Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

7.4. Ijtimoiy munosabatlar
Kavkazoldi xalqlari ajdodlari uzoq tarixiy у о in i - ibtidoiy jami- 
yat, qulchilik (bu haqda ayrim olimlar o‘z shubhalarini bildirmoqda- 
lar), feodalizm (barcha etnoslar emas) va kapitalizm bosqichlarini 
boshdan o‘tkazdilar. Mahalliy xalqlarda XIX asrda feodal, hatto pa­
triarxal munosabatlar unsurlari saqlanib qolgan. Xususan, Gruziyada 
krepostnoy qaramlik davom etgan. Kavkazoldida - podsholik, xon- 
lik va knyazliklar tarzidagi davlat tashkilotlari mavjud edi. Qishloq­
larda feodal yer egaligi munosabatlari saqlangan. Ilgaridan ta’sirli 
savdogarlar toifasi (ayniqsa, armanlarda) shakllangan.
104

---

Hunarmandchilik ishlab chiqarishi ko‘p sonli hunarmandlar toi- 
fasiga ehtiyoj tug‘dirgan, ular sexlarga birlashganlar (Gruziyada), bir 
qismi esa qishloq dehqonlari jamoasiga kirgan.
Kavkaz xalqlarining barchasi uchun dehqonchilik jamoalari xu- 
susiyatli bo‘lgan. Ayni paytda jamoa tizimiga ko‘p sonli qarindosh- 
lar jamoasi birlashtirgan murakkab tarzdagi oilaviy munosabatlar 
(patronimiya) chirmashib ketgan. Yirik patriarxal oilalar katta yosh- 
dagi erkaklar hukmronligi tasavvurlari ruhida tarbiya, qarindoshlik, 
o‘zaro yordam muqaddas tamoyillari va majburiyatlari, qon uchun 
xun olish (o‘ch olish)ning majburiy odatligi (masalan, abxazlarda) 
haqidagi an’analami saqlab kelishgan. Shimoliy Kavkazdagi singari 
Kavkazda ham otaliqlar odati tarqalgan. Bu odat bilan megrellar va 
abxazlar oilalari bogiangan edi. XIX asrdan otaliqlikning yangi turi 
yuksalib, 9-10 yoshli bolalami 1-2 yilga boshqa millat vakili oila­
siga berishgan. Bola ushbu davrda oila a’zolariga yordam berish 
barobarida ularning tillarini ham o‘rgangan. XIX asr oxirida megrel­
lar o‘g‘illarini rus oilalariga til o‘rganishga berishgan. Qo‘noqlik (bi- 
rodarlik) va milliy aralash nikohlar orqali XIX-XX asrlarda oikada 
madaniyati a r integratsiyasi jarayoni kechgan. Bunga deyarli ikki asr 
davomida davlatlar orasida chegaralarning boim asligi ham ko‘mak 
bergari. XX asming 80-yillaridan boshlab Tog‘li Qorabog4 muxtor 
viloyatidagi etnik mojarolar kuchayib Armaniston va Ozarbayjon 
orasidagi ochiq urushga aylandi. T ogii Qorabog‘ o‘zini Armaniston 
tarkibiga o‘tganligini e’lon qiladi. Ushbu muammo yaqinda nihoyat 
o‘z yechimini topdi. Yuz minglab qorabog1 lik ozarbayjonlar qochoq 
sifatida yashashga majbur bo‘lib keigan edilar.
Oila yoshlarda o‘zini qanday tutish qoidalarini tarbiyalagan, erkak 
va ayollar turli ijtimoiy rollami bajarishlari tamoyillarini singdirgan. 
Urf-odat, udumlarga qat’iyan rioya qilish lozimligi uqtirilgan.
To‘y va dafn marosimlari, tug‘ilish va ism qo‘yish bilan bogiiq 
udumlarga ham rioya qilingan. Odatda, nikoh to‘ylari sovchilik 
orqali amalga oshirilgan. Lekin to‘ydagi katta xarajatlarga qurbi 
yetmaydigan oilalarda kelinni olib qochish hollari ham uchragan. 
Ozarbayjonlarda chaqaloqligida unashtirish hollari ham bo‘lgan.
105

---

Ozarbayjonlarda yigitlar nikoh yoshi 18-20, qizlamiki 17-18 yosh 
bo‘lgan. Gruzinlarda har ikki jins vakillari uchun nikoh 19-25 yosh 
bo‘lgan. Armanlaming ko‘pchiligida nikoh yoshi ham deyarli shu 
tarzda boMsa-da, erta nikohlar ham uchrab turgan. Xristian! ikka man­
sub aholida oilalar monogam ko‘rinishda bo‘lgan. Musulmonlarda 
ko‘p xotinlikka ruxsat bo‘lsa-da, amalda faqat boylar, savdogarlarda 
poligamiya holatlari uchragan.
Nikoh marosimi ko‘p vaqt davom etadigan, tizimi va ishtirokchi- 
lari murakkab tarkibli marosimdir. Gruzinlarda to‘y rahbari - ejibi 
tayinlangan. Ozarbayjonlarda kuyov tomon kelin uchun boshliq deb 
nomlangan qalin puli to‘ lagan. Bu haqda nikoh shartnomasida (kebin) 
kelishib olingan.
To‘y va boshqa diniy marosimlar, bayramlar, odatda, jamoatchilik 
uchun muhim voqea hisoblangan. Ularda faqat qarindoshlar, qo‘- 
shnilar emas, jamoaning talay qismi, butun qishloq aholisi yoki ma- 
halla ahli ishtirok etgan.