... Bu vəziyyət hənı nəsr, həm də adi nəzmlə olan nitqə də addir". Surət və xarakterdən, komiklik və tragiklikdən, bədii məzmunun sosial mahiyyəti idrak və tərbiyəvi əhəmiyyətindən, sadəlikdən və həyatilikdən danışan, ilk dəfəi katarsis (təmizlənmə) tə'limini əsaslandıran, incəsənətin növ və janrla-rının təsnifatını verən Aristotel təqlid nəzəriyyosini - varlığı real ifadə: üstün tuturdu. Təqlidi yaradıcıhqda isə səciyyəvi cizgüori ilə seçilən ümumiləşdirilən obraz, həyatm özünoməxsusluğunu, onun ifadəli, və dolğun tosvirini görmək istəyir vo bu prosesdə sənətkann təyyül və tobii iste'dadının gücünə inanırdı. O, montiqini fatklarla andırır, fərdi yaradıcıhğın məzmun-forma müxtəliiıiyini, onun lcişaf istiqamotini tamamlayan fikirlər söyləyirdi. O, təqlidin və katarsisin mənşəyini fəaliyyətdən, estetik meyl və zövqdən, daxili tələb və _ehtiyacdan ayırmırdı: "Poeziya, sonətini, ümumiyyətlə, hom də təbii _səbəb doğurmuşdur. Əvvələn, təqlid uşaqhqdan bütün insanlara xas-

cjır və onlar... ilk biliklori məhz onun sayəsində əldə edirlər; ikinci, təqlid və onun nəticəsi hamıya zövq verir. Həqiqətən baş verən hadisolər bunu sübut edir: həyatda bizə iyrənc görünən şeylorin təsvirino baxarlcən xoşumuza gəlir".

Sonətkarm şoxsi "mən"i, gerçəkliyi necə və nə şoküdə yaşaması, onu mə'nalandıra bilmək bacarığı Aristotel estetikasında ciddi pro-blemdir. O, adi, bəsit, ötori və keçici hadisələrin təsvirini sevmir; "ciddi şairi", ciddi yaradıcıhğı uca tutur. Homerin əsərlorində dövrün rcal ifadəsini tapırdı. Fərdi yaradıcıhqda forma zənginliyini, fabulanm ay-dıniıq vo dinamikliyini, hadisələrin və xarakteriorin təbiiliyini iste'dad, toqlidin mükomməlliyi kimi qiymətləndirir: "Daha ciddi şairlər gözəl əmolləri, həm də özlərinə bənzər adamların əmollərini təcəssüm etmək-io məşğul olmuş, daha yüngüllərini iso əvvəllor gülməli nəğmələr yaz-maq yolu ilə yaramaz adamların əmollərini əks etdirmişlər. Halbuki o biriləri (əvvəlinciləri) himn və mədhiyyə yaradıcıhğı ilə moşğul olmus-lar". "Daxili məzmunun ziddinə gedib, fabulanı uzatmaqia hadisə vo hərəkotin tobii osasını pozanları" Aristotel pis şairlər adlandınr, onla-nn əsorlərindo mə'nah məzmun-ideya, düşündürücü motləb tapa bil-mir; qəhrəmanı şe'r və "yamb yaradıcıları" onda forəh doğururdu: "Homer... ciddi poeziya növünün on böyük şairidir, çünki o nəinki Şe'ri yaxşı qoşurdu, eyni zamanda dramatik təsvirlər yaradırdı, eləcə də komediyanın əsas formasını birinci dəfə o göstərmiş, laqqırtını deyil gülməlini dramatik cəhətdən işləyib mə'nalandırmışdır; buna görə "İliada" və "Odisseya"nın faciə əlaqəsi necədirsə, "Margit"in də ^omediya əlaqəsi elədir".

İİk dəfə odəbiyyatı Iirik, epik və dramatik növlərə ayıran, novator-'^uq anlayışma yaxm mülahizolər söyləyən Aristotel ideyanın hərəkət və fəaliyyətdə açılmasım, fikrin tə'cirli, əhəmiyyətli və düşündürüJ olmasını vacib bilirdi.

