Bonzədirsən özünü itlərinə hər saət, Ey Füzuli, ola bilməz sənə bənzər güstax; Aşiqi-sadiqdir, izhari-qəm eylər hər səhər, Ah

Mühazirə 2

ƏDƏBİ-NƏZƏRİ FİKRİN YENİ, MÜASİR MƏRHƏLƏSİ
İlk ədəbi məktəbdən - klassisizmdən əvvəl, xüsusən Qərbi Avropa mütəfəkkirləri yaradıcılığın xüsusiyyətlərini dərindən öyrənir, incəsənətin təcrübəsini ümumiləşdirməyə çalışırdılar. Filosof, hüquqşünas tarixçi, siyasi xadim və yazıçı Frensis Bekonun (1561-1626) "Yeni Orqanon" əsərində təbiət ilkindir, şüur törəmədir, bədii idrakın həyatı varlığın ziddiyyət və mürəkkəbliyini dərk və ifadə imkanı genişdir, yaradıcı xasiyyətdir. Ancaq Benedikt Spinoza, Conn Lokk, Corc Berkli və David Yum sənət nəzəriyyəsinin inkişafını orijinal istiqamətə sala bilmədilər. Fransız filosofu və təbiətşünası Rene Dekart (1596-1650) "Metod haqqında mühakimə" və "Metafizik düşüncələr" əsərlərində bədii təqlid və idrakdan, məzmun və forma müxtəlifliyindən, gözəllikdən və gözəlliyin predmetindən ümumi şəkildə danışırdı. Sadəcə F.Bekon və T.Hobbs sənətə materialist mövqedən yanaşır, yaradıcılığın predmetini, sənətkarın rənglərini həyata çəkmək istəyirdilər.

Şərq mütəfəkkiri - Füzuli nə Hobbsa, nə də Dekart və Bekona

bənzəmirdi. Şerin mənşəyinə dini-idealist baxımla yanaşır, bəzən gö-
zəlliyi ilahiləşdirir, gözəli sufı-panteist mövqeydən ilahi zirvəyə qaldı-
rır. Elə bilirdi ki, "söz nazil"dir, "ərşdəndir gəlib hədiyyə bizə". Füzuli
sözün qədrini bilir, onun tərbiyəvi əhəmiyyətinə, "bir xəzinə" olduğu-
na inanır, mənanı uca tutur, məzmunu formadan ayırmırdr.
Söz mənadan asılıdır, məna sözdən hər zaman,

Bir-birindən asılıdır necə ki, cism ilə can.

Sənətkarın orijinallığı - başqalarına oxşamaması, "söz almazı ilə məna gövhərini dələ" bilməsi və şeirdə məzmun-ideya dərinliyi Füzulinin bədiilik və gözəllik anlayışını şərtləndirirdi:

"Elə vaxtlar olmuşdur ki, gecə səhərə qədər oyaq qalmışam, axtarıb tapdığım sözləri bağrımın qanı ilə yazmışam. Səhəri yazdıqlarım başqa şairlərin əsərlərinə oxşadığını görüb, yazdığımı pozmuşam (şeirlərin sırasına salmamışam). Elə olmuşdur ki, səhərdən axşama qədər düşüncə dəryasına dalıb, söz almazı ilə məna gövhərini dəlməklə məşğul olmuşam. Amma oxuyanlar, bu fikir anlaşılmır, bu söz xalq arasında işlənilmir, xoşa gəlmir, dəyən kimi yazdıqlarım gözümdən düşmüş, hətta üzündən köçürməmişəm". Yaradıcılıqla elmin vəhdəti, bunların bir-birini tamamlaması Füzuli estetikasının əsasıdır. O, məna-məzmunsuz, "elmsiz şeiri" divar sanırdı. Sənətkardan hərtərəfli duyum, kamil zövq, poetik "mən"in özünü "təfəkkür atəşində" əritməsini istəyir və şeirin üç xüsusiyyəti olduğunu söyləyirdi: "Birincisi, onu soyləyənin könlü heç qızıl sərf etmədən, bir zərər görmədən fərəh və zövq duyur. İkincisi yazanın adı şeir vasitəsilə aləm səhifəsində əbədi olaraq qalır. Üçüncüsü budur ki, onun nəzmi özgələrə də şadlıq və zövq verir".

