Bonzədirsən özünü itlərinə hər saət, Ey Füzuli, ola bilməz sənə bənzər güstax; Aşiqi-sadiqdir, izhari-qəm eylər hər səhər, Ah

ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ ELMİNİN YARANMASI

Nə qədim yunan, nə Roma ədəbi-estetik fikri, nə də söz sənəti erkən orta əsrlər və İntibah mərhələsində müstəqil sahəni - ədəbiyyatşünaslığı yarada bilmədi. Sadəcə müxtəlif dövrlərin elmi və ədəbi şəxsiyyətləri ədəbiyyatşünaslığın müəyyən məqamları, müəyyən istiqamətləri haqqında söz demiş, bu elmin təşəkkülünə özül hazırlamışlar. Çin mütəfəkkiri Konfutsinin nəzəri-estetik irsində gözəlliyə və faciəyə, bunların incəsənətdə təzahür müxləlifliyinə geniş yer verilmişdir. Hind alimləri - Vamayana risalələrində elmi şüurla bədii idrakın vəhdətini əsaslandırmağa, poeziyanın səciyyəvi xüsusiyyətlərini açmağa, şərh etməyə çalışmışlar. Hindlilərin "Naşyaşastra" risaləsi isə bədii-estetik dərk, duyum və canlandırma əsas elmi şərh problemi olmuşdur. Əbü-Nəsr Məhəmməd Fərabi "Şeir sənətinin qanunnu haqqında risalə", "Böyük musiqi kitabı" və "Poetikaya şərhlər" əsərində poeziyanın və incəsənət növlərinin, xüsusən musiqinin müəyyən nəzəri prinsiplərini müəyyənləşdirmək istəmiş, şeirin ölçü və janrlarından, musiqi yaradıcılığının forma və üsullarından danışmış, musiqi haqqında nəzəri elmi şöbələrə ayırmışdır. Yusif Xoylu şeirin məzmunla formanın birliyindən yarandığını söyləmişdir. Xaqani insan haqqında düşünmüş, sənətkarları dünyaya - "bu aləmə", "Eyvah Mədainə ibrətlə baxmağa", yəni əsrin ziddiyyətlərindən yazmağa çağırmışdır. Nizami bədii yaradıcılığı həyata çəkmək istəmiş, "çalış ki xalqının işinə yara" - demişdir. Dünyanın özünəməxsusluğunu, xalqın milli-spesifik varlığını real ifadə etmək üçün Füzuli "ömrünü zamanla "əqli və nəqli, həkimi və həndəsi" elmlərini dərindən öyrənməyə səy etmişdir". Xətib Təbrizi ədəbiyyatın ictimai-siyasi həyatda rolunu təsirinin genişliyini duymuş, onun bu və ya digər xalqın tarixi yaddaşı, fikri-mənəvi varlığı olduğunu dərk etmişdir; incəsənətin bütün şaxələrini bu yöndən dəyərləndirmişdir. "Ərəblər şeiri özlərinin salnaməsi edərək, onunla ləyaqət və mənsubiyyətlərini qoruyur, günlərini və tərifəlayiq məziyyətlərini hifz edir, şan-şövkətli dövrlə birləşdirir, olub-keçmiş zamanlarını xatirələrdə yaşadır, düşmənlərlə apardığı müharibələrin yaddaşlarda saxlanılmasına nail olur, etiqadlarını nəsildən-nəslə ötürürlər". Ədəbi-nəzəri fikrin inkişafında, poetik qanunların müəyyənləşməsində bir fasiləsizlik, mükəmməl bir qanunauyğunluq