Bədii yaradıcılıq haqqında mülahizələr və fikirlər təkco yunan filosoflarımn yox, həm də xalq yaradıcılığında, yunan söz ustalarınıjj əsərlərində inkişaf edirdi. Bə'zən yunan əfsanələrində şairlor tanrılar v^ muzalarla rəqabət aparırdılar, famiris mahnıların qoşulması vo ifasın. da muzalarla yarışa girir, onlara qalib gəlir və buna görə do muzalar tərəfindən cəzalandırıhr, kor olur, səsini və lira çalmaq qabiliyyotini itirirlər. Əfsanəvi şair Lip sənət hamisi - tanrı Appalonla roqaboto gir. diyi üçün öldürülür.

Hessiod, Esxil, Evripid, Homer, Sofokol və Pindar gerçəkliyin ol razlı ifadənin spesifikliyindən, məzmunun açılmasına kömək edən ml zan və cizgilərin reallıq və aydınhğından, fabulanm mürəkkəblik və onu qura bilmək üsullanndan danışır; yaradıcıhqda ictimai-sosial mfl tivlərin - vətəndaşhq qayğı və narahathğın, əxlaqi-mo'novi zonginliyin təsvirini vacib şərt - me'yar hesab edirdilər. Buna görə do, "Qurbağa-lar" əsərində iki qüdrətli şəxsiyyət - Esxillə, Evripid qarşılaşır vo onla-rın mükalimələri yaradıcjilığın tutumu və istiqaməti haqqında düşüncələri, komediyadan alınan təəssüratları dərinloşdirir. Dünyag-örüşləri və meylləri fərqli olsa da, qayğı hissi, sənətə realist münasibət Esxillə Evripidi birləşdirirdi. Onlar insanlarm fikri, əxlaqi-mə'nəvi cəl hətdən zəifləmələrindon gileylənirdilər. Ancaq müəllifin - Aristofana Dionisə bərabər mövqedə zənn etdiyi Esxil yaradıcılıqda fəcioni, mürəkkəb dramatik səhnələri, güclü xarakterləri, ümumən votondaşhqj pafosunun dərinliyini bəyənirdi. Evripidin əsərlərində ictimai motivla rin zəiflik və adiliyi onıın düşüncə və narahathğını artırırdı.

Evripid, ilk baxışda "ev həyatının" - məişətin təsviri ilə məhdudİM şan, bədii sistemi, ümumiləşdirməni sevməyən səntkradır. Əslində isl o, insanı xırdalayan, əxlaqi-mə'nəvi aləmdə boşluq yaradaıı comiyyotl^ banşmır, bədii məntiqin inkar pafosu ilə əsaslandırırdı.

Müəyyən mə'nada qədim Roma ədəbiyyatı antik yunan ədəbiyyal tının təcrübəsini davam etdirir, onu zənginləşdirirdi. Qədim Roma fl losoflan və söz ustaları fıkir söyləyəndə, mühakimə yürüdondo aııtikj mədəniyyətin nailiyyətlorindən istifadə edirdilor. Buna göro do Rom^ ədəbi-nəzəri fikrinin yetkinlik və kamilliyi ifadəsini Kvant Horatsinifl| "Pizonlara məktub" adı ilə yayılan "Poeziya sonəti" mənzum traktäP tında tapmışdır.

Horatsinin tə'limində əsər "əxlaqi-tərbiyo çərçivəsindon kənara" çıxmamalı, "həqiqətə oxşamah", insanın hissinə, duyğu və düşüncəsinə to'cir göstərməlidir. Şair - fılosofun inamında sənətkar müşahidə aparmaqla, hoyatı öyrənməklə kifaytələnməməlı, hom də özünün is-te'dad və dünyagörüşünə uyğun mövzu və forma seçməlidir.

"Lutsiliyə məktublar" əsərində Lutsiy Anncy Seneka da təkcə əx-laqi-etik problemlərə toxunmamış, həm də bədi, yaradıcıhğın spesifik-liyindon, məzmuna uyğun forma seçməyin çətin.iiyindən danışmış, belə qərara gəlmişdir ki, fəlsəfə insanı fazilliyə apanr, kamilləşdirir, incə-sənot iso "əqli məşq etdirir", hərəkətə gətirir.