Füzulinin əsərlərində sadəlik mənanın dərinliyindən, fikrin aydınlığından, sözlərin sərrast seçilməsindən və məqamında işlənməsindən yaranırdı, "Rind və Zahid" əsərində Rind deyirdi: "Səndən nə gizlədim, qarışıq sözlərin içərisində məna mənə aydın olmadı. Əgər məqsədin kəmal ərz etməkdirsə, ustad olmağına şübhə etmirik, ancaq bizə rəhmin gəlsin. Əgər vəd və nəsihət etmək istəyirsənsə, gərək bu qarışıq sözlərdən vaz keçəsən. Kəlmələri məzmuna pərdə etməyəsən. Əsl məsələ mənadadır, kəlmələri bəzəməkdə deyildir. Söz odur ki, onu avam da başa düşə. Oxucuların nəsihətini eşit, hər kəs ilə onun öz əqlinin səviyyəsində danış".

M.Servantes sənət nəzəriyyəsi ilə sistemlə məşğul olmamışdır, ehtiyac dünyada ədəbi şəxsiyyətlərə - fərdi yaradıcılığa, xüsusən Şekşpir dramaturgiyasına bir sənətkar təmkin və müdrikliyi ilə yanaşmışdır; onun yaradıcılığında bədiiliklə ideyalığın harmonikliyini, insana və insan taleyinə humanist münasibətin ifadəsini tapmışdır. "Don Kixot" romanında komediyanın poetik imkanından danışarkən onu "insan həyatının güzgüsü, əxlaq nümunəsi və həqiqətin təcəssümü" adlandırmışdır. Bu ona görə elə idi ki, XVII əsrin əvvəllərindən Avropada ədəbiyyata ciddi yanaşılır, estetiklik məzmundan, fikir və hissdən ayrılmır, ilk ədəbi məktəbin - klassisizmin prinsipləri müəyyənləşirdi. Klassisizmi XVII əsr fransız ictimai-siyasi həyatı və fransız ədəbi mühitinin zəngiliyi, sənətkarların fıkri-məfkurəvi birlıyi, onların zövq düşüncələrinin, estetik görüşlərinin bir nöqtədə cəmləşməsi, istifadə olunan formaların, təsvir və ifadə vasitələrinin oxşar və yaxınlığı yaratmışdır.

Klassisizm yaradıcıhğın, estetik fikrin, ədəbi əlaqəlorin və qarşılıq-? ^ədəbi tə'sirin inikşafmda yeni dövr, yeni mərhələ idi. Bu mərhobdə ^a°³sənət inkişaf edir, tənqid ədəbi prosesin çevik və fəal qoluna çevrilirdi. Rus mütorəqqi ziyalıları klassisizmin nailiyyətlərindən, klassi-sizm dövründə hazırlanan estetik me'yar və ölçülərdən dövrün tələblə- | rinə uyğun istifadə edirdilər. Buna baxmayaraq, ədəbiyyat nəzəriyy_ə, sinin maarifçi realizm mərhələsi klassisizm ədəbiyyatından və klassfl sizm estetikasından fərqlənirdi. Maarifçi realistlərdə ağılla iste'dad, ağılla idrak bir-birinə qovuşur, fərdiləşdirmə, ümumiləşdirmə və tipik-ləşdirmə yaradıcıhğın istiqamətini şərtləndirir, surət həyatın axarında təhlil olunur, metodun mahiyyətini tamamlayan fıkirlər söylənir və elmin özü - ədəbiyyatşünashq yaranırdı. Artıq realizm özünün kur in-kişaf dövrünə qədəm qoyur, ədəbi fıkir antik modeldən, klassik ədə4 biyyatdan hazır süjet və motivlər götürmək üsulundan imtina edir, sa-1 dəcə antik sənətkarların yaradıcılıq istiqamətlərindən və həyatı ifadə | üsullarından öyrənmək, ondan istifadə etmək vacib şərt sayılırdı.

XVIII əsrin 50-60-cı illərində Avropada realizmin formalaşmasıl ədəbi cərəyan hahna düşməsi klassisizmin tə'sirini zəiflədə, ədəbiyyatı bir istiqamətli inkişafa sala bilmədi. Klassisizm geniş yayılır. Rusiyada özünün milli spesifık ən'ənəsini yaradırdı.