olmuşdur. İbn-v₃idun "Əl-müqəddimə" risaləsində bədii əsərin məzmun özünəməx-._üSjviğunu, sənətkarın xalq həyatını vo real varlığı necə ifadə edə bil-_9Sjni osas almış, bə'zi vəznli və qafiyəli şs'rlərdə fəlsəfi, əxlaqi-Hidaktik Fıkir axarı tapmışdır. Xətib Təbrizi şe'ri gercəkliyin aynası, _real bodii ifadəsi adlandırılmış, sənət adamlarmı hoyatda və yaradıcı-jjqda hiss olunmaz gözəllikləri dərindən duyan şəxsiyyətlər kimi qiy-jfl^tlondirmişdir." Bütün bunlarla yanaşı, odobiyyatşünaslığın elrni _oSası kec, XVIII əsrdə qoyulmuşdur. XVIII əsrdə filosofların və bodii yaradıcılığın ideya-estetik mahiyyətini öyrənən ədiblərin bir qismi, xüsusən İohan Herder (1744-1803) ilk dəfə ədəbiyyatın özünəməxsus-luğunu və qanunauyğun tarixi inkişafmı xalqın milli spesifik varlığm-dan, onun Fıkri-mə'nəvi aləminin genişliyindən, iqtisadi-siyasi və mə-dəni həyatından ayırmırdı. Herderə görə, bu və ya digər ölkənin tobii şəraiti, xalqm varlığı və adət-ən'onəsi, mə'nəviyyatı, psixologiyası və dilinin xüsusiyyətləri milli-bədii ehtiyacdan, bədii istək və zövqdən, milli ruhdan ayn deyildir. Çox tez, iyirmi beş yaşı tamam olanda Her-der ("Tənqid ormanı") yetkin və kamil zövqdon danışmış, yaradıcılı-qda gözəlliyin təzahürünü axtarmışdır. Müşahidə və təəssürat, incəsə-nətin inkişafı onda belə bir fikir oyatmışdır ki, yaradıcılıqda estetikliy-in və ideya dərinliyinin, zövqün tələbini oxşayan gözəlliyin olması va-cib şərt, qanunauyğunluqdur. Lakin ayrı-ayrı xalqlarda bədii tə'sir və gözəllik anlayışı, kamil estetik zövq eyni vaxtda, eyni dövrdə yaran-mannşdır. Tarixin bütün parçalarında xalqlar, siniflər və ictimai qrup-'ar, ədəbi şəxsiyyotlər bir-birlərindən zövq və istək, bədii qiymətlondirə bilnıək müxtolifliyinə göro fərqlənmişdir. Təsadüfi deyildir ki, bir xalq klassisizm, romantizm, realizm, tənqidi realizm və sentimentalizmdən tez, digəri isə gec istifadə etmişdir. Antik, qotik, barokko və başqa üslublar me'marlıq və heykəltəraşlığa, poeziya, nəsr və dramaturgiy-ya evni dorwv-t^ t-Azorbaycanda klassisizm dramaturgiyası yayılmamış, burada sentfl mentalizm və naturalizm də bədii-tarixi həqiqot səviyyəsinə qalxma- I mış, özünün ən'əno və təcrübəsini yarada bilməmişdir. Çünki belə bj_r mürəkkəb prosesdə tarixi-milli şərait, milli zövq və adət-ən'ənə mə'nəviyyat, xarakter və düşüncə milli ədəbi prosesin fərdi qanuna-1 uyğunluqlarınm həllində əhəmiyyətli rol oynayır. Ümumiyyətlə, Şərq j xalqları ədəbiyyatlarının tədqiqi zamanı bu cəhot genişliyi vo dərinliyi ilə nəzərə alınmahdır.

