Tuychiyeva Ravshanoy Quchqarxojayevna
Ulug„bek Hamdam hikoyalaridagi novatorona yondashuv masalasi
Yüklə 248,35 Kb.
|
|
2.2. Ulug„bek Hamdam hikoyalaridagi novatorona yondashuv masalasi
Ulug„bek Hamdam ijodi yangilikka, yangilanishlarga boy. Bu haqda adabiyotshunos olimlar, tanqidchilar ham alohida e‟tirof etadilar. Jumladan, adabiy tanqidchi U.Normatov shunday yozadi: “Yolg„izlik” nomi ostida chop etilgan to„plamidan o„rin olgan qissa va hikoyalarini o„qib ko„ring-a, ularning barchasida Ulug„bek va unga tengdosh, zamondosh, maslakdosh o„tish davri yangi adabiy avlod qalbidan kechayotgan yangilanish, evrilishlar jamiki qirralari, tovlanishlari bilan namoyon bo„lganiga ishonch hosil qilasiz. Yetmish yillik mafkuraviy tazyiqlar, qolip tusini olgan mustabid tafakkur asoratlaridan ozod erkin 17
mushohada, o„z qalbida atrofida yuz berayotgan jarayonlarni o„zgacha, yangicha idrok etib, o„zgacha yo„llarda talqin etish hollari Sizni hayratga soladi” 12 . Darhaqiqat, bugungi kun o„zbek adabiyoti vakillari orasida Ulug„bek Hamdam o„zining chuqur sermazmun roman va hikoyalari bilan xalq og‟ziga tushgan yozuvchilardan biridir. Uning “Muvozanat”,”Isyon va Itoat”, “Sabo va Samandar” kabi romanlari, “Uzoqdagi Dilnura” qissa va hikoyalar to„plami XX asr o„zbek adabiyotida o„z o„rniga ega. Shuningdek, “Tangriga eltuvchi isyon”, “Atirgul” va “Seni kutdim” she‟riy to„plamlari, “Badiiy tafakkur tadriji”, “Yangilanish ehtiyoji”, “Yangi o„zbek sheriyati” nomli monografiyalari ham nashr etilgan. Ulug„bek Hamdam zamonaviy o„zbek adiblari orasida asarlari boshqa tillarga ko„p o„girilayotgan va O„zbekistondan tashqarida e‟tirof etilayotgan oz sonli ijodkorlardan biridir. Uning “Isyon va itoat” romani, “Yolg„izlik” qissasi, o„nga yaqin hikoyasi va she‟rlari ruschaga tarjima qilindi. Ijodkorning “Tosh” degan hikoyasi va bir qancha she‟rlari ingliz tiliga o„girildi. “Muvozanat” romani va “Tosh” hikoyasi Amerikada e‟tirof etildi. Ulug„bek Hamdam Mavlono Rumiyning “Ichindagi ichindadir” (2001) va professor U.Turonning “Turkiy xalqlar mafkurasi tarixi” nomli asarlarini turk tilidan o„girdi. Ulug‟bek Hamdam asarlari bugungi kunda allaqachon o„z o„quvchilarini topgan. Uning asarlari o„quvchini tanlaydigan asarlardir. Ijodidan bahramand bo„lmoqchi bo„lgan o„quvchida ma‟lum intellektual tayyorgarlik bo„lishi kerak. Chunki “Ulug‟bek Hamdam asarlaridagi murakkab ramzlar uncha-muncha o„quvchiga og‟ir tuyulishi hech gap emas. Eng muhimi shuki, Ulug‟bek Hamdam o„quvchini faqat o„zigagina xos bo„lgan ruhiy olami bilan tanishtiradi. Ulug‟bek mavzu va uslub tanlashda, bayon va asar tuzilishida hech kimga taqlid qilmaydi. Hatto unda kimdandir ijodiy ta‟sirlanish degan taqlidning nozik shaklini ham payqamaysiz”. 13 Ulug‟bek Hamdam asarlarini mutolaa qilgan o„quvchi o„zbek adabiyotida shakl va ma‟nodagi yangilanishlardan yaxshi xabardor bo„ladi. Chunki 12 Норматов У. Кичик жанрнинг катта имкониятлари// Хамдам У. Ватан ҳақида қўшиқ. –T.: Академнашр, 2014. Б.425. 13 Rahmat R. “Vatan haqida qo`shiq” ni tinglab…// Kitob dunyosi gazetasi N 16 (187) 2014-yil 2-avgust 7-bet 18