Rus materialist fəlsəfəsinin M.V.Lomonosov (1711-1765) tobiət-1 şünashğı inkişaf etdirəndə və rus mədəniyyətinin xüsusiyyətlərindənl danışanda məntiqini faktlarla əsaslandırırdı. O, "Ritorika və natiqlik! sənətinə rəhbərlik", "Rus şe'rinin texnikası haqqında məktub" və "Kil-1 sə ədəbiyyatının mənfəəti haqqmda" adlı əsərlərində fərdi yaradıcılığını təcrübə və özünəməxsusluğundan istifadə edirdi. Şe'rin bədiilik vl emosionallığı, sənətkarın sözdən istifadə üsullan, incəsənətin tərbiyəvfl əhəmiyyəti haqqında orijinal fikirlor söyləyir, müasir məzmunlu,j yüksək mündəricəli əsərləri təbliğ edirdi. Ancaq Lomonosov odəbi növlərə və janrlara dünya ədəbiyyatının ən'ənə və təcrübəsindon yox,| öz birtərəfli düşünco və müşahidələrindən çıxış edib qiymot verirdi. Eləj bilirdi ki, nəsrlə yalnız "mə'lumatlar,tarix, dərs kitabları, şe'rlə himn-| lər, odalar, komediyalar, satiralar" yazılmahdır. Bununla borabər,| Lomonosov rus poeziyasından islahatlar aparır, şe'r dilini təbii, milli( xüsusiyyotləri ilə inkişaf etdirməyin yol və üsullarını göstərirdi. "Dinij kitabların faydası haqqında" əsərində "üç üslub" nəzəriyyosini osas-| landırmağa çahşırdı; qərara gəlirdi ki, sonətkarlar sözləri məzmun va| formasının xarakterinə, surətlərin amal və psixologiyalarına uyğun seçməlidirlər. Lirik şe'rlər, odalar, qəhrəmanlıq mənzumələri, himnlər və poemalar yüksək üslubla yazılmahdır. Dramlar və faciələr, məz-ı _unu ınəişətdən, yaşayışm müəyyən sahələrindən və təbiət mənzərəlodən ahnan poemalar orta üslubla qələmə almmahdır və burada ugm kilsə-slavyan spesifik nitqindən, həm do canlı danışıq dilindən istifado edilməlidir. Aşağı - adi üslubla komediyalar, təmsil və alleqoriyanın bəzi nümunələri, mənzum məktublar yazılmalıdır.

XVIII osrdə Kornelin yaradıcıhğı, sosial pafoslu teatn Avropanın hir Ç°^x ədibini tə'siri altmda saxlayırdı. Volter bə'zi əsərlərində klassi-sizm dramaturgiyasının üç vəhdət qanundan istifadə edir, obrazları _xeyirxahhğa, vətəndaşhq inam və duyğusunun təsdiqinə və rasional tə-şəkkülo istiqamətləndirirdi. İ.Qotşedin (1700-1766) görüşləri, incəsənt, _xÜsusən teatr düşüncələri Bualonun (1636-1711) tə'siri ilə formalaşırdı. 0, "Almanlar üçün tənqidi poetikanın təcrübəsi" əsərində klassisizm estetikasından qabağa gedə bilmir, daha çox vətəndaşhq borcu duyğu-sunun təsvirindən danışır, teatrı tərbiyə vasitəsi, əxlaq və düşüncənin moktəbi adlandırırdı.

Nəzəriyyəçilərin və söz ustalarının çoxu klassisizmin həm güclü, həm do zəif və kəsərsiz cəhətlərini bilir, əsərlorində realizmin prinsiplə-rini, onun ifadə imkanlarının genişliyini əsaslandınrdılar. D.Didronun (1713-1784) axtarışlarında, xüsusən "Gözəllik haqqında" adh əsərində gözollik yaradıcıhqda - təsvirdə, surətlərinin əməl, arzu və fəaliyyətlə-rində yaramr. Gözolliyin mahiyyəti, mə'na vo məzmun dərinliyi müqayisədə, qarşılaşdırma prosesində, lövho və mənzərələrdə görünür, tə'siri artınr, qənaəti dərinloşdirir. D.Didronun "Dramatik ədəbiyyat haqqında", "Aktyor haqqında paradoks" və "Salonlar"ında estetik əməl təsvirin realhq və təbiiliyini, ideyalıhğı və bədii-məntiqi is-hqamət sərrasthğmı əsaslandırmaq, faktlarla dramm müstəqil psixo-*°ji janr olmasına inam oyatmaqdır.

