U. T. Berdiev

12.2§. Asinxron mashinaning mexanik xarakteristikalari va asinxron motorning turg‘un ishlash shartlari
Ko‘rilayotgan asinxron mashinani ideal mashina deb hisoblab, undagi mexanik isroflar (qiymati kichikligidan) e’tiborga olinmasa, elektromagnit moment M valdagi moment M_yu ga teng deb hisoblagan holda, quyidagi tahlillarda «elektromagnit moment M» tushunchasi o‘rniga asosan «aylantiruvchi moment M» tushunchasi ishlatiladi.
Stator chulg‘amiga beriladigan kuchlanish U₁= U_1N bo‘lgandagi M =f (n) yoki M =f (s) ko‘rinishdagi bog‘lanishga asinxron motorning mexanik xarakteristikasi (12.2,a-rasm) deyiladi.
Aylantiruvchi momentning sirpanishga bog‘liqligi (yoki mexanik xarakteristika) – M = f (s). Mexanik xarakteristikani qurish uchun (12.8,a)
M = (m₁ p ) /{(2f₁s)[(r₁+ /s)² + (x₁+ )²]} formuladan foydalanish mumkin.
Sirpanish s ga qiymatlar berib, parametrlari ma’lum bo‘lgan asinxron motor uchun izlangan mexanik xarakteristikani qurish mumkin (12.2,a-rasm). Maksimal momentga to‘g‘ri keladigan sirpanishni kritik sirpanish s_kr deyiladi. Uning qiymatini aniqlash uchun (parametrlari o‘zgarmas deb hisoblagan holda) momentdan sirpanish bo‘yicha birinchi hosila olib, uni nolga tenglaymiz (ya’ni dM/ds = 0), bunda umumiy hol uchun quyidagi natijaga ega bo‘lamiz:
. (12.9)
Agarda c₁ 1 va qiymati ancha kichikligidan r₁  0 deb olinsa, u holda kritik sirpanish s_kr ni aniqlash formulasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
=  r₂/ x_qt , (12.9,a)
Maksimal (kritik) moment M_max ning qiymatini aniqlash uchun (12.9) dan s_kr ning qiymatini (12.8,a) ga qo‘yib hisoblanadi:
M_max  (1/2) m₁p / {2f₁c₁[  r₁+ ] }, (12.10)
( 12.9), (12.9,a) va (12.10)larda musbat (+) ishora motor rejimiga, manfiy (–) ishora esa generator rejimiga tegishli (12.2,b-rasm).
Umumiy maqsadli asinxron mashinalar uchun stator chulg‘amining aktiv qarshiligi induktiv qarshiliklar yig‘indisidan ancha kichik [r₁<< (x₁ + x₂), ya’ni taxminan 1012 foizini tashkil qiladi xolos] bo‘lganligidan r₁  0 deb hamda s₁ 1 ekanligini e’tiborga olgan holda M_max ni aniqlashning soddalashgan ifodasiga ega bo‘lamiz:
M_max  (1/2) m₁p / [2f₁ (x₁ + x₂)], (12.10,a)
(12.10) ifodaning tahlili shuni ko‘rsatadiki, asinxron mashina generator rejimda ishlaganida uning maksimal momenti M_max._G motor rejimdagi maksimal momenti M_max.M ga nisbatan kattaroq bo‘ladi. Bunga sabab, generator rejimda (12.10) ning maxrajidagi r₁ ning ishorasi minus « – » olinib kasrning maxrajidagi son motor rejimdagiga nisbatan kichikroq bo‘lganligidandir. Asinxron motorning maksimal momenti tarmoq kuchlanishi kvadratiga mutanosib ekan, ya’ni M  . Bu esa uning kamchiligi hisoblanadi, chunki kuchlanish, masalan, 10% ga kamaysa elektromagnit moment M= 0,92M = 0,81M_N ga, ya’ni 19% ga kamayadi. Asinxron motor maksimal momentining karraligi k_M=M_max/M_N standart tomonidan qat’iy belgilangan bo‘ladi, ya’ni k_M  1,8. Ayrim maxsus asinxron motorlarda k_M ning qiymati 3,0 gacha yetadi. Bu koeffitsient asinxron motorning o‘ta yuklanish qobiliyatini xarakterlaydi.
(12.9) va (12.10) formulalarning tahlilidan quyidagi muhim xulosalar qilish mumkin:
1) kritik sirpanish s_kr rotor zanjirining aktiv qarshiligi r₂ ga mutanosib ravishda o‘zgaradi;
2) maksimal moment M_max ning qiymati rotor zanjiri aktiv qarshiligi r₂ ga bog‘liq emas;
3) asinxron motorning maksimal momenti M_max va o‘ta yuklanish qobiliyati k_M asosan stator va rotor chulg‘amlari tarqoq induktiv qarshiliklari (tegishlicha x₁ va x₂)ga teskari mutanosibda bo‘ladi;
4) maksimal moment M_max har qanday sirpanishdagi moment singari ga mutanosibdir, ya’ni berilayotgan kuchlanish kamayganda motorning o‘ta yuklanish qobiliyati pasayadi.
M= f (s) – mexanik xarakterstikaning motor rejimda o‘zgarish xarakteri quyidagicha tushuntiriladi. Yuk momenti salt ishlash rejimidan oshirilsa, sirpanish s oshadi. Bunda aktiv-induktiv xarakterli rotor zanjiri qarshiligidan o‘tadigan tok I₂ ni va uning shu zanjirdagi EYuK E₂ dan orqada qoluvchi ₂ burchakni hisoblash formulalariga:
I₂ = sE₂ / (r₂ + jsx₂) = E₂ / (r₂/s + jx₂), (12.11)
₂ = arctg(x₂s/ r₂) = arctg(sx₂/r₂) = arctg(x₂/ (r₂/s) (12.12)
asosan rotor toki I₂ va faza siljish burchagi ₂ oshadi, sos₂ esa kamayadi.

Sirpanish osha borgan sari rotor tokining induktiv xarakteri tobora osha boradi, uning aktiv tashkil etuvchisi esa avval (₂ kichik paytda) oshib, so‘ngra (umumiy tok ning oshishidan qat’iy nazar) kamaya boradi (12.3,b-rasm), chunki EYuK E₂ va tok I₂ orasidagi siljish burchak ₂ oshadi. M= f (s) bog‘lanishning o‘zgarish xarakterini asinxron motorning ishlash prinsipidan kelib chiqqan holda analitik yo‘l bilan ham isbotlash mumkin, ya’ni (12.1) ga asosan uning elektromagnit momenti ishchi oqim Ф va rotor tokining aktiv tashkil etuvchisi I_2a larning ko‘paytmasiga mutanosibdir. Bundan, Ф = const bo‘lganda mexanik xarakteristikaning o‘zgarish xarakteri I_2a= f (s) grafigi bilan aniqlanar ekan.