Uliwma psixologiya kk

1-tablitsa. Temperamentler tipleri ha`m ulli adamlar. 
 
Gippokrat 
Qisqasha minezleme 
I.P.Pavlov boyinsha nerv 
Ulli 

---

114
boyinsha 
temperament 
tipleri 
sistemasi qa`siyetleri 
insanlar
Flegmatik 
Pasiv, ju`da` miynetkesh, a`ste 
maslasiwshi, emotsiyalar a`ste 
ko`rinedi 
Tinish, ku`shli, saldamli, kem 
ha`reket
I.A. Krilov 
M.I. Kutuzov 
I. N`yuton 
Sangvinik 
Jedel, shaqqan, an`sat maslasadi
Tirishe, ku`shli, saldamli, 
shaqqan 
M.Yu. 
Lermontov 
Napoleon I 
V.A. Motsart 
Xolerik 
Jedel, shaqqan, aytqaninda turatug`in, 
emotsiyalarin basqara almaydi
Tez qoziwshi, ku`shli, 
shalag`ay, shaqqan
Petr I 
A.S. Pushkin 
A.V. Suvorov 
M. Robesp`er 
Melanxolik 
Passiv, tez sharshaydi, qiyin 
maslasadi, ju`da` sezimtal
A`zzi, shalag`ay, shaqqan 
yamasa kem ha`reket
N.V. Gogol` 
P.I. 
Chaykovskiy 
Is-ha`rekette temperamenttin` roli. Ha`r bir is-ha`reket insan psixikasi ha`m onin` dinamikaliq 
o`zgesheliklerine belgili bir talap qoyadi, barliq is-ha`reket ushin jaramli temperamenttin` o`zi joq. 
Obrazli tu`rde su`wretlew mu`mkin, xolerikaliq temperamenttegi adamlar jedel, ta`wekelshilikli 
(jawinger), sangvinikler-sho`lkemlestiriwshilik jumislari ushin (siyasatshilar), melanxolikler-ilim ha`m 
iskusstvoda, do`retiwshilik jumislar ushin (oyshillar), flegmatikler-joba menen isleytug`in ha`m 
o`nimdarli is-ha`reketler ushin (do`retiwshi) jaramli. Bir neshe ka`sip ha`m jumislar ushin adamnin` 
belgili bir qa`siyetleri qadag`an etilgen, misali, ushiwshi-istrebitel` ushin jay basarliq, qos jaqpasliq, 
nerv sistemasinin` a`zziligi. Demek, flegmatik ha`m melanxolikler bunday jumis ushin jaramsiz. 
Miynet ha`m oqiwda temperamenttin` roli sonnan ibarat, onnan ha`r qiyli qolaysiz jag`day, 
emotsiogen faktor, pedagogikaliq ta`sir payda etetug`in psixikaliq jag`daylardin` jumisina ta`sirine 
baylanisli. Temperamentten nerv-psixikaliq basim (misali, jumisqa baha beriw, jumisti qadag`alawdi 
ku`tiw, jumis pa`tin jedellestiriw, ta`rtip-intizamliq ta`sirler h.t.b) da`rejesin belgilewshi ha`r qiyli 
faktorlardin` ta`sirine baylanisli. 
Temperamenttin` is-ha`reket talaplarina maslasiwinin` to`rt joli bar. 
Birinshi joli-ka`siplik tan`law, onin` waziypalarinin` biri-bul jumisqa za`ru`rli temperament 
qa`siyetlerine iye bolmag`an adamlardi jolatpaw. Bul jol tek g`ana jeke shaxsqa ku`shli talap 
qoyatug`in ka`sipke tan`lawda a`melge asiriladi.
Temperamenttin` is-ha`reketke maslasiwinin` ekinshi joli adamg`a qoyilip atirilg`an talaptin`, 
jumistin` jag`daydi ha`m usillarinin` individuallig`inan ibarat. 
U`shinshi joli-temperamenttin` is-ha`reketke unamli qatnasin qa`liplestiriwi ha`m tiyisli sebepler 
arqali temperamenttin` keri ta`sirin jen`iwden ibarat. 
Temperamenttin` is-ha`reket talaplarina maslasiwdin` to`rtinshi, tiykarg`i ha`m en` ken` tarqalg`an 
joli-onin` individual stilin qa`liplestiriw. Jumistin` individual stili degenimizde ha`rekettin` sol adam 
ushin xarakterli ha`m is-ha`rekettin` na`tiyjeli juwmag`ina erisiwdi ta`miyinleytug`in jeke 
o`zgeshelikke iye usillar sistemasi ha`m ha`reketler usili tu`siniledi. 
Temperament minez-quliq ha`m qarim-qatnas usillarinda iz qaldiradi, misali sangvinik derlik barliq 
waqitta sa`wbette initsiator boladi, tanis emes adamlar arasinda o`zin erkin sezedi, jan`a o`zgeshe 
jag`day oni tek qozdiradi, al melanxolik bolsa kerisinshe qisinadi, jan`a jag`day, jan`a adamlar arasinda 
albirap qaladi. Flegmatikler de jan`a adamlar menen qiyin til tabisadi, o`z sezimlerin az ko`rsetedi ha`m 
uzaq waqitqa shekem kimdur onin` menen tanispaqshi ekenligin an`lamaydi. Ol muhabbat qatnaslarin 
dosliqtan baslawg`a beyim ha`m aqiri, biraq jildam metamorfozlarsiz su`yip qaladi, o`ytkeni onda 
sezimler ritmi pa`seygen, sezimler turaqlilig`i oni bir adamdi jaqsi ko`riwshi etip qoyadi. Xolerik, 
sangviniklerde bolsa, kerisinshe, muhabbat jiyi jariliw siyaqli, bir qarastan payda boladi, biraq ju`da` 
turaqli bolmaydi.
Insan jumisinin` o`nimdarlig`i onin` temperamentinin` o`zgesheligi menen tig`iz baylanisli. Eger 
jumista bir talap tu`rinen ekinshisine tez-tez o`tip turiw, sheshim qabillawda operativlik talap etilse, 

