Bonzədirsən özünü itlərinə hər saət, Ey Füzuli, ola bilməz sənə bənzər güstax; Aşiqi-sadiqdir, izhari-qəm eylər hər səhər, Ah

Mühazirə 8

ƏDƏBİYYAT ELMİNİN METODİK ƏSASLARI VƏ ƏDƏBİ CƏRƏYANLAR (Sentimentalizm)

Sentimentalizm XVIII əsrin 50-60-cı illərində, feodalizmə qarşı mübarizə güc-ləndiyi illərdə, İngiltərədə yaranmışdır. XVIII əsrdə yeni əsrin başlanğıcında Avropada və Şərqdə geniş yayılmışdır. Azərbaycanda isə sentimentalizm formalaşma, dövrün ədəbi prosesini əhatə edə bilməmişdir. Eyni zamanda, Şərq ədəbiyyatında şəxsi həyatın, intim hisslərin, həyəcan, sərgüzəşt, təəsürat, mənəviyyat, inilti və sızıltının təsviri sentimentalizmdən çox-çox əvvəl olmuşdur. "Xəmsə" müəllifləri sadə əmək adamlarının obrazını yaratmış, lirik-psixoloji səhnələrdə ah və fəqanı mütərəqqi ziyalıların kədəri kimi ümumiləşdirmişlər. M.Füzulinin qəzəllərində məşuqənin gözəllik və nəcibliyindən daha çox aşiqin nisgilli etiraiları, həsrət, kədər və göz yaşı qələmə alınmışdır. "Leyli və Məcnun"da faciə Leylinin həyatını, hisslər və düşüncələr aləmini bürüyür. Dərdini, fəryad və ahmı şama, pərvanəyə aya, bııluda və dəvəyo danışır. Dövran bu gözəllik timsalını "məzara salır", bilmir kim satır, kim alır. Yanan şamla özünün daxili aləmində bir yaxınlıq, bir ahəng tapır. A.Bakıxanovun "Kitabi-Əsgəriyyə"sində iki gəncin sərgüzəştində, İ.Qutqaşınlının "Rəşid bəy və Səadət xanım"ında, A.Divanbəyoğlunun "Can yanğısı"nda, C.Cabbarlının ilk hekayə və pyeslərində sentimental təsvirlər dərinləşmiş, hisslər yeni mövqedən qiymətləndirilmişdir.

Özünün şaxəli ənənələrini yaradan bir cərəyanın - sentimentalizm varlığında iki bir-birini tamamlayan istiqamət olmuşdur. İlk yön müasirliyi ilə fərqlənmiş, onun bədii dərk tipi romantik dərk tipinə bənzəmiş və bu yönün nümayəndələri istismarla, zülm və haqsızlıqla barışmamış, ictimai-siyasi həyatm bədii ifadəsinə etinasız qalmamışdır. İkinci istiqamətin nümayəndələri istismarı və sinfi ziddiyyətləri görmüş, ancaq mübarizə aparmamış, insan taleyini, "ürək və mənəviyyat aləmini" təsvirlə kifayətlənmişlər; elə bilmişlər ki, mövcud cəmiyyətdə insan təzədən qurula, yeni əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlər ala, təzədən formalaşa bilər. Onların obrazları incidilən, həyatda uğursuzluq görən, təcrübəsiz, qəribə taleyli insanlardır^-. Belə surətlərin psixoloji təhlili verilir, əhvali-ruhiyyələri, hiss və həyəcanları açılır. Çünki sentimental əsərlərdə predmet - bədii məzmun insanm əxlaqi-mənəviyyatı, onun taleyidir; həm də sentimental roman və povestlərdə, yol qeydləri, məktublar və gündəliklərin obrazları yazıçıların özlərinə bənzəyir.