"Qədim incəsənət tarixi" kitabının müəllifi İohan Vingelman söz | sənətindən, yaradıcılıqda fikrin və gözəlliyin təzahüründən müli-tarixi ı və spesifik yaradıcılıq kimi danışırdı. Vingelman fəlsəfəsini, bədiJ estetik görüşləri və konsepsiyasını bəşəriyyətin ədəbiyyat tarixini öy-J rənməyə, ümumi ədəbiyyat tarixi yaratmağa yönəldirdi. O, yaradıcılı- j qda gercəkliyin rəngbərəngliyini axtarır və bildirirdi ki, incəsənətl dünyagörüşə, fikir, düşüncə, mə'nəviyyat və psixologiyaya tə'sir gö- j stərməli, insanda arzu və inam oyatmalı, onu gözəlliyə, həyatı hərtə-I rəfli duymağa istiqamətlondirməlidir. Bədii tə'sir və gözəllik Herderləj Helvetsinin əsərlərində də qanunauyğunluqdur, təsvirdə duyulan, hiss ! olunan, təzə meyl, həvəs və arzu oyadan amildir. "Qədim incosənət tarixi" kitabında İohan Vinkelman antik incə-| sənətin inkişaf müxtəliflik və zəngiliyin, tarixi-ictimai səboblərini aç-J mağa, xalqlara mükəmməl yunan bədii modelini - ədəbi ən'ənə və təc-j rübəsini ümumiləşmiş şəkildə göstərməyə çahşırdı. Vingelman qodimj Yunanıstanda incəsənətin inkişafını dövrlə, ictimai-siyasi şəraitlo, I ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılıq fəaliyyəti və xalqın ədəbiyyatı duyması və qiymətləndirilməsi ilo əlaqələndirirdi. Görünür, antik ədəbiyyatı "nümunə hesab edənlər" ədəbi inkişafın şumer mərhələsindən xəborsiz olmuşlar. Bu səbəbdən də onlar miladdan öncə bə'zi poetik qanun və| odəbi meyllərin, sənətin xalq həyatına bağlılığının ilk təzahürünü antik yunan ədəbiyyatmda axtarmışlar; nəzərə almamışlar ki, Şumer modə-niyyəti təkcə yunan ədəbiyyatma yox, həm də dini süjet, rəvayət və sə-rgüzəştlərə, bütövlükdə "Bibliya"ya tə'sir göstərmişdir. Şumerlərin epik söyləmələrində - dastan və poemalarında, ürik mənzumə, himn və ağılarında bədii boyalar həyatdan ahnmış, Urukun "divarlarını ucal"danların xalqla əlaqəsi göstərilmiş, Engüdü insanların əhatosində formalaşmışdır"Döyüşlərdə silahının tayı-bərabəri" olmayan tarixi şəxsiyyətin -ojjqamısın "təbili səslənəndə" Uruk ərənləri sof-səf düzülmüş, onlar güclorini və milli torpağa sədaqətlorini yağılara qarşı vuruşlarda gö-stormişlər; şumerlər, xüsusən dastan və poemalarında kainat, yaranış, _ailə-nıoişət, sevgi, əxlaq və mə'nəviyyat haqqmda mülahizələr yiirütmüş, flkirlər söylomişlər. "Slavyan ölkələrində sənətkarların bir qisnıi yaradıcılıqda "həyat-həqiqot" axtarır, dialektikanı yeniliyin -"jnqilabm cəbr elmi" adlandırır. "Rus ədəbiyyatı xalq həyatının gü-_Zaüsü olmahdır" - fikrini amala çevirir, əsil iste'dadların "yaratdıqları j,_əqiqətdir, canlıdır, insanidir, gözəldir; onun bədii görüşü təbiətin özü kimi aydm və düzgündür" (I.S.Turgenev) - deyir və "sənət sənət üçündür" anlayışına qarşı mübarizə aparırdılar. Onlar sənətkarın za-nıanın ideya-estetik tələbləri səviyyəsində daynamasını, fərdi iste'dadm conıiyyotin əhəmiyyəlli hadisolərinə istiqamətlonməsini yaradıcıhğın vacib problemi hesab edirdilər. İ.S.Turgencv bildirdi ki, osərə məzmun - ideya verən həyatdır, sənətkarın iste'dadı, bədii düşüncosinin geniş-liyi, estetik qayəsinin müasirliyi vo rənglərinin aydınhğıdır. Dobrolyu-bov bildirdi ki, sənətkar "cəmiyyətin canlı sirlərini duymalı, müasirliy-in tozahürlərini görməli vo bunları həyati ideyaya və fasiləsiz horəkət edən obrazlara çevirməyi bacarmalıdır. V.Q.BcIinski ədobiyyatda cə-miyyotin bütün tobəqələrinin, onlann ictimai-siyasi və iqtisadi müba-rizələrinin, düşüncə və monafe ayrıhqlarının "nalural tosvirini" görmok istəyirdi: "bizim osr şüur əsridir, mühakimələr və refleksiya əsridir. Ona göro refleksiya (düşünco, mühakimo) zəmanəmizin şe'rinin qanu-ni ünsürüdür." N.Q.Çernışevski idraki-tərbiyəvi əhəmiyyəti əsas almış, "sənətin vəzifəsi həqiqəti əks etdirməkdir" - demişdir. Nekrasov isə "xalq mə'nəviyyatı, xalq həyatı haqqında və xalq üçün yazılan əsərlori" daha çox qiymətləndirmişdir. D.Didro bədii ədəbiyyatın predmetinə, onun oyadacağı tə'sirə özünün fərdi ədəbi təcrübəsindən çıxış edib qiymət vermişdir; demişdir ki, sənotdo gözəlin, fəlsəfədə həqiqətin nıənbəi hoyatdır. Həqiqətlə gözəi arasında ülvi bir əlaqə vardır. Sənət-kar bu əlaqəni təbiətdə tapmalı, real həqiqəti iste'dadla bədii həqiqətə Çevirməlidir.