---

115
sangviniktin` ayriqsha shaqqanlig`i qosimsha na`tiyje beriwi mu`mkin. Flegmatik ha`m melanxolikler 
kerisinshe, xolerik ha`m sangviniklerge salistirg`anda qatal reglamentatsiya ha`m bir qa`liptegi jumista 
u`lken o`nimdarliq ha`m sharshawg`a qarsiliqqa iye. 
Minez-quliqliq qatnasta temperamenttin` ha`r qiyli tipindegi adamlardin` reaktsiyasi o`zgesheligin 
aldin ala ko`riw ha`m olarg`a adekvat diqqat qaratiw mu`mkin ha`m sha`rt. Atap o`tiw kerek, 
temperament minez-quliqtin` mazmunliq emes, al tek g`ana dinamikaliq sipatlamasin belgileydi. Bir 
temperament tiykarinda ha`m «ulli» ha`m sotsialliq sanda joq shaxs boliwi mu`mkin. 
I.P.Pavlov joqari nerv is-ha`reketinin` ja`ne u`sh «haqiyqiy insaniyliq tippler»in atap o`tken, olar-
oylawshiliq, ko`rkem, ortasha. Oylawshi tip wa`killeri (shep yarimsharinin` ekinshi signalliq sistemasi 
basim) aqilli, turmisliq qubilislardin` toliq analizine, konkret emes abstrakt oylawg`a beyim. Bul tiptegi 
adamlar a`dette matematika, filosofiya menen qizig`adi, olarg`a ilimiy jumislar unaydi. 
Ko`rkem tiptegi adamlarda (shep yarimsharinin` birinshi signalliq sistemasi basim) oylaw obrazli, 
og`an joqari emotsionalliq, qiyaldin` ayqinlig`i, haqiyqatliqti qabillaw tirisheligi ha`m tikkeleyligi iz 
qaldiradi. Olardi birinshi gezekte iskusstvo, teatr, poeziya, muzika, jaziwshiliq ha`m ko`rkem o`neri 
qiziqtiradi. Olar qarim-qatnastin` ken` shen`berine tirisadi. Al oylawshi tiptegi adamlardi, skeptikaliq 
tu`rde «qurg`aq» sipatinda bahalaydi. Ko`pshilik adamlar (80 protsentke shekem) «artin ortaliq»qa, 
ortasha tipke jatadi. Olardin` minezinde azg`ana ratsional yamasa emotsional baslama bar ha`m bul 
kishkene balaliq da`wirindegi ta`rbiyag`a, turmisliq jag`daylarg`a baylanisli. Bul 12-16-jaslarda ko`rine 
baslaydi, biraz o`spirimler waqtinin` ko`pshiligin a`debiyat, muzika, iskusstvog`a bag`ishlasa, basqalar-
shaxmat, fizika, matematikag`a bag`ishlaydi. 
Zamanago`y izertlewlerdin` tastiyiqlawinsha, on` ha`m shep yarim sharlar spetsifikaliq 
funktsiyalarg`a iye ha`m anaw yamasa minaw yarim shardin` basimlig`i insan shaxsinin` individual 
o`zgesheligine anag`urlim ta`sir ko`rsetedi.