U. T. Berdiev

Almashtirish sxemalari. Asinxron mashinalarining toki, quvvati va kuchlanish pasayishini aniqlash uchun almashtirish sxemasidan foydalaniladi. Mashinaning almashtirish sxemasi uning asosiy (11.19) tenglamalari asosida quriladi. Almashtirish sxema bir-biriga elektromagnit vositasida bog‘langan stator va rotor zanjirlari parametrlarining qarshiliklari orqali ko‘rsatiladi.
T-simon almashtirish cxemasi. 11.3,b-rasmda asinxron mashinaning T- simon almashtirish sxemasi ko‘rsatilgan. Bu sxema asosiy uchta shoxobchadan: 1) qarshiliklari r₁, x₁ va toki bo‘lgan stator zanjiri; 2) qarshiliklari r₀, x₀ va toki bo‘lgan magnit zanjiri; 3) qarshiliklari + (1–s)s = s , , va toki (– ) bo‘lgan rotor zanjiridan iborat.
Asinxron motorning magnit jihatdan bog‘langan stator va rotor chulg‘amlari T-simon almashtirish sxemasida (11.4,b-rasm) stator va rotor elektr zanjirlari bilan almashtirilgan. Bundagi aktiv qarshilik (1–s)s ni qo‘zg‘almas rotor chulg‘amiga ulangan tashqi qarshilik sifatida qarash mumkin bo‘ladi. Bu holda asinxron mashina aktiv yuklama ulangan transformator sifatida ishlaydi va bu jarayonda sxemadagi (1–s)s qarshilik yagona o‘zgaruvchan parametr hisoblanadi. Bu qarshilikning qiymati sirpanish bilan, demak, asinxron motorning valiga qo‘yiladigan mexanik yuk bilan aniqlanadi. Masalan, agar motor validagi foydali (yuk) momenti M₂ = 0 bo‘lsa, u holda sirpanish s  0 bo‘lganligidan (1–s)s =  bo‘lib, bu hol motorning salt ishlash rejimiga mos keladi. Agar valdagi yuk momenti aylantiruvchi momentdan katta bo‘lsa, u holda motorning rotori to‘xtaydi, demak, s = 1 bo‘ladi. Bunda (1–s)s = 0 bo‘lib, bu hol asinxron motorning qisqa tutashuv rejimiga mos keladi.
T-simon almashtirish sxema ish jarayonni to‘la aks ettiradi, lekin unda bir-biriga ta’sirlashadigan konturlar mavjud bo‘lib, ularni hisobga olish ancha murakkabligi uning kamchiligi hisoblanadi. Shuning uchun amaliyotda soddalashtirilgan G-simon almashtirish sxema ishlatiladi (11.4, c-rasm). Bunda soddalashtirish magnitlovchi kontur (Z₀= r₀ + jx₀)ni umumiy klemmalariga chiqarish bilan amalga oshiriladi. Bunda magnitlovchi tokning qiymati o‘zgarmay qolishi uchun bu konturga r₁ va x₁ qarshiliklar ketma-ket ulanadi. Almashtirishning hosil qilingan sxemasida stator va rotor konturlarining qarshiliklari ketma-ket ulangan bo‘lib, ular ish konturini hosil qiladi. Magnitlovchi kontur ana shu konturga parallel ulangan bo‘ladi; bu holda konturlar bir-biri bilan ta’sirlashmaydi.G-simon almashtirish sxemasi ish konturiining parametrlarini hisoblashda aniqlik qilishni talab etadi, ya’ni ideal salt ishlashda (s=0) tarmoq kuchlanishi U₁ ning stator chulg‘ami EYuK E₁ ga nisbati bilan aniqlanadigan s₁= U₁/ E₁ kompleks koeffitsientini hisoblash formulalariga kiritish bilan amalga oshiriladi. G-simon almashtirish sxema uchun quyidagilarni yozish mumkin:
I₁ = I₀ + (–I₂); I₂ = I₂/ s₁ (11.26)
bu yerda: I₁ va I₂ – tegishlicha T-simon va G-simon almashtirish sxemasining ish konturi toklari; hisoblarda  deb olganda xatolik kam bo‘ladi;
c₁=1 + (r₁ + jx₁)/ (r₀ + jx₀) (11.27)
– G-simon almashtirish sxemaga kiritilgan kompleks son.
Bu sxemada kompleks c₁ ni uning moduli bilan almashtirish mumkin. Quvvati 10 kVt dan katta bo‘lgan asinxron mashinalar uchun c₁1,02 1,05. Asinxron mashinalardagi elektromagnit jarayonlarni tahlil qilish uchun ko‘pincha s₁1 deb olinadi va hisob ishlarini yengillashtirib olingan natijalarning aniqligiga uncha ta’sir qilmaydi. G-simon almashtirish sxemasi magnitlovchi konturi ko‘chirilgan soddalashtirilgan almashtirish sxemasi deyiladi. Aylanayotgan rotor zanjirining toki sirpanish s da (11.22) va (11.23) larni hisobga olgan holda quyidagisha bo‘ladi:
I_2s = E_2s / . (11.28)
G-simon almashtirish sxemadan ish konturidagi tok qiymati quyidagicha hisoblanadi:
I₂ = U₁/ . (11.29)