V.Q.Belinskinin, onun sələf və xələflorinin estetikasında həqiqət ^sadəcə Aristotelin "Poetika"smda əsaslandırılan "kerçəkliyi təqlid" deyildir, burada həqiqət xalqm fikir və arzusunun, onun bu gününün, keemişinin və gələcoyinin tosviridir.

On doqquzuncu yüzilliyin ortalarından yazıçı-fil₀ M.F.Axundov ədəbiyyata obyektiv qanunauyğunluq, xalq həyatnı real, aydın ifadəsi kimi yanaşmış, onun tərbiyəvi rolunu düzgün nj_v mətləndirmiş, estetikanı və ədəbi tənqidi aynca elm sahəsi kimi $t rənmişdir.

M.F.Axundovun lə'limində ədəbiyyat cəmiyyətin həyatı, tarixi i« kişafı, xalqın özünəməxsusluğu ilə bağlıdır. Ədəbiyyatda xalqın zövqfi və ruhu, istək və arzusu, milli xüsusiyyət və psixologiyası, dövrün ka-loriti yaşayır. "Qoribəlıyi və yeniliyi" olanda söz sənəti "zehnə cila verjr və ağlı cövhərləndirir, insanın "əxlaqını yaxşılaşdı"rır, cəmiyyətjjj mə'nəvi, iqtisadi-siyasi əsasına, sinif və təbəqələrə tə'sir göstərir.

M.F.Axundovun estetikasında əsas bədii ölçü "məzmun səhihliyi" və "ifadə gözəlliyidir", bunlarm bir-birini tamamlanmasıdır, ideyanın ictimai marağı ödəməsi, dövrün tələblərinə cavab verə bilməsidir.