Epikıır, Lutsiy Anney Seneka, Tit Lukrets; Kar, Mark Avreli vo Filoden folsəfəni və ədəbi-nəzəri fikri hərəkotə gətirmiş, incəsənətin bir çox sahəsino münasibət bildirmişlər. Lukretsi sənətlərin mənşəyindən danışmış, insana zövq verən epik, lirik, dramc.tik növləri, sənətlərin mə'nəvi ehtiyacın, zövqlə təbiəti təqlidin yaratdığını söyləmişdir.

Həyatda və incəsənətdə zövqün davamlıhğı və təzahür müxtəlifli-%i Epikur fəlsəfəsinin əsası, mə'na istiqaməti idı. O, belə zənn etmiş-dir ki, incəsənətirı müxtəlif sahələrindon alınan zövq həddi aşmamalı, ^adi səviyyədə olmahdır. Çünki zövq çoxluğu insanın psixoloji gərgin-'^Jyini, həyəcan və emosiyahhğı artıra, onu həyati vəziyyətdən çıxara bilər.

Orta əsrlərin əvvəllərindən Qərbi Avropada materialist ən'ənə xey-¹¹ zoifləyir, ədəbi-nəzəri fikir dini-teoloji istiqamtədə inkişaf edirdi. ^Vrel Avqustun (354-430) estetikası gözəlliyi, gözəlliyin təzahür ^üxtəlifhyini və onun tə'sirini Allahdan ayırmır, sənətkan Tanrınm kölgəsi kimi mə'nalandırırdı. Bu dövr yaradıcılığm özündə də idey_a, bədii dərinlik nəzərə çarpmır, incəsənətin predmeti daha çox mistj.. kaya, simvolizm, alleqoriyaya axırdı.

Feodalizm dövründə Şərq və Avropa ölkələrində incəsonotin bi_r çox sahəsi - me'marlıq, xəttatlıq, musiqi və nəqqaşhq inkişaf edir, elrn ocaqları, dünyəvi və dini elmləri öyrədən mədrəsələr fəaliyyət göstəri_r 1067-ci ildə fəaliyyətə başlayan "Nizamiyyə" mədrəsəsində elm və mə8 dəniyyət güclü inkişaf tapmışdır. Xətib Təbrizi burada dilin və ədə, biyyatın tədrisinə istiqamət vermiş, "ədəbiyyat və dilçilikdə royasətə çaf'mış, "bütün ədəblərin imamı" kimi tanınmışdır. O, Şərq şe'rinj tarixi inkişafda öyrənmiş, onlarla qəsidəyə, habelə Əbu Təmmannv əsərlərinə dörd cilddə şərhlər yazmışdır. Şərhlərində şe'r "xalqın ləya-i' qəti, milli varlığı, heysiyyətidir" - fikrini əsas almış, "şair şahlar iiçüni yox, xalq üçün yazmalıdır" - demişdir.

Xətib Tobrizmm estetik tə'limindo forma məzmundan törəyiH məzmunla müəyyənləşir; məzmunu, bədii üsulları həyatdan alınanl şe'irin "ömrü əbədi, tə'siri hüdudsuz olur". Şe'rə yeni ölçülərlə, yeni cs-tetik tələblərlə yanaşan şərhçi məzmun-ideyanı, bədiiliyi və ifadə lərzi-1 nin aydınlığını əsas alır, əsərin dilinə, dilin qramatik normaları ilə dey-j il, leksik mə'nası ilə yanaşı şərh edirdi.

XI-XII əsrlər Azərbaycanda bədii mədəniyyətin və odəbi- nəzəfl fikrin inkişafmın yeni mərhələsi idi. Xətib Təbrizi, Əbulhəsən BohJ mənyar, Mənsur Təbrizi, Yusif Xoylu, Eynəl Quzat, Əbülhüseyn Zən-I cani, İbrahim Urməvi, Xaqani, Nizami ədəbi-nəzəri fikirlə ardıcıfl məşğul olur, yaradıcıhğın spesifik inkişafına uyğun mülahizələrini ya! şərhlərində, ya da bədii əsərlərində söyləyirdilər.