uning asarlarida hozirgi nasrimizda kechayotgan tub o„zgarishlarning barcha qirralari o„z aksini topgan. “Ulug‟bek Hamdam asar shakli va ma‟nosini o„z ichidan izlab topadi. Uning yozganlarini o„qiyotganda jahonga mashhur qaysidir yozuvchining qandaydir asari yodingizga tushmaydi. Asar yaratish uslubi, ramzlari, iztirob va ruhiy izlanishlari o„zinikidir”. 14 Yozuvchining bir qator hikoyalari ixcham janr - hikoyaning noyob qirralari, imkoniyatlarini kashf eta oldi. Ulardagi ham dunyoviy realistik, ham xayoliy- romantik, ham so„fiyona ilohiy talqinlar sintezi - garmoniyasi asarlar poetikasiga ayricha qiyofa baxsh etadi. Jumladan, “Bir piyola suv”, “Musulmon”, “Tosh” hikoyalarida ana shu sintezning o„ziga xos talqinini kuzatish mumkin. Ularda betinim fikrlovchi shaxs hikoyalarning qahramoni tarzida namoyon bo„ladi. Ulug„bek Hamdam hikoyalarining yana bir xos xususiyati ko„p holllarda asarlaridagi roviy bilan qahramonni ajratib bo„lmay qoladi. Bir qator hikoyalarning monolog tarzida bitilganligi ham bejiz emas. Ayniqsa, muallifning tush-hikoyalari monolog tarzida bitilgan. Jumladan, adibning “Vatan haqida qo„shiq” to„plamiga kiritilgan 12 ta hikoyadan 6 ta tush-hikoya bo„lib, ulardan 4 tasi monolog tarzida bitilgan. Mazkur hikoyalarda tizginsiz o„y-tafakkur talqini, inson ruhiyatining taftishi aks ettirishda ritorik so„roq, emotsional-ekspressivlik bilan to„yintirilgan nutq ifodasi yetakchilik qiladi. “Lop etib hammasi yodimga tushdi. Axir... mening vazifam bormasmidi, juda muhim topshiriq bilan yo„lga tushmaganmidim?! Keyin... keyin to„satdan qosh qorayganini payqab, dahshatdan kesakday qotdim: hammasi sob bo„ldimi?! O„z zimmamga yuklatilgan muqaddas vazifani uddalayolmay dog„da qoldim deya baqirmoqchi bo„ldim... lekin ovozim chiqmadi, chiqmadi-yu, hayqiriq naq miyamda portlaganini aniq his qildim...” Bir piyola suv ichaman deb butun umrini uning to„loviga sarflagan insonning qismati tasvirlangan “Bir piyola suv” hikoyasi ramziy-majoziy, mifologik tasvirlar asosiga qurilganligi, kutilmagan yechim bilan kitobxonni hayratda qoldirishi kabi sifatlari bilan ayricha xususiyat kasb etadi. Maxsus 14 Rahmat R. “Vatan haqida qo`shiq” ni tinglab…// Kitob dunyosi gazetasi N 16 (187) 2014-yil 27-avgust 7-bet 19
topshiriq bilan yo„lga chiqqan yo„lovchi nafsning yo„liga kirib yoshligini, butun imkoniyatini, hayotini boy berdi. Eng achinarlisi, izlagani o„zida, o„zligida edi. Yo„lovchining qaytib kelganida aravasidan tomchib turgan suv uning aql ko„zini ochadi. Afsuski, vaqt o„tib bo„lgan, g„isht qolipdan ko„chgan edi. Ruhiy-psixologik talqinlar bilan boy tasvirlar qahramonning holatini aniq berish barobarida kitobxonga ham ushbu ruhiyat tasvirini “yuqtiradi”. Asarni o„qish mobaynida ayni holat kitobxonda ham kechayotgandek tasavvur uyg„otadi. Savollar va murojaat shakllari esa kitobxonni oddiy retsidientlikdan asardagi voqelikning ishtirokchisiga aylantiradi. Ulug„bek Hamdamning asarlarini, xususan, hikoyalarini ham shunchaki o„qib bo„lmaydi. Ularda inson tafakkuri, ruhiyatidagi o„zgarishlar ayni o„zgarishlarga mos usulda beriladi. Umuman olganda, adabiy tanqidchi U.Normatov ta‟kidlaganidek, “Ulug„bek Hamdam hikoyalariga nazar tashlasangiz, muallif badiiy tafakkurida