Mükəmməl fəlsəfı sistem yaradan, mütləq idealizmin foralaşması-nı başa çatdıran HegeJ incəsənətdə tarixilliyi, bədii yaradıcılığm bütün komponentlərini vəhdətdə və inkişafda öyrənmək prinsipini dorinləş-dirmiş, əsərin hissi-fikri bütövlüyünü, obrazın reallığmı, yazıçının fər-di üslub olması anlayışlarını əsaslandırılmış, həyatı hərtərəfli, dinamik bədii dərkin mümkünlüyünə inam oyatmışdır. Bu alimin estetik tə'limində simvolik, klassik və romantik sənətlər bir-birini əvəz edə bi-lən, bir-biri ilə daxili rabitədə inkişaf tapan tarixi silsilələrdir. Simvolik sənət, bu alimin inammda Şərq xalqlarmın həyatı və yaşayışı, Şərqin təbii gözəlliyinin təkrarsızhğı, şərqlilərin dünyaya baxışları, gerçəkliyi duyumları və bədii təfəkkürləri üçün daha səciyyəvidir. Buna görə də Hegel "Avesta"da Zərdüştün əqidə-dini inamında ruhi "tozahürloı'b" təbiət hadisələri arasında eyniyyət tapır və zərdüştlüyü tobiot dini, dualist səciyyəli, etik tə'limli naturalist din adlandırır.

Bütün sonətlərə, xüsusən Şərq simvolik sonətinə Hegelin münasi-bəti ziddiyyətlidir: bir tərəfdon o, simvolik sənətdə dərin məzmun tapmır, digər tərəfdən isə bu sənəti sirli-sehirli, müəmmalı, müoyyən mə'nada qapalı məzmunlu, forması məzmununu tamamlayan son^ adlandınr; sufi-panteist bədii dərk tipinin sənətə məhduduluq gətif' diyini, çox hallarda Şərq şe'rində real gerçokliyə dini-fantastik isliq³' motdən yanaşıldığını söyloyir. "Şərq təfəkkür üslubu Avropa tofokküf üslubundan daha şairanədir." Şərqlilərin şe'rinə "insani hisslorin azad. xoşbəxt intimliyi və səmimiliyi xasdır" - deyir.

Hegelin əsərlərində ("Tarixin fəlsəfəsi", "Fəlsəfənin tarixi", "Fəlsə-_el_nılərinin ensiklopediyası", "Ruhun fenomonologiyası", "Estetika mühazirələr") Şərq fəlsəfəsinə və Şərq bəclii mədoniyyətinə baxış, başqa-başqa istiqamətlərdəndir. "Əgər birinci halda filoso-fuıi ir^ən sürdüyü fikirlər başlıca olaraq onun "ruhun öz inkişafı" barə-j₃ to'limi və ümumi konsepsiyası ilə şərtlənirsə. ikinci halda dərin po-_tjk fohmi, mükəmməl analitik qabiliyyəti, sənəti bütün gözəlliyi və incoliyi ilə anlaması bu və ya başqa şəkildə fılosofun sərt, rasionalist _sxenıinin çərçivəsini genişbndirir və bə'zən naqafil, heç də dünyag-Örüşündən bilavasitə doğmayan realist nəticələrə gətirib çıxarır". püzdür, mütləq idealizm, "mütləq ideya" və "dünya ruhu" Hegelin fəlsəfəsi - estetik konsepsiyasının mahiyyoti, mə'na-məzmunu idi. Buna görə də sonralar tələbəsi, radikal burjuaziyamn ideoloqu Feyerbax "Hegel fəlsəfəsinin tənqidinə dair" və "Xristiamığın mahiyyəti" əsərlə-rini yazmış və özünün materialist görüşlərini ifadə etmişdir. Lakin bunlar ədəbiyyatşünashğın yaranmasında və ədəbi-nəzəri fıkrin inki-şafmda Hegelin rolunu azaltmamışdır. Onun yaradıcılığının mütəroq-qi istiqaməti ədəbi-estetik vo fəlsəfi fikrin inkişafmda böyük hadisə idi. Hegel bədii yaradıcıhqda mə'na-mündəricəni, məzmunla formanın həmişə zənginləşməsini, söz sənətində ən'ənənin, yaradıcılıq axtarışla-rınm, düşüncə və mə'nəviyyatın, vərdiş və münasibətin ifadəsini tap-masını xalqdan və xalqın tarixi inkaşafmdan ayrımamışdır. Ancaq nə Hegel, nə də Vinkelmanla Helvetsi cəmiyyətin qanunauyğun tarixi in-kişafına görə, onu aydm dərk edə bilmirdilər. Ədəbi-tarixi proses haq-qında da onların görüş və anlayışları ziddiyyətli idi. Belə çətin pro-Memlərin realist dərkinə müəyyən qədər Herder yaxınlaşırdı. Herder ^xalq nəğmələrini, şifahi şe'r nümunələrini, əsatiı və ofsanələri toplayır, sistemloşdirir, çap etdirir, ədəbiyyatın yaranma və inkişaf tarixinə °hyektiv yanaşırdı. O, xalq mahnılarına xalqın bədii-fəlsəfı təfəkkürü, ^Xalqın fıkir vo düşüncəsinin, mədəni və iqtisadi-siyasi həyatının tosviri ^mi baxırdı. Xalq həyatını, xalqın milli-mə'nəvi bütövlüyünün forma-'^a§nıasını yazılı və şifahi ədobiyyatsız təsəvvür edə bilmirdi. Oxucula-^r'ⁿı inandırırdı ki, Homerin yaradıcılığı təkcə ümumbəşəri bədii qa-^nun və nümunə deyildir, həm do antik yunanların özlərinə məxsus ar-^arı, fikir və düşüncələri, həyat və gözəllik anlayışları, mahnılarda və canlı epik təsvirlərdə ifadə olunan hiss və duyğulandır. Herder ona dal inanırdı ki, xalqların ədəbiyyat tarixini yaratmaq, sistemləşdirmək vgl ümumiləşdirmək istəyən şəxs cəmiyyətin həyatını, onun qanunauyğu_n inkişafını bilməlidir, "bəşər tarixinin filosofu" olmahdır.

