U хudoyberdiev, B. Aliev

9.4. O‘zaro bog‘langan o‘zgaruvchan, doimiy tarkibli va 
struktura ta’siri indekslari tizimi 

Indeksning usuli qandaydir murakkab hodisalarning dinamika

(o‘zgarishiga) ta’sir etuvchi alohida omillarning ta’sirini o‘rganishda
keng ko‘lamda qo‘llaniladi. Ma’lumki, har qanday belgi o‘rtachasining
davr va xududlardagio‘zgarishiga, birinchidan o‘rtalashtirilayotgan
belgining o‘zgarishi ta’sir etsa, ikkinchidan, vaznlar o‘zgarishi ta’sir
etadi, Agar agregat indekslarining sur’ativa maxrajlarida vaznlar
o‘zgarishisiz qoldirilsa, u holda bunday ko‘rinishdagi indekslar doimiy
tarkibli indekslar deyiladi. Masalan, narx umumiy indeksida
∑
∑
=
1
0
1
1
q
P
q
P
J
р
yoki
∑
∑
∑
∑
=
1
1
0
1
1
1
:
q
q
P
q
q
P
J
р

yoki miqdor umumiy indeksi:

∑
∑
=
0
0
0
1
P
q
P
q
J
q

Yuqorida aytilgan fikrimizga misol tariqasida haqiqiy baxolardagi

mahsulot dinamikasini qarab chiqsak, unga narx va shu mahsulotlar
miqdori (fizik hajmi)ning birgalikdagi ta’siri asosida yuz berishi
ma’lum. Bu holda mahsulot fizik hajmi va narx indekslari mahsulot
dinamikasiga ta’sir etuvchi shu omillarning o‘lchovi bo‘ladi. Buning
uchun ular o‘zaro bog‘langan yagona indekslar tizimidan iborat bo‘lishi
kerak,

---

110
ya’ni:

;
*
0
0
1
0
1
0
1
1
0
0
1
1
∑
∑
∑
∑
∑
∑
=
q
P
q
P
q
P
q
P
q
P
q
P
bu yerdan,

Jpq = Jp * Jq ekanligi ma’lum.

Statistikada indekslashtirilayotgan belgi o‘rtachalarining nisbati
o‘zgaruvchan tarkibli indeks deb yuritiladi. U umumiy holda quyidagi
ko‘rinishga ega:
;
:
0
0
0
1
1
1
0
1
∑
∑
∑
∑
=
=
f
f
X
f
f
X
X
X
x
J

Narx umumiy indeksi misolida qarab chiqsak:

∑
∑
∑
∑
=
=
0
0
0
1
1
1
0
1
:
q
q
P
q
q
P
Р
Р
J
р

O‘zgaruvchan tarkibli indeks, doimiy tarkibli indekslardan farqli

o‘laroq o‘rtachaning umumiy o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi ikkita omilni,
ya’ni indekslashtirilayotgan belgi birliklari (Pi)ni va vaznlar
tizilmasining o‘zgarishini o‘zida aks ettiradi. Doimiy tarkibli indekslar
esa faqatgina indekslanayotgan birliklarning o‘rtacha o‘zgarishinigina
o‘ziga aks ettiradi.
Bu indekslar tizimiga kiruvchi uchinchi indeks bo‘lib, struktura
ta’siri indeksi hisoblanadi. Bu indeks sifat belgilari o‘rtacha darajasining
o‘zgarishiga vaznlar tizilmasi o‘zgarishining ta’sirini aniqlash imkonini
beradi.
U quyidagi formula bilan ifoda etiladi:
∑
∑
∑
∑
=
0
0
0
1
1
0
:
f
f
X
f
f
X
J
s
yoki narx misolida yozsak qo‘yidagi
formulani hosil qilamiz:
∑
∑
∑
∑
=
0
0
0
1
1
0
:
q
q
P
q
q
P
Js
р

Shunday qilib, milliy iqtisodiyot taraqiyotini tahlil qilishda o‘zaro

bir - biri bilan bog‘langan o‘zgaruvchan tarkibli, doimiy tarkibli va
struktura ta’siri indekslaridan foydalaniladi. Bu tizimni quyidagicha
ifodalash mumkin:
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
=
0
0
0
0
1
0
0
0
1
:
*
:
f
f
X
f
f
X
f
X
f
X
f
f
X
fi
f
X
i
i
i
i
i
i

Jx = Jx * Js

---

111
Bu bog‘lanishdan foydalanib, doimiy tarkibli indeksni aniqlasak u

holda
Jx = Jx : Js yoki Js = Jx * Jx

“Iqtisodiy indekslar” mavzusi bo‘yicha