U. T. Berdiev

Rotor chulg‘ami parametrlarini stator chulg‘amiga keltirish. Asinxron mashinalarda rotor va stator chulg‘amlar o‘ramlari soni har xil bo‘lganligi tufayli ulardagi elektromagnit jarayonni o‘rganishda qiyinchilik tug‘iladi. Buni bartaraf etish maqsadida hisobiy usuldan foydalaniladi, ya’ni rotor chulg‘amining o‘ramlar soni stator chulg‘ami o‘ramlar soniga keltiriladi. Bu holda asinxron mashinaning tarmoqdan olayotgan aktiv va reaktiv quvvatlari, FIK va cos o‘zgarmay qolishi kerak. Stator va rotor chulg‘amlarining tegishlicha F₁ va F₂ MYuK lari to‘lqinlarining aylanish chastotalari o‘zaro teng bo‘lgandagina asinxron mashina ishlay oladi. Demak, stator va rotor bir xil juft qutblari soni (р₁ = р₂ = р)ga ega bo‘lishi kerak. Bu shart bajarilganda rotor MYuK to‘lqini stator MYuK to‘lqiniga nisbatan qo‘zg‘almas bo‘lib o‘zaro ta’sirlashadilar. Natijada asinxron motorda statordan rotorga elektromagnit quvvat uzatiladi. Asinxron motorning ishlash jarayonida stator va rotor chulg‘amlaridagi toklar mashinada tegishlicha F₁ va F₂ MYuK larni hosil qiladi. Bu MYuK larning birgalikda ta’sir etishidan statorga nisbatan sinxron chastota n₁ bilan aylanadigan umumiy magnit oqim vujudga keladi. Uning qiymati quyidagiga teng:
(11.7)
bunda R_m – motor magnit zanjirining oqim Ф ga ko‘rsatadigan magnit qarshiligi; F₀ – miqdor jihatdan salt ishlashdagi stator chulg‘ami MYuK ga teng bo‘lgan motorning natijaviy MYuK:
F₀ = 0,45 m₁ I₀ w₁ k_ch.1/ p; (11.8)
I₀ – stator chulg‘amida saltgi ishlash toki, A.
Valiga yuklama ulangan ish rejimida motorning bitta qutbiga to‘g‘ri keladigan stator va rotor chulg‘amlarining MYuK lari quyidagilarga teng bo‘ladi:
F₁ = 0,45 m₁ I₁ w₁ k_ch.1/ p; (11.9)
F₂ = 0,45 m₂ I₂ w₂ k_ch.2/ p; (11.10)
bunda: m₂ – rotor chulg‘amida fazalar soni; k_ch.2– rotor chulg‘amining chulg‘am koeffitsienti; p – mashina juft qutblari soni; w₂ – rotor chulg‘ami o‘ramlari soni.
Motor valiga qo‘yilgan yuk o‘zgarganda stator va rotor chulg‘amlaridagi I₁ va I₂ toklar o‘zgaradi, bu esa shu chulg‘amlardagi MYuK lar (F₁, F₂)ning tegishlicha o‘zgarishiga olib keladi. Lekin bunda asosiy magnit oqim F o‘zgarmay qoladi, chunki stator chulg‘amiga berilgan kuchlanish U₁ = const va stator chulg‘amining EYuK E₁ bilan deyarli to‘la muvozanatlashadi:
U₁  (– E₁). (11.11)
EYuK E₁ asosiy magnit oqim F ga mutanosib bo‘lganligidan mazkur oqim, valdagi yukning o‘zgarishidan qat’iy nazar deyarli o‘zgarmay (F  const) qoladi. Shu sababli F₁ va F₂ larning o‘zgarishiga qaramasdan, natijaviy MYuK o‘zgarmay qoladi, ya’ni = = const bo‘ladi.