Yaradıcılığın spesifikliyi, janrların forqi və onların mə'na tutumu, teatrın tərbiyəvi əhəmiyyəti və "qanunlara əlavə" olması fıkri - alrnan ^aterialist-estetiki Q.Lessinqin (1729-1781) əsərlorində daha geniş, ^öaha reaolist təhlil olunurdu. O.Aristotelin "təmizlənmə" nəzəriyyəsi-^nə XVIII əsrin ideya-bədii tələbi ilə yanaşmış, ona əxlaqi-tərbiyəvi Jj^'na vermiş və incəsənətin - "teatrın mahiyyəti xalqa xidmətdir" -^eınişdir. Poeziyadan danışanda "şe'rin bütün növləri insanı valeh et-^Üdir" - qərarına gəlmişdir. Bu nəzəriyyəçi V.Şekspiri dövrünün . ^0vük moralisti, onun "Otello"sunu isə fəlakətli qısqanchq dərsliyi ad-^an^ırmışdırQ.Lessinqin "Laakon" və "Hamburq dramaturgiyası"nda inca_Sə nət təkrarolunmaz yaradıcılıqdır, sənətkar isə tarixin müəyyən parça sında yetişən orijinal milli simadır. Ona zaman, ədəbi inkişaf, mühitj_n müxtəlifliyi tə'sir göstərir. iste'dadlı sənətkarın yaradıcılığında xaln_ln tarixi, mədəni və iqtisadi-siyasi həyatı ifadəsini tapır. Lakin Lessin_Q hər cür təsviri və surəti, xüsusən klassisizmin obraz yaratmaq, sözdə* istifadə etmək üsullarını bəyənmirdi, elə zənn edirdi ki, klassisiznıin nümayəndələri həyata statik, birtərəfli yanaşır, obrazları daxili zicjj diyyət, büdromə və tərəddüdlərdən təmizləyir, onları donuq və dəyiş, məz verirlər. Belə surətlər varlığı hərtorəfli ifadə etmir, canlı insana a* oxşayır.

Q.Lessinq təkcə ədobi janrları yox, incəsənətin bütün növlərini ta-rixi dinamikası ilə araşdırır, onlrın fərqini, tə'sir doğrumaq imkanları, nı göstərməyə çahşırdı. Onun təhlilində şair rəssama, rəssam da hckəl-taraşa bənzəmir. Söz ustasının üsulları çox müxtəlif və zongindir. 0, həyatı realist və romantik müxtolifliyi ilə canlandıra bilir. Əsərdə hisl xəyal, arzu, meyl, hərəkət və münasibət güclü olur, dctal və mənzərj lər, rəng və boyalar tə'sir oyadır, obraz real və canlı insanlardan seçill mir. Lessinqə görə, sənətin spesifikliyi nə rəssama, nə də heykəltaraşa belə geniş ifadə imkanı vermir. "Məkani" sənətlər - heykəltaraşlıq va rəngkarlıq varlığm ümumi axınmdan ancaq bir anı, bir parçanı alır və şəxsiyyətin yalnız bir ümumi cəhətini göstərir.

İncəsənətin spesifıkliyindən, məzmun və formadan danışanda LeJ sinq Klod Helvctsini, Helvetsi də Lessinqi tamamlayırdı. Helvetsinin yaradıcılığa və onun tarixi inkişafma, xalqm bədii zövq və tələbina, münasibəti konkret idi. Onun "Zəka haqqında" adlı əsərində zövg həmişə tə'sirə uğrayır, kamilləşir, xalqın arzu və düşüncosini, meyl \J təşəbbüsünü şərtləndirir. Helvetsinin yaradıcılığında bədii zövq bədii mozmundur, fikir, arzu və təşəbbüs, meyl və münasibət anlayışdır.

Daha çox Avropa ədəbiyyatının poetik xüsusiyyətlərini sistemləşı dirən Helvetsi nə məzmunu, nə formanı, nə də surətləri dövrdə'n, dövrün mcyl və təməyüllərindən ayırmırdı. Zaman keçdikcə janrlarıfl, zəngilləşməsini, onların imkanlarının artmasını xalq həyatmın inkişau fı, xalqın düşüncə və mə'nəviyyatı ilə əlaqələndirirdi.

