U хudoyberdiev, B. Aliev
Yüklə 340,94 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 9.3. O‘rtacha arifmetik va garmonik indekslar
|
Davrlar
o‘tgan Hisobot Mahsu- lotlar o‘lchov birligi Mahsulot miqdori, Bir birlikning Mahsulot miqdori, q 1 Bir birlikning 105
0 narxi, so‘m P 0 narxi, so‘m P 1 Go‘sht
1200 1050 1000 1350 Sut L 2100 80 2000 100 Tuxum Dona 500 4 520 5 Har qaysi mahsulot turlari bo‘yicha narx va miqdor o‘zgarishlarini aniqlash uchun oddiy indekslar hisoblaniladi. Oddiy indekslar quyidagi formulalar yordamida hisoblaniladi: Oddiy narx indeksi: ; 1 1 P P ip = Go‘sht:
6 , 28 %( 6 , 128 286 . 1 1050 1350 0 1 + = = = ёки P P ip demak, hisobot davriga kelib, o‘tgan davrga nisbatan go‘shtning narxi 28,6% ga oshgan ekan. Sut: %); 25 %( 0 , 125 25 , 1 80 100 0 1 + = = = ёки P P ip Tuxum:
25 %( 0 , 125 25 , 1 4 5 0 1 + = = = ёки P P ip Oddiy miqdor (fizik xajm) indeksi: 0 1 q q iq = Go‘sht:
7 , 16 %( 3 , 83 833 , 0 1200 1000 0 1 − = = = ёки q q iq Sut:
8 , 4 %( 2 , 95 952 , 0 2100 2000 0 1 − = = = ёки q q iq Tuxum:
0 , 4 %( 0 , 140 04 , 1 500 520 0 1 + = = = ёки q q iq Demak, hisobot davriga kelib, o‘tgan davrga nisbatan, go‘sht miqdori 16,7 %, sutning miqdori 4,8 % ga kamaygan, tuxum esa 4 % ga ko‘proq sotilgan ekan. Umumiy indekslar esa quyidagicha hisoblaniladi: Narx umumiy indeksi: %) 1 , 28 %( 1 , 128 281 , 1 1212080 1552600 2080 160000 1050000 2600 200000 1350000 520 4 2000 80 1000 1050 520 5 2000 100 1000 1350 1 0 1 1 + = = + + + + = + + + + = = ∑ ∑ ёки х х х х х х q P q P J p Sotilgan mahsulot miqdori (fizik hajmi) joriy yilda o‘tgan davrga 106
Jami mahsulotlar bo‘yicha ularning narxi hisobot davrga kelib, o‘tgan davrga nisbatan o‘rtacha 28,1 % ga oshgan ekan. Fizik xajm (miqdor) umumiy indeksini hisoblaymiz: %) 2 , 15 %( 8 , 84 848 , 0 1430000 1212080 2000 168000 1260000 2080 160000 1050000 4 500 80 2100 1050 1200 4 520 80 2000 1050 1000 0 0 0 1 − = = = + + + + = + + + + = = ∑ ∑ ёки х х х х х х P q P q J q Jami sotilgan mahsulotlar qiymati hisobot davriga kelib, o‘tgan davrga nisbatan 8,6 % ga oshgan ekan. Hisoblanilgan, umumiy indekslar o‘rtasida bog‘lanish mavjud. Bu bog‘lanishdan foydalanib, ularning natijalarini tekshirish mumkin, ya’ni Jp x Jq = Jpq bu yerdan qolgan indekslarning noma’lum qiymatlarini osongina aniqlash mumkin. Buning misolimizda: Jp x Jq = Jpq 1,281 x 0,848 = 1,086 yoki 848 , 0 281 , 1 086 , 1 281 , 1 848 , 0 086 , 1 = = = = = = Jp Jpq J ёки Jq Jpq J q p Shuningdek, indekslardan foydalanib, sotilgan mahsulotlar qiymatining hisobot davriga kelib, o‘tgan davrga nisbatan mutloq jihatdan o‘zgarishi va bu o‘zgarishga ta’sir qiluvchi omillar ta’sirini ham aniqlash mumkin. Qiymat o‘zgarishini aniqlash uchun qiymat umumiy indeksining suratidan uning maxraji ayriladi, ya’ni: ∆Pq = ΣP 1 q 1 – Σ P o q o = 1552600 - 1430000 = 122600 so‘m; bu o‘zgarishga ta’sir qiluvchi omillardan birinchisi, mahsulotlar narxining o‘zgarishi bo‘lib, u quyidagicha aniqlaniladi: ∆Pq (r) = ΣP 1 q 1 – ΣP o q 1 = 1552600 - 1212080 = 340520so‘m; Ikkinchi omil esa, mahsulot miqdorlarining o‘zgarishidir. Bu ta’sirni aniqlash uchun miqdor umumiy indeksining suratidan maxraji ayirilib aniqlaniladi, ya’ni 107
(q) = Σq 1 p 1 - Σq o p 0 = 1212080 - 1430000 = - 217920 ; Har ikkala omilning birgalikdagi yig‘indisi, mahsulot qiymatining umumiy o‘zgarishini beradi, ya’ni 340520 + (-217920) = 122600 so‘m. Umumiy indekslar dastlab joriy davrdagi hodisa darajalarining umumiy yig‘indisini bazis davrdagi xuddi shunday yig‘indiga taqqoslash yo‘li bilan aniqlangan. Hozirgi davrda amaliyotda qo‘llanilayotgan indekslarning tarixan qanday shakllanganligini bilish uchun quyidagi narx indekslarni eslash kifoya: Dyuto (Fransiya) tomonidan talqin qilingan narx umumiy indeksi quyidagicha: ∑ ∑ = 0 1 P