Keltirilgan chulg‘am va haqiqiy chulg‘am o‘ramlar sonida mashinaning magnit oqimi Ф_max o‘zgarmay qolishi kerak, ya’ni:
Ф_max  E₂ /(4,44w₂ k_ch.2 f₁) = (4,44w₁ k_ch.1 f₁) = const, (11.12)
bunda rotor tormozlangan holatda (s =1) uning chulg‘amidagi EYuK chastotasi f₂ = f₁ bo‘lushligi hisobga olingan. (11.12) shartdan rotor chulg‘amining keltirilgan EYuK E quyidagiga teng bo‘ladi:
, (11.13)
bu yerda: k_E = (w₁ k_ch.1) / (w₂ k_ch.2) (11.14)
– rotori tormozlangan asinxron mashina EYuK lari va kuchlanishlari uchun keltirish koeffitsienti.
Transformatordagi singari keltirilgan va haqiqiy chulg‘am MYuK larining o‘zgarmay qolishi [(m₁w₁k_ch.1) I₂ = (m₂w₂k_ch.2)I₂ ] shartidan rotor chulg‘amining keltirilgan toki I₂ ni aniqlaymiz:
I₂ = [(m₂w₂ k_ch.2)/(m₁w₁ k_ch.1)]I₂ = I₂ / k_I = I₁, (11.15)
bu yerda k_I = (m₁w₁ k_ch.1) / (m₂w₂ k_ch.2) = (m₁/m₂) k_E (11.16)
– rotori tormozlangan asinxron mashina toklari uchun keltirish koeffitsienti.
Shunga e’tibor berish kerakki, asinxron mashinada k_I  k_E , chunki umumiy holda stator chulg‘ami fazalari soni m₁ bilan rotor chulg‘ami fazalari soni m₂ bir xil emas (faqat m₁= m₂ bo‘lgan faza rotorli asinxron motorlarda bu koeffitsientlar bir-biriga teng bo‘ladi).
Rotor chulg‘ami zanjiridagi quvvat isroflarining o‘zgarmay qolishi [(m₂I²₂ r₂) = m₁( )² r₂ r₂] shartidan keltirilgan aktiv qarshilik r₂ ni hisoblashda (11.15) dan I₂ ning qiymatini qo‘yib topamiz, ya’ni:
r₂ = (m₂/m₁) (I₂/ I₂)² r₂ = k_E k_Ir₂ = k_zr₂. (11.17)
Rotorning haqiqiy va keltirilgan chulg‘amlaridagi nisbiy induktiv kuchlanish pasayishlarining tengligi (ya’ni reaktiv quvvatning o‘zgarmay qolishi) [I₂x₂/E₂= x₂ /E₂] shartidan rotor chulg‘amining keltirilgan induktiv qarshiligi x₂ ni aniqlaymiz:
x₂ = (E₂/ E₂)(I₂ / I₂) x₂ = k_E k_I x₂ = k_zx₂. (11.18)
(11.17) va (11.18) formulalardagi k_Ek_I = k_z – rotor chulg‘ami qarshiliklarini keltirish koeffitsienti deyiladi.
«Olmaxon katagi» tipidagi qisqa tutashgan chulg‘am uchun k_E, k_I va k_z koeffitsientlarni aniqlashda w₂ = 0,5; m₂ = Z₂ va k_ch.2 =1 deb qabul qilinadi. Unda k_E = 2w₁k_ch.1; k_I = 2 m₁w₁k_ch.1/ Z₂ ; k_z = 4 m₁(w₁ k_ch.1)² / Z₂. Bunda Z₂ – rotor chulg‘ami sterjenlari soni (har bitta pazda bittadan sterjen), demak, rotor chulg‘amida bir-biridan  = 2 / Z₂ burchakka siljigan m₂ = Z₂ ta «fazalari» bo‘lib, juft qutblar soni p₂ esa hamma vaqt aylanma magnit maydon juft qutblari soni p₁ ga teng (p₂ = p₁) bo‘ladi.
Chulg‘am parametrlari stator chulg‘amiga keltirilgan rotor qo‘zg‘almas bo‘lganda asinxron mashinaning EYuK lari hamda toklari muvozanat tenglamalari transformatornikiga o‘xshagan holda quyidagicha yoziladi:

Shunday qilib, rotori qo‘zg‘almas bo‘lgan asinxron mashinalarning nazariyasi transformatorlarniki kabi bo‘lar ekan. Rotori qo‘zg‘almas bo‘lgan asinxron mashinalar asosan induksion regulyator va fazoregulyator sifatida ishlatiladi.