İlk dəfə epik janrın iri formasının təkamülünü vo franısz dramatul rgiyasının inkişafmı tarixən izləyən Klod helvetsi yaradıcılıqda zanıa-; nın realist ifadəsini başlıca şərt, sənətkar amalı hesab edirdi. BildirirdıjİrVlU ^^srm ictimai-siyasi hadisələri, burjua əlaqo və münasibətlərinin . ^işafı ədəbi fikrə və bədii yaradıcıhğa tə'sir göstərirdi. Burjuaziya !Lyatın bütün sahələrinə müdaxilə edir, özünüıı məram və ideahnı fər-,: y_aradıcılıqda görmək istəyirdi. Mütəroqqi ziyahlar, xüsusən realist _JlƏtkarlar feodalizmin durğunluğu, onun yaşayış və davranış norma-• _fj ilə barışmır, elmi və bədii idrakı inkişaf etdirir, bədii sözün üsul və _vasitələrini sadələşdirməyə, uyarlı formaya salmağa çalışırdılar. Onlar oıiətkarm diqqətini müasirliyə, cəmiyyətin varlığını bütöv - müsbət və mjnfi keyfıyyətləri ilə ifadəyə çəkir, ədəbi normalara yaradıcı-tənqidi vanaşırdılar. XVIII əsrin tükənəcəyində, Fransa burjua inqilabı (1789-j794) ərəfəsində şe'r şəkillərinin sayı artır və onların çərçivəsi genişlə-_nirdi. Bə'zi sənətkarlar epik şəklin çətin formasına - tarixi romana _mÜraciət edir, xalqın həyatı, mübarizəsi, istək və arzusu haqqmda ge-niş təsəvvür oyadırdılar. Bununla belə, XVIII əsrdə ədəbi-nəzər fikirdə miirokkəblik, çoxistiqamətlilik, yaradıcıhğa fərqli sinfi münasibət il-dən-ilo gücləndirdi. Poeziya subyektiv bədii dərk, şairin öz aləminin, öz fikir və düşüncəsinin tosviri kimi qiymətlondirilirdi; Lessinq elə bi-lirdi ki, dövrün mürəkkəb ictimai-siyasi problemlərini maarifçiliklə, insanm əxlaqi-mə'nəvi kamilliyi ilə həll etmək mümkündür. Buna görə də Lessinq müsbət surət üzərində ətraflı dayanır və onu dövrün maa-rifçilik ideyalarının daşıyıcısı və istiqamətvericis;i kimi öyrənirdi.

Bu dövr Avropa mexaniki metafizik materializmi və klassik al-man fəlsəfəsi də bədii yaradıcıhğa tə'sir göstərirdi: İ.Kantm metafizik idealist görüşü, G.Hegelin nıütləq idealist fəlsəfəsi, Feyerbaxın məh-dud idrak nəzəriyyəsi və mücərrəd insan anlayışı ədəbi-nəzəri fikrin ınkişafını ləngidirdi. Bədii yaradıcıhğı təhlil edəndə, incəsənətin pred-^etindən danışanda Kant "şey özündə" anlayışı, Hegel "mütləq ideya" "3 düşünürdü. Seyrçi və metafizik materialist Fcyerbax isə idraka in-toşaf - tarixi proses kimi yanaşa bilmirdi.

"Özündə şey" eklektik idealizmlə materializmi barışdırmağa çalı-§^n bir filosofun - Kantın ancaq dünyaya idcya-fəlsəfi baxışmı deyil, bəm də "gözəlllik analitikasmı, bədii idrak və əxlaq, məzmun və for-^^a> bədii zövq və qiymətləndirmək, yaradıcıhqda insanı təhlil etmək ^ə obraz yaratmaq konsepsiyasını, zaman və məkan anlayışmı şərt-^0l}diri_r və onun tə"limini idealist istiqamətə salırdı. Buna görə də "Xalis zəkanm tənqidi", "Əməli zəkanın tənqidi", "Mühakimə qabiliyyətj. nin tənqidi" və "Gözəllik analitikası" əsərlorində Kant estetikliyi bədij idrakdan, əxlaqı isə ümumi və şəxsi mənafedən ayjrır, elə zənn edirdj ki, bədii idrak mahiyyəti, mə'na və məzmunu aça bilmir, hadiso və əh-valatı qiymətləndirəndə estetik zövq taqətini itirir, kəsərdən düşij_r Kantın anlayış və ifadə tərzində zaman və məkan bədii yaradıcılığ_a məzmun dərinliyi və tə'sir gcnişliyi gətirmir.