Herderin məntiqində incəsənətin ideya-bədii xüsusiyyətlərini, mjj li-estetik təbiətini duymaq, onun mahiyyətini dərk etmək, antik yunan | bədii zövqünü roma bədii təfəkküründən, bunları da İntibah və ortj əsrlərin bədii üsullarından ayrımaq, fərqləndirmək azdır, başlıca şərjj və vəzifə onu ictimai-siyasi mühitlə, xalqın varlığı ilə vəhdətdə, qanu-j nauyğun milli-bədii, tarixi-inkişaf kimi öyrənməkdir. Bu mə'nada,] Herder dünya mədəniyyəti, dünya bədii fikri tarixində ilk ədəbiyyatä şünasdır, bədii yaradıcıhğm ilk tarixçisidir, filosofların söz sənətiniJ əsas problemləri ilə məşğul olmaq ən'ənələrinə son qoyan, bədii yara-1 dıcılığın öyrənilməsini yeni mərhələyə - elmi filoloji mərhələyə salan qüdrətli şəxsiyyətdir.

Bcləliklə də, XVIII əsrin sonu - Fransa burjua inqilabı, ingilis iqtiM sadi çevriliş və ingilis burjuaziyasınm hakimiyyətə gəlməsi AvropaiM hərəkətə gətirdi. Elmi fəlsəfi yaradıcılığın, ədəbi-estetik fikrin inkişan gurlaşdı, söz sənətinin həyata müdaxiləsindo realist sistem, ardıcılhql və çoxcəhətlilik yarandı. Ədəbiyyat tarixində və bədii yaradıcılıqda yeni dövr - sosial dərk dövrü başlandı. Bu da sənətşünaslığın və ədsll biyyatşünaslığm yaranması ilə nəticələndi. İncəsonətin obyektiv ide«| list dərk nəzəriyyəsi özünün formalaşma dövrünü başa çatdırdı." İngilis igtimai-siyasi quruluşu klassisizmə qarşı təzə ədəbi məktəb sentimentalizmi yaratdı və Avropada klassisizmin ən'ənə və tə'siri xeylj zəifiədi.