XVIII əsrdə Avropa ölkələrini iqtisadi-siyasi və modəni tərəqqinin ümumi əlamətləri birləşdirirdi. Çünki XVIII ssrdə İngiltərədo burjua inqilabı qələbə çalmış, Fransa, Almaniya, İtaliya və İspaniyada yeni tosial-iqtisadi əlaqələr yaranmışdı. Sentimenial ədəbiyyatda Allah, öiədoniyyət, ailə səadəti, scvginin bəşəriliyi, kondin və tobiətin təbiiliyi haqqında bədii-fəlsəfi düşüncolər geniş miqyas almışdı. İnsanın hiss və Byğularının enıosional tosviri təbiətin təsvirindən belə güclü yöno ^üşmiişdü; bədii məntiqlərdə göz yaşı, kərkin psixoloji vəziyyətlər gö-Ştərilir, taleyin amansızlığı lonətlənir, müəllifbrin amal daşi)'icıları -Hlsbət qəhrəmanları bir qədər ideallaşdırıhr, bədii pafos əsas ahnırdı. Bna göro də İngilis və Fransız sentimentalistlorinin yaradıcıhğında Şsanların boraborliyi ideyası bədii pafos səviyyəsinə yüksəlmişdi. Qul-fcrhq Rusiyası isə heç bir ölkəyə bənzəmomeiş, daxili ziddiyyətlərin ■ürəkkobliyi ilə forqlənmişdir. Burada idillik təsvirin, kəndin təbiiliy-"'i şohərin inkişafına qarşı qoyulmasımn, demək sentimentalizminqanunauyğun yarana bilməsinin real əsası olmamışdır. Buna görə d_ə ruslar sentimentalizmi Avropa ədəbiyyatından götürmüşbr. Rus sen-timentalizminin əsasında cəmiyyətin müxtəlif zümrəbrinin, eləcə də dvoryanlığm təəssüfü, kədər və heyrəti dayanmışdır. Rusiyada senti-mentalizmin ilk nümunəsi A.Radişevin "Bir həftənin gündəliyi" psixo-loji-didaktik miniatürü olmuşudur. "Bir həftənin gündülüyü", "Tobol-skdə yaşayan dostuma məktub", '^vMüqəddəs Uşakovun həyatı" və "Peterburqdan Mokvaya səyahət" əsərbrini yazanda A.Radişşev ingi-lis və fransız sentimentalizmi ib tanış olmuş, Lorens Sternin "Scnti-mental səyahət" və publisist abbat Reynalın "İki Hindistanın tarixi" romanlarından tə'sirlənmişdir. İlk üç əsərdə obrazların daxili hissi, fik-ri-psixoloji hərəkətbrini əsas almış, insan "öz hissiyyatının quludur" -düşüncəsini əsaslandırmağa çalışmış, gah öz-özü ilə, gah xəyallarla, gah da oxucularla ünsiyyət tutmuş, təəssüratlarını bölmək istəmişdir. Bunlara baxmayaraq, V.Q.Belinski "rus ədəbiyyatının yeni ideyalar aləminə daxil olma"sı dövrünü - scntimentalizmin tarixini N.Karamzinin yaradıcılığı, onun "Bədbəxt Liza", "Boyar qızı Na-talya" və "Rus səyyahının məktubları" əsərbri ib başlamışdır. Tənqid-çinin inamında "bağlanmış olduğu ... cərəyan" - sentimentalizm N.Karamzinin yüksəlməsinə, "Rusiyada ilk dəfə olaraq ölü kitab dilini cəmiyyətin canh dili ib əvəz etməsinə" kömək etmiş, onu "insan ehti-raslarını, qəlb həyatmı təsvirə" aparmışdır.

Sentimentalizm - sentiment-hissiyyat sözündən əməb gəlmiş və bu söz L.Sternin "Sentimental səyahət" romanından götürülmüşdür. Cə-rəyanı yaradanlar Berklinin və Yumun görüşbrini, subyektiv idealiz-mi əsas almışlar. Berkli və onun davamçısı Yum gerçəkliyi inkar et-miş, onu hissbr toplusunun məhsulu kimi duymuş, varhqla hissiyyatı eynibşdirmişbr. Buna görə də yeni cərəyanın - sentimentalizmin ideya-estetik prinsipbri, fıkri-bədii əsası klassisizmdən fərqbnmişdir. Klassisizmin ağıl kultunu sentimentalizmin hiss kultu əvəz etmişdir.

Sentimentalizmi yaratmağa sənətkarları - Semuel Riçardsonu, Ceyms Tomson, Eduard Yunq, Oliver Qoldsmit və Tomas Qreyni ic-timai-siyasi və ədəbi mühitin özü, dünyagörüşlərin, yaradıcılıq möv-qebrinin və bədii üsulların yaxınhğı aparmışdır. Onlar varlığa yaxın mövqedən yanaşmış, hiss və duyğu abmini təhlil etmiş, sadə adamla-rın obrazlarını yaratmışlar. "Pamela", yaxud qiymətbndirilmiş ləya-qəf'də S.Riçardson fasibsiz əzibnbrin və alçaldılanların iztirablarınifezüm və əxlaqi-mə'nəvi təmizlikbrini ə'yanlara qarşı qoymuşdur. fesas obraz - kəndli qızı ləyaqət və şərəfini qoruyur, iradəsini və daxili Bəminin bütövlüyü ilə xanımın oğlunu sarsıdır, onu özünü dərkə aparır. Dünya ədəbiyyatında sentimentalizmin ilk nümunəbrini yaradan pnətkarlardan birinin - S.Riçardsonun "Ser Çaıiz Qradisonun əhvalaI", "Klarissa" və "Pamela" romanlarında hissbr, lirik-sentimental müşüncəbr, psixoloji gərginlik və sarsmtılar əhvalatların, dolaşıq sevgi fctbrinin özündən yaranır. Xeyirxah bir adam - Qrandison daxibn lərəkət edir, özü öz düşüncəbrindən ayrılmır. Onu sevən qızların han-■na könül verəcəyini, hissbrini hansı istiqamətə yönəldəəini müəyyən-Jşdiro bilmir. Sterinin "Sentimental səyahəti"ndə Yorik Fransanı gə-■b-dolaşır, ancaq romanda buməmbkətin təsviri verilmir, ziddiyyətb-rə bədii münasibət ünsürbşir. Çünki Stern səciyyəvi sentimcntalisdir, pıun obrazı - Yorik özünü, öz düşüncəbrini, öz kədər və xəyallarını Rşayır.