İncəsənətin poetik xüsusiyyət və spesifikliyi ilə Hegel cavan yaşla-rından, İyen, Hcydelberq, Nürnberq və Berlin universitetlərində mühazirələr oxuduğu dövrlərdon məşğul olmuş, artıq "Estetikadanl mühazirələr və ya incəsənət fəlsəfəsi"ndə bədii yaradıcılığı milli tarixi inkişaf kimi dərk etməyə çahşmışdır. Sonralar bu filosof incəsonətin inkişafını simvolik, klassik və romantik forma ilə bağlamış,gerçəkliyj və hərəkəti mütləq rııhdan ayırmamış, şe'rin predmetini ideyamn hissi ifadosində axtarmışdır: "Hər cür hiss və ehtiras, ürəyin dərinliyindənı| gələn hər cür tələbat, hər növ konkret həyat incəsənətin materialınjj əmələ gətirir" - demişdir.

Hegel incosənətiıı bütün sahələrindən yazırdı, "elmi təhlil vo mən-tiqində fərdi yaradıcıhğı ictimai-siyasi mühitdən, tarixi şəraitdən, xal-l qın mə"nəviyyat vo psixologiyasmdan ayırmırdı". Bədii əsərin xalql həyatına, dövrə və zamana məxsusluğunu, tarixi şəraitdən və digər sol sial amillərdən asılı olduğunu göstorirdi.

İctimai şüur formalarmı sıx əlaqədə götürən Hegel incosonotin növlərini sistemləşdirilmiş, əsəri bütöv - məzmun və forma daxilindəl öyrənmiş, fərdi üslub səviyyəsinə qalxmayan yaradıcılığı bəyənməmiş-| dir. "Estetikadan mühazirələr və ya incəsənət fəlsəfosi"ndə incəsənətil ruhun ilkin və təkmilləşmiş forması hesab etnıişdir. Hegelə görə "incə-| sənətin məzmununu ideya, formasını isə hissi tərtibat təşkil edir. İncə^ sənətdə gözəllik kateqoriyası bilavasitə ideya ilə bağlıdır. İdeya ger^j çəkliklə vəhdət təşkil edir və ancaq gerçəklikdə özünə forma kəsb edir.j İdeyaya uyğun olaraq formalaşmış gerçəkliyə Hegel ideal adı verir.] İdeal və onun inkişafı haqqında tə"lim Hegelin incəsənət fəlsəfəsininl məzmununu təşkil edir.

İdealın inkişaf pilləlori incəsənətin formalarına uyğun gəlir. Hə-min pillələr və ya formalar ideya ilə zahiri forma arasındakı münasi-bətlərin müxtəlifliyinə və differensiasına uyğundur. Məsələn, zahiri forma ideyaya uyğun gəldikdə simvolik incəsənət yaranmışdır ki, bu

ancaq Şərq üçün xarakterikdir, ideya isə zahiri formanın tam uyğunluğu şəraıtində isə klassik incəsənət yaranır, bu da antik dövr üçün xarakterıkdir; zahiri forma inkişaf edib təbiətə qalib gəlmiş ideya üçün kıfayət etmədikdə romantik incəsənət (orta əsrlər) yaranmışdır özünün bu fikirinə uyğun olaraq Hegel incəsənət növlərıni sistemləş-dirır və belə hesab edır ki, me'marhq simvolik incəsənətə, heykəltəraş-l,q klassık ıncəsənətə, rəssamlıq, musiqi, poeziya romantik incəsənətə aiddir."

Hegel incəsənətin mahiyyətini açanda, ona alim-filosof münasibə-_ti bıldırəndə "mütləq ruhun öz-özünə inkişafı konsepsiyasından çıxış" etmış, yaradıcıhq prosesinin elmi şərhində isə zamanla, sosial mühitlə "bağlıhğı, fıtrı ıste"dadın fəaliyyətinə analitik baxışın vacibliyini əsas" alnıış və yaradıcıhğın "qeyri-şuriliyi fikrini" bəyənməmişdir. Bu alim incəsonətın növlərini, janr, üsul və formalannı, yaradıcılıq metodlarını forqlondırmiş, lakin bədii idrakın "həm obyektini, həm də subyektini hərəkət edən ruh" adlandırmış, bədii gözəlliyi real varlığa, təbii-həyati gözolliyə qarşı qoymuşdur.

Mühazirə 3