Nə Xəqani, nə Nizami, nə Nəsimi, nə də Xətai şərh yazmamış, gdəbiyyatın tərbiyəvi əhəmiyyətindən, onun predmetindən və xalq həyatına bağlıhğından ancaq bədii əsərlərində damşmışlar. Bunlar bu sənətkarların yaradıcıhğma, ədəbi görüşlərinə məhdudluq gətirə bil-nıənıişdir. Xəqaninin estetikasında bədiiliyin me'yarı gerçəklikdir, "həyat həqiqətinin güczüsü kimi" ifadə olunmasıdır:

İndi hər sözümdə bir həqiqət var, O güzgü məhək tək olmuşdur, me'yar. Mədh ilo özümü etmərəm bədnam, Göstərməz doğrunu əyri bu ayna.

Nizaminin estetikası Xaqaninin sənət və sənətdə gözəllik anlayışı-na yaxın idi. Hər iki sənətkarda şərt reallıq, sadəlik, aydınhqdır, kəla-mın bədii fikri-dəyəri, oyatdığı tə'sirdir, cəmiyyətin maraq və ehtiyacı-nı ödəyə bilməsidir:

Ayna tək hər yerdə görünsən əgər, Hər şeyin əksini sən doğru göstər, Yalanlar ardınca getsə sənətkar, Əyri pərdə kimi baş-ayaq çalar.

Nizami "uydurmadan" qaçır, "yad özünü öz sözünə" qatmır, "könhə sözə" yeni mə'na verir, tə'siri "ən doğru sözlərlə" oyatmağa ça-lışırdı.

Əl Fərabi hərtərəfli yaradıcılıq imkanlarına malik olmuş, "Elmlə-^r'n mənşəyi", "Şe'r sənətinin qanunları haqıqnda risalə" və "Poetikaya Şərhbr" kitablarında Şərq poeziyasının xüsusiyyətlorindən, mövzu ^SeÇmək, onu ifadə etmək, hadisələri bir istiqamətdə cəmləşdirə bilmək

priıısiplərindən, şe'rin lexniki üsullarından - vəzn, qafiyə vo rədifj_ə sistemindən danışmış; faciə və komediya haqqında orijinal fikir]_Əj. söybmişdir. "Böyük musiqi kitabfnda isə musiqini mə'nəvi-ruhi t^ mizləyici adlandırmışdır. IVfetrin, melodiya və jestin musiqi ehnin^ kökü olduğunu demişdir.

Azərbaycan İntibahı ərəfəsində və İntibah illərində, xüsusən Xll. XIV əsrbrdə Azərbaycanda ədəbi-nəzəri fikirb sistcmli və fasibs^ məşğul olmağın on'ənə və təcrübəsi yaranırdı. Çünki İntibah modə. niyyətinin mərkəzləri Marağa rəsədxanası, Təbrizin böyük elm ,şohə_r. ciyi "Rəbi-RəşdL, Bakı və Naxçıvan me'marhq sənəti, qodim Goncə. Nizaminin "Xəmsə ən'ənəsi - həyatın və yaradıcıhğın bütüıı sahobrina tə'sir göstərir, incəsənətdə varhğa, insana və kainatın mürokkobliyin_ə dövrün ziyahsının baxışı və münasibəti ifadə olunurdu. Azorbaycanda ədəbi-nəzəri fikir inkişaf edir, tənqidin foalhğı artır, poetika kitablan, təzkirəbr, risab və traktatlar yazıhrdı. Tənqid dövrün estetilc düşüncəsi, - Nərəddin Tusi, Vahid Təbrizi, Şərəfəddin Rəmi, Sadiq bəy Sadiqi, Əssar Təbrzi, İbn Sina, Fəxrəddin Kürkani və Arif Ərdə-bili əsərbrində formalaşır, onların məşğul olduqları problembrdə bl genişlik, bir ədəbi müəyyənhk yaranırdı.

Arif Ərdəbili "söz mülkünün sultanı" "Gəcə xəzinədarı" - Nizami əsərbrinə və bədiilik konsepsiyasına tənqidi yanaşırdı. Bə'zən onuj məcazlar sistemində, insana, hadisə və əhvalatlara yanaşmaq üsıılun-l da, yaratdığı obrazlarm hərəkət, münasibət və davranışlarında reallıJ və aydmhğa, məntiqə uyarhq tapmırdı. Nizaminin sözləri ib müasirlJ rinə deyirdi:

Var doğru yazmağa, madam ki, imkan,

Neçin golsin gərək ortaya yalan.

