Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

8 BOB. O RTA OSIYO VA QOZOG ISTON XALQLARI
8.1. Hududi va mamlakatiari
Yevrosiyoning ulkan hududlari sharqda Pomir, G‘arbda Kaspiy 
dengjzi, shimolda Orol-[rtish suvayirg‘ichi hamda janubda Eron 
va Afg'oniston bilan chegaradosh oik alar 0 ‘rta Osiyo deb nomla- 
nadi. Uning talay qismini Qoraqum va Qizilqum choilari egallaydi. 
O ikaning shimol va sharqiy qismida ham ch o ilar mavjud.
Jam b va janubi-sharqda c h o i va dashtlar Tyanshan, Pomir va 
Кореfcdog‘laming to g ii massivlariga ulanadi. Tog‘ vohalari iq- 
limi c h o i va dashtlarga nisbatan mo‘tadil boiganidan ular qadim 
zamonlardan odamlar tomonidan o‘zlashtirilgan. Vohalarda subtropik 
o‘simliklar ham o'Fririlmoqda. 0 ‘rta Osiyo Dunyo okeaniga chiqish 
y o iig a ega emas. Kaspiy va Oral dengizlari amalda yirik koilar, xo- 
los. Daryolar k o ‘p emas. Yetarlicha suv manbalari Qozogistonning 
shimoli-sharqidagina mavjud. 0 ‘rta Osiyoning asosiy daryolari 
Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshondir. Amudaryo va Sirdaryo o ikani 
janubi-sharqdan shimoli-g‘arb tomonga kesib o‘tadi. Ilgari ular 
Orol dengiziga quyilgan, Bizning kunlarimizda Sirdaryo va Zaraf- 
shon suvlari deyarli to iiq sug‘orishga taqsimlab olinadi. Daryolar- 
ning ko‘pchiligi o ‘z suvini baland togiardan va muzliklardan oladi. 
Choilarda odamlar suvni quduqlardan olishib, ularning chuqurligi 
o‘nlab metmi tashkil etadi. Daryolar bo ‘ у lab, tog‘oldi ravonlarida 
insonlar tomonidan o‘zlashtirilgan eng unumdor vohalar joylash­
gan. Vohalar chegaralari doimiy boim ay, tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy 
omillar tufayli o‘zgarib turadi. Bugungi kunda 0 ‘rta Osiyo hududi 
beshta davlat - 0 ‘zbekiston, Qozogiston, Qirg‘iziston, Tojikiston va 
Turkmanistonlarga boiingan.
110

---

8.2. Etnik tarix. 0 ‘rta Osiyoning qadimgi aholisi
Osiyo qit'asining bir qismi jahon sivilizatsiyasi shakllangan hudud 
boigani olimlar tomonidan tasdiqlangan. Neolit davridan 0 ‘rta 
Osiyo aholisi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullana boshla- 
gan. Bronza davridan shahar ko‘rinishidagi qo‘rg‘onlar, manzilgohlar 
vujudga kelgan. 0 ‘lkaning dasht-cho‘1 qismida ko‘chmanchi chorva­
chilik, vohalarda esa dehqonchilik tobora keng tus ola borgan.
Selung‘urdan topilgan qadimgi odamlar manzilgohi oik ad a ilk 
odamlar bundan 600-700 ming yil ilgari yashay boshlaganini tas- 
diqlaydi. K oibuloq yodgorligi ham bugungi kunda 300-400 ming 
yillik tarixga ega ekanligi aniqlangan. Ilk odamlaming qaysi o‘lkadan -
Sharqiy Osiyodan yoki Mesopotamiyadan kelganligi hali fanda o‘z 
tasdig‘ini topganicha yo‘q. Arxeolog olimlar eneolit davri yodgor- 
liklari Anov, Namozgoh, Oltintepaga Old Osiyodan kelgan olduvay- 
lar asos solgan, ayni paytda shimolda Amudaryoning quyi oqimida 
urol tillarida so'zlashuvchi aholi yashaganini taxmin qiladilar. Mil. 
avv. II mingyillik oxirlarida 0 ‘rta Osiyoga kela boshlagan oriylar ham 
hind-yevropa tillaridagi aholimi yoki oltoy-turk aholisi bo‘lganmi, bu 
masalada so‘nggi o‘n yilliklarda tojik akademiklari da’vo qilib kel­
gan bo‘lsalar, bugungi kunda oriylar old turkiylar (prototurklar) deb 
o ‘zbek olimlari ham nazariya yaratishmoqda. Qanday bo‘lmasin mil. 
avv. IX-VIII asrlarda ilk davlatlar shakllanishi uchun sharoit yetilib 
o‘lkadagi birinchi davlatlar - Qadimgi Baqtriya va Katta Xorazmlar 
vujudga kelgan. Yozma manbalarda aynan baqtriyaliklar, xorazmiy- 
lar, so‘g‘diylar haqida ilk eslatmalar uchraydi. Milodiy asr boshlari- 
dan oikaga kirib kelgan yuechjilar, xioniylar, kidariylar (toxarlar), 
eftaliylar ham o‘z davlatlarini tuzib etnik jarayonlarga birmuncha 
ta’sir o‘tkazganlar.
0 ‘lka aholisi haqidagi ilk yozma manbalar xitoy yilnomalarida, 
Eron ahamoniylari shohlari bitiklarida uchraydi. Ularda oikada 
yashagan etnoslar nomlari, ayrim tarixiy voqealar yozilgan. 0 ‘rta 
Osiyoning mil. avv. VI-IV asrlarda ahamoniylar Eroni tarkibida
111

---

bo‘lishi madaniyatda o‘z izini qoldirgani arxeologlarimiz tomonidan 
tasdiqlangan.
Mil. avv. 329-327-yillari 0 ‘rta Osiyoning janubiy hududlari yu- 
non-makedon podshosi Aleksandr tomonidan bosib olinadi. Yunon- 
lar istilosi va 0 ‘rta Osiyoning salavkiylar, Yunon-Baqtriya tarkibida 
bo‘lishi mahalliy madaniyatga ijobiy ta’sir etgan. Mil. avv. I-IV asrlar­
da yuechjilar istilosi o‘lkaning Kushon imperiyasi tarkibida boiishi. 
buddaviylikning tarqalishi, hind madaniyatining me’morchilik va 
haykaltaroshlikka ta’siri olimlar tomonidan e’tirof etilib, 0 ‘rta Osiyo 
xalqlari tarixiga oid asarlarga kirgan. Ushbu davrda hukm surgan 
Qang‘ davlati (mil. aw . II - mil. avv. Ill asrlar) asosini turkiy qavm- 
lar tashkil etib, undan mashhur «Qovunchi madaniyati» yodgorliklari 
saqlangan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, yurtimiz aholisi qadim- 
dan turkiy va eroniyzabon elatlar hamda qabilalardan iborat bo‘lgan.