to„xtovsiz o„zgarish, yangilanish jarayoni kechayotganligiga, miqyos-ko„lamning tobora kengayib borayotganligiga amin bo„lasiz” 15 . Bu yangilanishlar, tafakkurdagi o„zgarishlar butunlay yangicha shaklda ham taqdim etiladi. Ya‟ni muallifning tush hikoyalari an‟anaviy hikoyachilikning novatorlik asosida ro„yobga chiqarilgan mahorat samarasidir. Bu haqda U.Normatov shunday yozadi: “Avvalgidek, yangi yozilgan hikoyalarida ham xayolot bilan reallik, tush va o„ngda kechgan hodisalar yondosh holda keladi, hodisalarni xilma-xil rakurslarda turib yoritish an‟anasi davom etadi. Ammo yangi hikoyalardagi hodisalar talqini, falsafiy-badiiy mushohadalar ko„lami hiyla keng, teran. “Ko„nglimdagi daryo”, Unutilgan nay navosi”, “Ko„zini ochib yumgan odam”, “Pillapoya”, “Bir piyola suv”, “Musulmon” hikoyalarining har birida romanga arzigulik teran poetik ma‟no mujassam. Janrning kichik jussa, yelkasiga romanga xos salobatli yuk ortilgan. Eng muhimi, ularda so„nggi yillar adabiyotimizda, qolaversa, jahon adabiyotida ham tansiq bo„lib turgan o„ziga yuksak ideallarni tashuvchi, idealga intiluvchi qahramonlar birin-ketin bo„y ko„rsatayotir”. 15 Норматов У. Кичик жанрнинг катта имкониятлари// “Ватан ҳақида қўшиқ. –T.: Академнашр. Б.425. 20
“Musulmon” hikoyasida egizak aka-uka Hasan bilan Husan orasidagi diniy e‟tiqod va real hayot, bu yorug„ dunyo gultoji atalmish inson oldidagi burch muammosiga yondashuv xususida so„z boradi. Butun asar davomida reallik va qisman sirli-sehrli g„aroyibot orasida kechgan voqea-hodisalar, bahs-munozaralar ifodasi, talqini oxir-oqibat inson himmatining ustuvorligi bilan yakunlanadi. Bu asarga epigraf qilib olingan hazrat Navoiyning “Kimki bir ko„ngli buzug„ning xotirin shod aylagay, Oncha borkim, Ka‟ba vayron bo„lsa, obod aylagay” degan shoh bayti tasdig„i bilan yakunlanadi. Asarda bir ota-ona farzandlari bo„lgan, hatto bir fursatda tug„ilgan, bir muhitda yashagan ikki farzand, ikki insonning ikki olami talqini kontrast usulda chuqur ko„rsatib berilgan. Bir muammoga ikki xil qarash, ularning har birini o„ziga xos asosi bor. Biroq bu asoslar ezgulik oldida, insoniylik oldida qanday qimmat kasb etadi. Bu asar davomida ochib boriladi. Hikoyaning tag zaminida Naqshbandiyning “Dil ba yoru, dast ba kor” falsafasi sezilib turadi. Hikoya qahramonlaridan Hasan solim e‟tiqodni sidqidildan qilingan ibodatda ko„radi. E‟tiqodga soya soluvchi har qanday voqea-hodisadan hadiksirab yashaydi. Ibodat paytida biror narsaga chalg‟ishni istamaydi: “Avval ibodat, keyin madad”, - bu uning kundalik shioriga aylanib ketgan. Husan esa ezgu amalni birlamchi deb hisoblaydi. Qo„lidan kelganicha boshqalarga ezgulikni ravo ko„radi. Egizaklarning har bir xatti-harakati, muloqot va bahslari bir g‟aroyib qush hamrohligida tasvirlab boriladi. Dastlab bu qush oddiy parranda sifatida hikoyaga kirib keladi: “Ko„klam keldiyu, hovlidan bir qushcha ketmas bo„ldi... “ Otalari betobligidan xabar topishib, egizaklar yo„lga otlanishganda qushlar ham juftlashib, ularga hamroh bo„ladi. Bekatlardan birida ovqatlanib bo„lgach, “daraxt poyida ibodat qilishar ekan, tuyqusdan tepalarida vijir-vijir boshlanib qoldi. Husanning diqqati bo„linib, pichirlab aytayotgan oyatlar tiliga kelmay tutildi.” Hikoya davomida qahramonlarga hamrohlik qilayotgan qushlar ramziy obraz sifatida kiritilganiga guvoh bo„lamiz: “Hammasiga o„xshasayam baribir boshqa qush bular!” 21