Şərəfəddin Rami ("Ənisül-uşşaq", "Həqayiq-Hədaiq"), Vahid Təl rizi ("Risaleyi-cəmi-miixtəsor", "Miftahül-bədaye") və Əssar Təbril ("Əl vafi fi te'dadül-qəvafi") şe'rin xüsusiyyətbrindən, rəng, boya vj bənzətməbrin uyarhğmdan, qafiyə seçmək və onu işbtmək üsullarınj dan, vəznbrdən və ədəbi şəkilbrin imkanından danışır, sanki ədəbj nəzəri fikri sistemə salmağın, zənginbşdirməyin və inkişaf etdirməyii yolunu göstərirdibr. Nəsrəddin Tusi "Əsaül-iqtibas" və "Me'yarül əş'ar" əsərbrində şe'rin xüsusiyyətbrini geniş mə'nada açıqlayır. Şairil yaradıcıhq mövqeyindən, sözü seçmək və amala uyğun işbtmək üsUlJ wından söhbət açırdı. Beb bir mürəkkəb və oxşar proses özünü Av-_r0pa ədəbiyyatında göstərdi. İtaliya filosofu Foma Akvinskinin (1225-1275) əsərbrində gözəllik duyulub, dərk olunsa da, onun estetikası di-_nj-teoIoji səciyyəli idi. Onun nəzəriyyəsində fikir həyatın təhlilindən ^oğmur, sənətkar əvvəlcədon hazır ideyanın dərkinə can atır. Çünki poma Akvinski dini ehkamlara əsaslanan, mücərrod idealist mühaki-məbr yürüdən filosof idi. O, "katolik məzhəbini sistemə salmış və mö'tədil realizm mövqeyindən kilsə ehkamlarının "mütbq həqiqiliyini •fəlsəfi cəhətdən əsaslandırmışdır". Foma Akvinskinin yaradıcıhğında allah "varhğm yaradıcısıdır, inkişaf və təkamülün istiqamətvericisi-dir", "varhğı ideyalar hahnda özündə cəmbşdirən ruhi mövcudiyyət-dir", "maddi olmayan xalis ruhi formadadır, həm də bütün formaların mənbəyi", yaradıcısıdır.

Cəmiyyətdə sənətkarın mövqe və yaradıcıhğma, formanın materiyaya - məzmunu uyarhğına, bədiilik və orijinalhğa, həyatda və bədii əsərdə gözəlliyə, sözün düzümünə və onun oyatdığı tə'sirə münasibətdə klas-sikbrin bir qisim materialist ən'ənəni dərinbşdirir, digərbri isə antik filosofa - Platona yaxınlaşırdılar.

Beblikb də, antik fəlsəfi fikirdən İntibaha qədər incəsənətin özü-nəməxsusluğuna, həyatda və incəsənətdə gözəllik probleminə, əsasən, obyektiv idealist mövqedən yanaşjlmışdır. Şərqdə və Qərbi Avropada Platonun və platonçuların tə'siri geniş olmuşdur. İntibah dövründə iso yaradıcıhğın tosdiq pafosu, bəşəri-humanist, vətonpərvər ruhu gücb-nir, həyat insanın mənafeyinə, istək və arzusuna uyğun təhlil olunur; zülmə və istismara, soisal odalətsizliyə qarşı mübarizə genişbnir; şəx-siyyətin fikri-mə'nəvi azadhğı, onun arzu və düşüncəsinin genişliyi söz sənətinin əsas motivinə, ideya istiqamətinə çevrilirdi. Şərqdə və Avro-Pada estetik fikrin, incəsənətin bütün sahəbrinin təcrübosi ümumibş-^inlir, ədəbi növ və janrların poetik işbkliyi artır, bir xalq o biri xal-9m ədəbi-mədəni nailiyyətbrindən istifadəyə ehtiyac duyurdu. Şərq ^kəbrinə "Xəmsə" ən'ənəsi Azərbaycandan yayıhrdı. Aristotelin ^əhmənyara, İbn-Sinanın "Kitabül-əI-Şofa" və "Danişnamə" əsərbrinə J^'siri aşkar duyuJurdu. Buna görə də İbn-Sinanın yaradıcıhğmda tə-^b,ət hərəkətdədir, cisimbr məzmun və forma birliyindədəir.