Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

An’anaviy kiyimlari. 
Ranglar jilosi, matolari, bichimlari, tarixi 
bo‘yicha xilma-xildir. Liboslarda xalqning axloqiy m e’yorlari, jinsiy 
va yosh tavofutlari o‘z aksini topadi.
Ranglari xilma-xilligi, naqshlarining o‘ziga xosligi bilan ham 
erkaklar, ham ayollar xevsurlar (Gruziya) kiyimlari o‘ziga torta- 
di. Erkaklar ko‘ylagi dag‘al jun gazlama yoki qizil-qo‘ng‘ir rangli 
bo‘zdan tikilgan boTib, uni tugmalar, gazlamadan uchburchak but 
aksi, sariq, qizil, oq va qora rangli jiyak bilan bezatilgan. Ustki kiyim -
102

---

choxani uyda to‘qilgan jun gazlamadan tikib, qizil, ko‘k, nimqizil 
rangli jiyaklar bilan hoshiyalaganlar.
Ayollar choxasi yelka tomonida bir bo‘lak jun matoga qadalgan 
tangalar va munchoqlar bilan bezalgan. Ayollar quloqlariga juda 
tcatla sirg‘a taqishgan. Xevsur ayollarining bosh kiyimlari, uni ki- 
'yishlari ham o‘ziga xos. Uning asosini satiuri deb nomlangan jun 
yoki zig‘irpoyadan gazlama, aylanasiga kashta va munchoqlar bilan 
bezalgan. Uning ustidan qora jun kashtalangan ro‘molni shunday 
bog‘lashganki, uning oxiri o ‘ng quloq ortida osilib turgan.
Erkaklar kiyimlari majmuasida bizning kunlarimizda cherkes 
yengil kamzuli, chakmon yengsiz yupqa kigizdan, boshlik, telpak, 
oyoqlarida yumshoq yoki qattiq qo‘njli etiklar mavjud. Albatta, bu 
an’anaviy kiyim bugungi kunda folklor ansambllarida, bayramlarda 
milliy kiyim tarzida kiyiladi.
Zamonaviy kiyimlar umumyevropanikidan deyarli farq qilmaydi. 
Ayrim an’anaviy kiyimlar elementlari uzoq tog‘li hududlarda saqlan­
gan, xolos. Gruzinlaming barcha an’anaviy kiyimlarini bugun faqat 
har yili o ‘tkaziladigan Tbilosobo - shaharga asos solingan sanani 
bayram qilganlarida kuzatish mumkin.
Taomlari. 
Moddiy madaniyatning boshqa sohalariga qaragan- 
da taomlar milliy va xalq an’analarini yaxshi saqlagan. Kavkazoldi 
xalqlarida XIX asr oxiri - XX asr boshlarida taomlari asosini o‘simlik 
oziqlari, non va un o‘mini bosuvchi don mahsulotlaridan bo‘tqalar 
tashkil qilgan. Xususan, abxazlarda tuz solmasdan pishirilgan quyuq 
bo‘tqa — abista bo‘lib, unga qo‘shimcha lobiodan, go‘shtdan, achchiq 
qaylalar tortilgan. Armanlarda bug‘doyni chala yanchib, undan kashil 
deb nomlangan marosim taomi tayyorlangan. Ko‘pgina Kavkaz xalqlari 
an’anaviy taomlari qatorida sulidan tayyorlangan bo‘tqa bo‘lgan. Lekin 
asosiy oziq mahsuloti non - lavash bo‘lib, uni maxsus tandirlarda pishi- 
radilar. Arman lavashi eniga 50 sm, uzunligi 1 metr, qalinligi bir necha 
millimetr bo‘ladi. Lavashning bittasi dasturxon o‘mini bosib, uni likop- 
cha o‘mida ishlatish ham mumkin. Lavashni qo‘l bilan to‘g‘rab, qay- 
lani suyuq-quyuq taomlami yeyishda qo‘llash mumkin. Odatda, uning 
ustiga pishloq, ko‘kat va sariyog‘ qo‘yib o‘rab yeyishadi.
103

---

Bu xilda taom yeyish arman, janubiy ozarbayjonlar, eronliklarga 
xosdir. Gruzinlar tandir noni - shoti ko‘rinishi bo‘yicha uzunroq, oy 
shaklida boiadi. Armanistonning shimolida, Gruziyaning qator ra- 
yonlarida nonni pechkalarda pishirganlar.
Kavkaz nonlarida xamir achitiladi. Hamirturush solinmagan non- 
lami maxsus marosimlar uchun pishiradilar. Tandirda nonni orasiga bi- 
ror narsa qo‘shib ham (ozarbayjonchada - gutab, armanchada - kotan) 
yashiriladi. Gruziyaning g‘arbida va tog4 qismida tvorog yoki pishloq- 
ni nonning orasiga qo‘yib pishirib uni xachapuri (puri - non, xacha -
tvorog) deb atashadi. Kavkazoldi xalqlari pishloqning bir necha turini 
tayyorlashadi. Mehmonga, eng avvalo, pishloq, asal va vino (Gruziya, 
Armaniston, Abxaziya) qo‘yishadi. Sababi an’anaga ko‘ra mehmonga 
go‘shtli taomlarni uning huzurida qilishadi. Bu paytda mehmon ochlik 
sezmasligi uchun dasturxonga qo‘yilgan oziqlardan tamaddi qilib oladi.
Qovurilgan go‘sht, kabob - ozarbayjonchada, gruzinchada - mi- 
vadi, arman tilida - xarovits hozirga qadar Kavkazda mehmonga 
qo‘yiladigan va marosim taomi hisoblanadi. Qaynatilgan go‘shtni, 
go‘shtli taomlarni ziravorlar, achchiq qaylalar bilan yeyish ham umu­
miy taomga aylanadi. Mehmonlarga qaynatilgan go‘shtni tortilganda 
an’anaga ko‘ra uning qaysi qismlari e’zozli b o isa oqsoqollarga yoki 
ijtimoiy toifasiga, yoshiga qarab tortish odati saqlanmoqda. Qaynat- 
maning suvidan turli taomlar, sho‘rvalar qilinadi.