Hasan-Husan xasta otalarini ziyorat qilayotganlarida qushlar yana hozir-nozir bo„ladilar. Qaytayotganlarida dovonda to„xtab, “so„raganlar ko„p”ligi uchun non xarid qiladilar. O„shanda ham “qushchalar teparoqda charx urib o„z tilida nimalarnidir so„ylashgancha aylanishardi”. Egizaklar ustida tinimsiz charx uradigan sirli qushlar bir marta, o„shanda ham Hasan-Husanlar o„g‟li tengi yigitchalar tepkilayotgan bir kimsani qutqarish uchun borganlarida o„zlarini g‟alati tutadilar. Bu kimsaning shayton suviga qaram bo„lganini bilgan ”Husan nima qilishini bilmay serrayib turib qolgandi, ko„k yuzida paydo bo„lgan qushchalarning vijir-vijiridan sergak tortdi. Qarasa, Hasan masjid tomon odimlab, qushlar ham o„sha yoqqa uchib boryapti ekan...” Voqealar so„ngida kutilmagan hodisa ro„y beradi. Masjid shiftidan ko„chib tushgan ganch parchasi bir qariyaning uvishib qolganidan uzatib o„tirgan oyog‟i ustiga tushadi. Og‟ir ahvolda qolgan, oyog‟i singan mo„ysafidni tashqariga olib chiqadilar. Qariyani og‟ir ahvolda tashlab ketishga ko„ngli bo„lmayotgan Husan mashina to„xtatib, uni kasalxonaga olib jo„naydi. Qushlardan biri mashinaga ergashib parvoz qiladi. Hasan esa ibodatga chorlayotgan azon tovushini eshitib, masjidga shoshadi. Unga ergashib uchib borayotgan qushcha esa, bezovtalanib, charx uradi, keyin esa osmonga ko„tarilib, ko„zdan g‟oyib bo„ladi. Gap shundaki, qushchalar ko„zdan g‟oyib bo„lishi bilan qiyg‟os gullagan o„rik ham oppoq gullarini duvva to„ka boshlaydi. Hikoya quyidagi umidvor jumla bilan nihoyasiga yetadi: “Daraxt gullashdan charchamasa, qushcha ham qaytib qolar axir...”. Asarda qo„shaloq qushlar e‟tiqod va ezgu amal timsoli. Sof va samimiy e‟tiqod gul bo„lsa, ezgu amallar uning mevasidir. Shuning uchun ham Ulug‟bek Hamdam qadimiy ramzlar orqali zamondoshlarga o„z da‟vatini, falsafiy mushohadalarini yetkazmoqchi bo„lgan. Ulug„bek Hamdam asarlarida, xususan, hikoyalarida ham o„zni anglash, kelish-ketishning mohiyatni teran anglash bosh mavzudir. Hikoyalardagi nafaqat inson, hatto jonzotlar, tabiat hodisalari jumladan, oy ham ana shu anglash, anglanish yo„lida. 22
“...va u yerga ko„milgan xazinani ko„rish umidida ko„zini katta ochib qaradi: yo qudratingdan, tushmi bu yo o„ng? To„lin oy qarshisida o„ziga quyib qo„ygandek yana bitta oy turardi! Jilmaysa, jilmayar, xo„mraysa, xo„mrayardi. To„lin oy o„zini tanidi! ...to„lin oy botiniga quloq berib, boshqa hech kim va hech nimani istamayotganini tuyib qoldi...” Chunki u o„zini, o„z botinini, oy bo„lib yaralganlik qismatini anglab bo„lgan edi. Adib yaratgan har bir obraz hayotdagi o„rnini anglashga, kelish-ketishning ma‟nisini oydinlashtirishga intiladi. “So„z” hikoyasida ham novatorona yondashuv guvohi bo„lamiz. Unda “O„tgan kunlar” romanidagi Yusufbek hoji kabi ayolining barcha chaladumbul holatlariga chidab kelayotgan er obrazining an‟anaviylikdan chekingan yangicha talqinini ko„ramiz. Bir og„iz so„z bilan umrining