Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

Turklar. 
0 ‘rta Osiyo aholisi etnik tarkibining turkiylashishi- 
da katta bosqich Turk xoqonligi davri bo‘ladi. Milodiy VI asrning 
o‘rtalaridan VIII asming boshiga qadar xoqonlik hukm surgan davrda 
o4kadagi aholi faqat qishloqlarda emas, shaharlarda ham turkiy til- 
da so‘zlasha boradi. Turk xoqonligi dastlab g‘arbda Qora dengizdan 
sharqda Koreya yarimoroli ga qadar ulkan hududlarni egallagan. O'rta 
Osiyo VI asming oxiridan G‘arbiy Turk xoqonligi tarkibiga kirgan. 
Ashina, dulu, mushibi, az, uz va h.k. elat va qabilalar tarixi aynan 
o‘sha davrlardan boshlangan.
Arablar. 
0 ‘rta Osiyo xalqlari etnik keyingi tarixining bosqichi 
VIII asming boshida Arab xalifaligi istilosi bilan aloqador. Ushbu isti- 
loning tarixga ta’siri masalasi hali oxirigacha tadqiq qilinmagan, lekin 
0 ‘rta Osiyo xalqlari m a’naviy madaniyatida o‘lkada tarqalgan islom 
dinining ahamiyati beqiyosdir. Istilo oqibatida o‘lkaning yirik shaha- 
rlariga Xurosondan o‘n minglab arablar va arablashgan xurosonliklar 
ko‘chirib kelindi. 0 ‘tgan 13 asr davomida ushbu aholi turkiylar va 
tojiklar bilan assimilatsiyalashib, bugungi kunda 0 ‘rta Osiyo arablari 
nomi bilan ayrim viloyatlarda kompakt, boshqalarida mahalliy ahol­
isi aralash yashamoqda. Milodiy I—
II mingyillik chegaralarida 0 ‘rta
112

---

Osiyodagi ikki xo‘jalik - madaniy til o‘troq dehqonchilik aholisi va 
choi-dasht ko‘chmanchilarining yaqinlashuvi kuchayadi. Til ularda 
muammo boTmagan aholi aralash yashagan hududda ham turkiy, 
forsiy-doriy tillarini bilishgan. Doriy tili aksari vohalarda va shahar 
aholisida kengroq tarqalgan.
Qoraxonivlar, saljuqiylar, mo‘g‘ullar. 
Arablar istilosidan 
m aium muddat o ‘tib o ik ad a dastlab somoniylar, so'ng qorluq-qo- 
raxoniylar, Xorazm davlatlari shakllangan. Mamlakatda fan, san’at 
yuksalib xo‘jalik barqarorlashadi.
Milodiy I—II mingyilliklar chegarasida o‘lka aholisining etnik 
mansubligi oxirigacha aniqlanmagan, sababi ular turli qabila, elat- 
lardan iborat boigan. Aholi turkiy, so'g'd, doriy tillarida so‘zlashsa, 
ilm-fan tili arab tili hamda yozuvi boiadi. X asrda 0 ‘rta Osiyodan 
g‘arbga Kaspiy dengizining janubiy sohili bo‘ylab ko‘chmanchi 
o‘g‘uzIar harakati boshlanadi. Ular Saljuqiylar davlatiga asos solib 
(1038), ko'p o‘tmay Eron, Iraq, Kavkazorti, hozirgi Turkiya hududla- 
rini bosib oladilar. Istilolar mahalliy aholini turkiylashtirish siyosati- 
ning yuritilishi bilan xususiyatlanadi.
XIII asming boshlarida O'rta Osiyo Chingizxon boshchiligidagi 
m o'g'ullar istilosiga uchrab, shaharlar, dehqonchilik vohalari vay- 
ron qilinadi. Ayni paytda oikaga turk-mo‘g‘ul qabilalarining ko‘chib 
kelib joylashishi davom etadi.
Aynan XIII asrdan aholining irqiy jihatdan mo‘g‘ullashuvi haqida 
fikr mavjud. Bugungi kunda qozoqlar, qirgizlar, qoraqalpoqlar va 
qisman o‘zbeklarda mongoloidlik xususiyatlari mavjud.