Romantizm sentimentalizmb eyni dövrdə yaranmışdır. Həm ro-mantizmdə, həm də sentimentaliznıdə təsvir emosional, məzmun daha çox subyektıv olmuşdur. Çünki S. Riçardson, O.QoIdemit, T.Qreyn, C.Tomson, K.Yunq, N.Karamzin və başqaları sentimental - romantik idilər. Romantikbrin bə'zisi sentirnentalizmdə müəyyən ədəbi vərdiş və locrübo qazanmış, bir sıra lirik və lirik epik əsərlər yazandan sonra romantik ədəbi cərəyana qoşulmuşlar, yə'ni onlar romantizdən əvvəl romantiklor idi.

XVIII əsr Avropa odəbiyyatmda iri həcmli epik və dramatik əsər-lərdən çox istifadə olunmuşdur. Məzmun müasir həyatdan, yaşayışm, moişotin vo fordi münasibətbrin müxtəlif sahəbrindən alınmışdır. Əsoıiordo mürokkəb konfliktbr qurulmuş, janrlara, formaya və fakt-Jara sorbəst yanaşılmışdır. Tez-tez sentimental ruhlu məktublardan və fergüzəştbrdən, öz-özü ib söhbətbrdən, didaktik mükalimə və təsvir-■rdən istifado olunmuşdur. Süjetin inkişafında hissbr, fərdi düşüncə-W, iztirablar, nida, xitab və sııallar sosial mə'na daşımışdır.

Sentimentalistbr ədəbiyyata yeni məfkurəvi istiqamət, forma ye-şiliyi və müxtəlifliyi, aib-məişət romanları, insanların fəryadını, fcünasibətbrin sadəlik və səmimiliyini ifadə edən komediyalar, intim issbri göstərən elekiyalar gətirmişbr. Sənətkar "mən"i yüksək qiymətləndirmiş. bodii axtarışlara, fantaziyaya, həyatı dərk məyin bir üsulunun digərinə qanşmasına, təbiət mənzərələrinin
din özünəməxsusluğunun təsvirinə geniş yer verilmişdir. Ceyms
sotıun "İlin fəsilləri" poemasında kədər təbiətə, təbiət də kədəra
, hər fəslin obrazı yaranmışdır. Həm C.Tomson, həm də E.Yunq klassisizm ruhunda tərh' olunmuş, klassisizm odəbiyyatının yaxşı nümunələrini yaratmısl Yaradıcılıqlarının yetkin dövrlərində bu cərəyanın məhdud çərçivə_Si, sığmamış, sentimentalizmin görkəmli nümayəndələri kimi tanınmışlar Eduard Yunq pafosu hüznlə aşılanan şc'rlər - "qəbiristanlıq şe'rləri¹' (Voltcr) yazmışdır. Orıun lirik qəhrəmanı zülmətb, qəbiristanhql_a axirətb qarşılaşır, yuxjlardan sərsəm oyanır, qorxu və həyəcan kcçi-rir, ləsəllini ruhun ölməzliyində tapır.