besamar ketganligini anglagan erning ruhiy qiynoqlari, birgina so„zning inson umriga ulkan ta‟siri o„zgacha bayon uslubida bayon qilinadi. Butun umrni bema‟ni qilgan, xotirani zahalagan so„zdan er “asabiylashar, siqilar, ezilar, erning ichi kundan-kun sho„rlab borar”, “erkakning ichiga tushgan tuz zahri ortib borardi”. Bu kabi talqinlar bilan yozuvchi bir tomondan ko„ngilning qanchalar nozik ekanligini tasvirlasa, ikkinchi tomondan so„zning qudratiga ishora qiladi. Shuning uchun ham adib hikoyaning avvalgi nashrdagi sarlavhasi - “Bir og„iz so„z”ni keyingi nashrida “So„z” nomiga almashtiradi. “Tamomila o„zgacha - rivoyat usuli, uslubida bitilgan, poetik tuzilishi, inson qismati, ma‟no ko„lami ifodasi jihatidan “Na‟matak” ka yaqin turadigan “Safar”, “Vatan haqida qo„shiq”- na an‟anaviy, na modern, na postmodern qolipiga tushmaydigan hikoyalar muallif ijodida yangi bir tamoyil boshlanayotganidan dalolat bo„lsa ajab emas” 16 -deya ta‟kidlaydi U.Normatov. “Ulug„bekning aynan shu “qalamning qayrog„i” deb nom olgan kichik janrda salkam chorak asrdan beri qalam tebratib, betinim izlanib, uning yangi- yangi imkoniyatlarini kashf etishga urinayotgani, o„rtacha hikoya hajmida “mini roman” namunalarini yaratishga urinayotgani har jihatdan tahsinga sazovor” 17 . 16
17
23
Har qanday san‟at asarining saviyasi uning badiiyligi, tasvir usullarining rang – barangligi, voqealarning ketma - ketligi va xarakterning ishonarligi bilan o„lchanadi. Hozirgi hikoyachilikning namunasi sifatida Ulug„bek Hamdam hikoyalarida ham lirizm bilan hajviy ohang, reallik bilan g‟ayritabiylik, ertaknamo usullar bilan fantastik elementlar o„zaro chatishib ketganki, bu o„ziga xos tasvir usulini yuzaga keltirgan. Hozirgi adabiy jarayonda hikoya janrining faolligi, sermahsulligi, serqirraligi rang-barangligi adabiyotshunoslik fani oldiga ham muhim vazifalarni qo„ymoqda. So„nggi paytlarda adabiy tanqidda hikoyachilikda yuz berayotgan yangiliklar, ijobiy o„zgarishlar, yutuq va nuqsonlarni tez ilg‟ab, tahlil etishga asdoydil kirishildi. Janrga xos turli muammolar bag‟ishlangan alohida yirik tadqiqotlardan tashqari birgina hikoyani chuqur tahlil etish orqali janrning yangi imkoniyatlari va asosiy xususiyatlarini ochib beruvchi o„nlab maxsus maqolalar ham paydo bo„ldiki, bu adabiyotshunoslik va adabiy tanqidning munosib ham yutug„idir. Ayni tadqiqotlarning ko`pi Ulug`bek Hamdam atrofida kechayotganligi bejiz emas. Xulosa sifatida aytish mumkinki, yozuvchi Ulug„bek Hamdam ijodida mavzular ko„lami u qadar keng bo„lmasa-da, yangi, dolzarb muammolarning ko„tarib chiqilishi va chuqur falsafiy mushohada asosida talqin etilishi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Ulug„bek Hamdam o„zbek hikoyanavisligi an‟analarini davom ettirgani holda, shakl masalasining kengligi, obrazlar tanlovi, modernistik talqinlarga murojaat jihatidan yanglanishlar kashf etdi. Ayniqsa, yozuvchining tush-hikoyalari bayon uslubi, kutilmagan yechim bilan yakun topishi, katarsis hodisasining millat va yosh jihatidan qat‟iy nazar chuqur anglanishi kabilar bilan yangilik kasb etadi. Mazkur hikoyalarda mifologik, diniy, falsafiy qarashlar uyg„unlashib ketgan. |