Umumiy psixologiya

A.N. Lukning ta’kidlashicha, “ijodiy qobiliyatga ega bo‘lish” va ijodiy fikrlash bir xil narsa emas,chunki unda o‘z qobiliyatlaridan foydalanish, ularni amalga oshirish istagi ham mavjud bo‘lishi zarur. Ijodiy imkoniyatlar jamoada ijodga “muhit mavjudligiga, yangi g‘oyalar qanchalik yuqori baholanishiga, an’anaviy va urf bo‘lgan tasavvurlar chegarasidan chetga chiqa olishga bog‘liqdir. Maktabda ijodiy muhit faqatgina qiziquvchanlikni shakllantirish, yangicha fikrlash, bir xil bo‘lmagan echimlarni topish bilangina yaratilmaydi. YAngi va o‘ziga xos narsani idrok qilishga tayyorgarlikni, boshqa odamlarning ijodiy yutuqlaridan foydalanishni, amaliyotga tatbiq etishga intilishni taqozo etadi.

Turli Yoshdagi o‘quvchilarda mustaqil ijodiy tafakkurni shakllantirish hamda rivojlantirishning asosiy vositalaridan biri - bu muammoli vaziyatlarni yaratish jarayonidir. Fanda muammoli ta’limning nazariyasi va amaliyoti yaratilgan, Jumladan, V. Oqon, A.M. Matyushkin, I.YA. Lerner, M.I.Maxmutov va boshqalarning muhim tatdqiqotlari muammoli ta’limga bag‘ishlangandir.

A.M.Matyushkin muammoli deganda, shunday vaziyatni nazarda tutadiki, bunda sub’ektda yangilikni ochish ob’ektning noma’lum xususiyatlarini, qonuniyatlarini kashf etish ehtiyoji paydo bo‘ladi. Sub’ekt bilan ob’ekt psixologik o‘zaro ta’sir o‘tkazish tipini aks ettiradi. Muammoli vaziyatda noma’lum holat ikkita ko‘rsatkichi bilan tavsiflaydi: 1) nisbiy yangilik darajasi; 2) umumlashtirishning nisbiy ko‘rsatkichi.

Muammoli vaziyatni inson sub’ektiv ravishda “qiyinchilik”, “to‘siq” voqelik sifatida o‘z boshidan kechiradi.

A.M. Matyushkin muammoli vaziyatni 4 xil modelga ajràtadi:

Xulq-atvor modeli-sub’ekt bilan uning ko‘zlangan maqsadi o‘rtasidagi to‘siq mavjudligi tufayli u o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga bevosita erisha olmagan sharoitda vujudga keladigan tafakkurdan iboratdir. Bularga mos tarzda muammoni hal qilish to‘siqni engish yoki ko‘zlangan maqsadga erishishda aylanma yo‘lni topishda mujassamlashadi. Bu xildagi muammoli vaziyatlarda to‘siqni engishga imkon beradigan aqliy harakat usullari topilishi maqsadga muvofiqdir.

“Tushunishnitalabqiladiganvaziyatlar”dainsonzarurtuzilmanianiqlashgayordamberadiganba’zimunosabatlarnitopishilozim. Bundayvaziyatlardainsonshaxsiyharakattamoyilinimujassamlashtiruvchiqonunni, munosabatni, xususiyatnitopishijoiz. Harakatning yangi tamoyilini topish esa fikrlash predmeti “tuzilishini” tashkil qiladi.

Muammolivaziyatningehtimollimodeli - qo‘yilgantopshiriqnihalqilishuchunqulayharakatnitanlashniamalgaoshiruvchitafakkurniehtimoliyjarayonsifatidatushunishdaniboratdir. Muammolivaziyatlarningtahlilqilinayotgantipi “ha - yo‘q” tamoyiligaasoslanibqarorqabulqilishningbarchavaziyatlaridamuayyanahamiyatkasbetadi. Tafakkurjarayoniningzarurliginibelgilaydiganto‘siqsifatidaaqliyharakatlarningmavjudliginiifodalovchibir-birigaqarama-qarshiusullarnamoyonbo‘ladi.

Muammolivaziyatlarninginformatsionmodelidaesatafakkurningasosiyakti - insontomonidanyangima’lumotlarni, bilimlarnivaharakatlarniegallashhamdaularniqaytao‘zgartirishjarayonlarigavdalanadi. BumodeldanfoydalanishnatijasidaV.A.Krutetskiyma’lumotlarietishmaydiganyokima’lumotlariortiqchamasalalarnimuammolitopshiriqlarsifatidaajratadi.