P J p (1738 yil) Karli (Italiya): ; ) : ( 0 1 n P P J p ∑ = (1764 yil) Laspeyrs (Germaniya): 0 0 0 1 q P q P J p ∑ ∑ = (1871 yil) Paashe (Germaniya): 1 0 1 1 q P q P J p ∑ ∑ = (1874 yil) Fisher (Gеrmaniya): 0 0 0 1 1 0 1 1 * q P q P q P q P J p ∑ ∑ ∑ ∑ = Edjours (Germaniya) ) ( ) ( 1 0 0 1 0 1 q q P q q P J p + + = ∑ ∑ Laspeyrs narx o‘zgarishini tovarlarning ma’lum massasiga nisbatan ta’riflash lozim degan taklifni kiritdi va shu bilan u narx indeksi misolida agregat indekslarga asos soldi. Lekin uning fikricha tovarlar massasi bazis davr holatida olinishi kerak edi. Paashe esa ularni hisobot davri holatida olish lozimligini asoslab berdi. Hozirgi paytda narx umumiy indekslarini shunday agregat shaklida hisoblaniladi. Ma’lumki narx o‘zgarishlari albatta shu mahsulotlarni harid qilib olgan aholining daromadlariga ta’sir ko‘rsatmay qolmaydi. Bu ta’sirni ya’ni shu mahsulotlarni harid qilgan aholining tejab qolgan yoki ortiqcha harajat qilgan mablag‘i qiymatini aniqlash uchun narx umumiy indeksining suratidan maxraji ayiriladi. Buning misolimizda tejalgan yoki ortiqcha harajat qilingan summa: T(o) = ΣP 1 q 1 - Σ P 0 q 1 = 1552600 - 1212080 = 340520 so‘mni tashkil etgan. 108
9.3. O‘rtacha arifmetik va garmonik indekslar Korxona va firmalar hisobotlarida mavjud bo‘lgan ma’lumotlar, ma’lumki yakuniy ma’lumotlar tarzida o‘z aksini topadi. Bu esa agregat indekslarni qo‘llash imkonini bermaydi, chunki agregat indekslarini hisoblash uchun uni tashkil qiluvchi elementlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar qiymatlari alohida mavjud bo‘lishi talab qilinadi. Bunday hollarda o‘rtacha indekslar qo‘llaniladi. O‘rtacha indekslar hech qanday qiyinchiliksiz indekslarning agregat shaklida foydalanilib hosil qilinadi. Faraz qilaylik miqdor (fizik xajm) umumiy indeksning hisoblash zaruriyati tug‘ilsin, lekin bizga faqatgina o‘tgan vaqt hisobot davrlardagi mahsulot qiymati va shuningdek hisobot davriga kelib, o‘tgan davriga nisbatan mahsulot hajmining o‘zgarishi to‘g‘risidagi ma’lumot ma’lum bo‘lsin. Bu holda indekslarning agregat shaklidan foydalanib, o‘rta arifmetik indeksni hosil qilish mumkin. Ma’lumki mahsulot fizik xajmning (miqdor) umumiy indeksi quyidagi ∑ ∑ = 0 0 0 1 P q P q J q formuladan ko‘rinib turibdiki, shartli noma’lum (q 1 ) hisoblanishi lozim bo‘lgan indeksning sur’atida ishtirok etmoqda. Bu noma’lum soni miqdor individual indeksi 0 1 q q iq = dan foydalanib aniqlasak: q 1 = iq x q0; q 1 ning qiymatini formulaga yozib, arifmetik indeksni hosil qilamiz: ∑ ∑ = 0 0 0 0 P q P iqxq J q Shartli noma’lum hisoblanishi lozim bo‘lgan indeksning maxrajida ham mavjud bo‘lishi mumkin. Bunga misol qilib, narx, tannarx umumiy indekslarini aytish mumkin. Faraz qilaylik, narx umumiy indeksini hisoblash lozim bo‘lsayu, bizning ixtiyorimizda faqatgina hisobot va o‘tgan davrdagi mahsulotlar qiymati va o‘tgan davrga nisbatan narx o‘zgarishlari to‘g‘risidagina ma’lumotlar ma’lum bo‘lsa, u xolda narx o‘zgarishlari asosida uning individual indeksini quyidagicha aniqlash mumkin: 0
Р Р iр = bu yerdan ip Р Р 1 0 = Shunday qilib, agregat shaklidagi narx umumiy indeksining 109
1 P 1 : ip nisbat bilan almashtirsak, u holda quyidagi ko‘rinishdagi narx garmonik indeksi hosil bo‘ladi: ∑ ∑ = ip q P q P J р 1 1 1 1 Agarda taqqoslanayotgan davrlardagi mahsulot narxi o‘rniga narx o‘zgarishi foizlari to‘g‘risidagina ma’lumotlar ma’lum bo‘lsa, u holda narx individual indeksi quyidagi sxema asosida aniqlaniladi: 100
зи узгаришфои iр ± = Hulosa qilib aytganda o‘rtacha indekslar agregat indekslaridan kelib chiqadi. Shu tufayli o‘rtacha indekslarni qaysi ko‘rinishida hisoblashimizdan qat’iy nazar u agregat shaklidagi indeksning natijasini beradi. Yüklə 340,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|