Sentimentalizmin əsası S.Riçardsonun "Ser Çarlz Qradisonun əh-valatı" romanı ib qoyulmuşdur. Cərəyanın görkəmli nümayəndəsi Oliver Qoldcmit beb S. Riçardsonun yaradıcıhğından tə'sirbnmi.şdir. Çünki S.Riçardson obvalatları sadə, canlı danışıq dilində söyləmiş, həyatı dinamik göstərmiş, mənəviyyatı, duyğu və həyəcanı obra/ların öz daxili aləmbri ilə rıübarizəbrində açmış, tə'sirli surətbr və təbiət mənzərəbri yaratmışdır. O.QoIdemit "Arı" jurnahnda emosional, dövrün hakim sinfinir - burjuaziyanın zövqünə və marağına uyğun əsərlər çap ctdirmişdir. "Səyyah", "Dağılan kənd" komcdiyalarınm. "Vekfıld" romanınm, "Xeyirxah insan" və o, qalib gəlmək üçün sakit-ləşir" poemalarının mczmunu idillik kənd həyatından alınmış, feodal hərc-mərcliyini tənqid ctmiş, kral üsuli - idarəsini və mütbqiyyəti bəy-ənmişdir. Tomas Qrcyn əsərbrindən birini "Kənd qəbiristanlığında yazılnuş elegiyalar" adlandırmışdır. "Elcgiyalar" insan, zaman, sbə-diyyat və ruh, ölüm və təbıət haqqında vahiməli bir aləmdə - qəbir*" stanlıqda düşüncəbrdir; tarixi, bəşəri dəyərbrin - tobiiliyin, təimz hissbrin və münasibətlərin duyulması və ümumibşdirilməsidir. "Yenı Elioza" və "Emil" romanlarında Jan Jak Russo didaktik söhbətlərcl""¹. ric'ət, haşiyə, mühakimə və əhatəli təbiət təsvirbrindən istifadə etniıŞ" dir. Çünki onun niyyəti insanların hisiyyatına tə'sir göstərm^9K] dünyabaxışı və mə'nəviyyatı formalaşdırmaq, burjua əxlaq nornıal^arl" nı tənqid etmək idi. Scntimentalizmin estctik prinsipbrini hazırlay^a sənətkarlardan biri - L .Stern isə "Fransa və İtaliyaya səyahət", " ^cn„ timcntal səyahət" və çoxcildli "Tristan Şcndinin həyatı və fikirtef¹ romanında dolaşıq sujct və kompozisiyalar qurmuş, hissbrin və təbərəbrinin oyatdığı düşüncə və tə'sirbri hərəkətverici qüvvə kimi jttƏ'ııalandırmışdır.

Həm klassisistbr, həm də sentimentalistbr "milbtlərə düşünməyi ^yrodirdibr". Ancaq düşünməyin üsulları fərqbnirdi. Çünki kllassist-lorin məntiqində bədii gözollik insana zövq vcrən ideallaşdırılmış hə-qiqətdir. Və söz sonəti fikri-xəyali abmdə idcallaşdırılan gözəlliyi və çTözolbşdiribn təbiəti əks etdirməlidir. Sentinentalistlər isə obrazlar nəzərə alınmazsa, kimi və nəyisə ideallaşdırmırdılar. Onların təsvirin-tlə təbiət tobiətə, məişət məişətə, insan insana bonzəyirdi.

Təbiət və ölüm-sentimentalizmin əsas mövzusu olmuşdur; xüsusən ingilis ədəbiyyatında ölüm pafosu homişo tobiətin təsvirilo vəhdətbşmiş, inkişaf, şəhər ziddiyyətbri sənətkarları ümidsizloşdir-nıişdir. Onlar dövrü, ziddiyyətbri doğuran sobəbbri do^rk edə bilmə-mişlər: elə zənn etmişbr ki, ziddiyyotbr şəhorbrdə yaranmış, şəhərbr-dən yayılmış, münasibətlori gərginbşdirmiş, insanı insandan ayrılmış, tocridləşdirmişdir. Buna görə də sentimental ədəbyyatda təbiət-əbədi və əzəli gözəllik inkişafa qarşı qoyulmuş, insa.nın dünyadan-kodər və fəryad dolu bir aləmdən ayrılmasmda səadət axtarılmışdır. Bununla yanaşı, ayrı-ayrı yaradıcılıqda cari reallıq real göstərilmiş, cəmiyyətin həyatı insanların hissbri ilo bağlı tohlil olunmuş, fordi duyğular, dü.şüncə və arzular inkişafda açılmışdır. Gənc Şillerin, Russonun, Hö-tcnin, Karamzinin, Radişşcvin və başqalarının əsərbrində kənddən, kəndlibrdən ehtiram və məhəbbətb danışılmışdır. Obrazlar seçibndə, istəkbr, meyl və münasibətbr təhlil olananda sinfi-irqi fərqbr nozərə alınmışdır. Fərq mühitə, yaşayışa, məişətə, verdişbrə, kəndbrə və şə-hərlərə münasibətdə özünü göstərmişdir.

Romaııtizm Dünyanı sərbəst dərk vr təhlilə imkan veron bir metodun-romantizrnin ilk ünsürbri şifahi xalq ^dəbiyyatında -antik mifoloji bədii yaradıcılıqda yaranmışdır. Əsatir Və əfsanobrdə, lirik mənzumbrdo, xalq dastarılarında romantik pafos Vaşamış, fikir romantik tosvirbrb ifadə oluı muşdur. Buna göro də ronıantizm antik, orta əsrlor və yeni dövr mərlələbrino ayrılmışdır.