Umumiy psixologiya

16.2. Pedagogshaxsivaungaqo‘yiladigantalablar

Mamlakatimizdakadrlartayyorlashmilliydasturinihayotgatatbiqetishjarayonidao‘qituvchiningYoshavlodgata’limvatarbiyaberishidajamiyatoldidagijavobgarligiyanadaortibboraveradi.

O‘qituvchiningo‘rnivauningvazifalario‘sibkelayotganYoshavlodnitarbiyalashishigajamiyatvajamoatchiliktomonidane’tiborkaralishiningnaqadarmuhimahamiyatgaegaligibilananiqlanadi.

"…O‘qituvchi – deydiAlForobiy, - aql-farosatga, chiroyliknutqqaegabo‘lishivao‘quvchilargaaytmokchibo‘lganfikrlarinito‘lavaaniqifodalayolishnibilmog‘izarur". Uo‘zfikrinidavomettirib: "O‘qituvchivarahbarningvazifasidonodavlatrahbarivazifasigao‘xshaydi, shusabablio‘qituvchieshitganvako‘rganlariningbarchasinieslabkolishi, aql-farosatga, chiroyliknutqgaegabo‘lishi, o‘quvchilargaaytmoqchibo‘lganfikrlarinito‘lavaaniqifodalabberishnibilmog‘ilozim. SHubilanbirgao‘zor-nomusiniqadrlashi, adolatlibo‘lmog‘ilozim. Anashundaginauinsoniylikningyuksakdarajasigaegabo‘ladivabaxtcho‘qqisigaerishadi", debta’kidlaydi.

Ulug‘shoirimizAlisherNavoiyhamo‘qituvchimehnatiniholisonabaholab: "Agarshogirdpodsholikkaerishsaham, unga (muallimga) qulluqqilsaarziydi",

"Haqyo‘lidakimsengabirharfo‘rgatmishranjila,

Aylamakemasosononinghaqqinyuzganjila", – kabisatrlarbitgan.

Zamonaviymaktabo‘qituvchisiqatorvazifalarnibajaradi. O‘qituvchi – sinfdagio‘quvjarayonitashkilotchisidir. O‘qituvchio‘quvchilaruchundarspayti, qo‘shimchadarslardavashubilanbirgadarsdantashqarihollardahamkeraklimaslahatlarberishdabilimlarmanbaidanbiridir. Ko‘pchiliko‘qituvchilarsinfrahbarivazifasinibajarib, tarbiyajarayonitashkilotchilaribo‘libhisoblanadilar.

Zamonaviyo‘qituvchiijtimoiypsixologbo‘lmasligimumkinemas. Shuninguchunhamuo‘quvchilaro‘rtasidagio‘zaromunosabatlarniyo‘lgasolaolishi, bolalarjamoasidaijtimoiy-psixologikmexanizmlardanfoydalanishnibilishizarurdir.

Ma’lumkipedagogikfaoliyat – kishimehnatiningengmurakkabsohalaridanbiridir.

O‘qituvchijamiyattomonidanqo‘yilgantalablarbilanbirqatordao‘zfaoliyatida, tevarak-atrofidagikishilar, maktabma’muriyati, hamkasblari, o‘quvchilarvaularningota-onalariundannimalarnikutishinihamesdanchiqarmasligilozim.

O‘qituvchiningo‘zishidannimanidirkutayotganliginingo‘ziyoqmuhimahamiyatgaegadir, manashutariqakutishlar, garchandjamiyattomonidano‘qituvchigaqo‘yiladigantalablargamoskelsa-da, o‘zigaxosxususiyatlargaegabo‘ladi. Lekinbutalablarhammavaqthambir-birigamoskelmasligimumkin. Psixologlartomonidanolibborilgantadqiqotlarningko‘rsatishicha, xalqta’limibo‘limlarivamaktabdirektorlario‘qituvchiningayrimhislatlarinaqadarmuhimliginiharxilbaholaydilar. Jumladan, xalqta’limibo‘limlariningmudirlario‘qituvchidanbirinchinavbatdao‘zfaniniyaxshibilishinivadarsberishmetodikasinimukammalo‘zlashtirishinitalabqilsalar, maktabdirektorlario‘qituvchigaqo‘yiladiganbundaytalablarniuchinchio‘ringaqo‘yadilar. SHubilanbirgaxalqta’limibo‘limlariningmudirlario‘qituvchilarningo‘quvchilarvaota-onalar, maktabjamoasibilanqandaymuloqotdabo‘lishnibilishininaqadarahamiyatgaegaekanligigaunchalike’tiborbermaydilar. Maktabdirektoriesa, bundayhislatlarnio‘qituvchishaxsigaqo‘yiladigantalablarichidabirinchio‘ringaqo‘yadilar.

Bo‘lajakpedagogshaxsigabirqatorjiddiytalablarqo‘yilarekan, ularichidanasosiy, ya’niuniqanoatlantirmasdanturib, yuqorimalakalio‘qituvchiyokitarbiyachibo‘libetishishmumkinbo‘lmaganvaikkinchidarajali, ya’nipedagoguchunzarurbo‘lmagan, ammounishaxssifatidashakllanishigavashaxsgata’lim-tarbiyaberishigayordamberuvchitalabniajratishmumkin.

Bosh, asosiytalablarsingari, ikkinchidarajalitalablarhampedagogningfaoliyatipsixologiyasigavamuloqotiga, Shuningdek, uningqobiliyati, bilimi, malakavako‘nikmasi, mahorati, bolalarnitarbiyalashvata’limberishuchunzarurbo‘lgansifatlargabog‘liqdir. Asosiylariorasidaham, qo‘shimchapsixologikxossalarichidahamo‘zgarmas, ya’niharbirdavrda, vaqtvaxalqlardadoimoo‘qituvchivatarbiyachilaruchun, malakalipedagoglaruchunzarurbo‘lganhamdao‘zgaruvchan, ya’nimuayyandavrijtimoiy-iqtisodiytaraqqiyotitalablaridankelibchiqadigan, jamiyatqarortopgansharoitdayashaydiganvapedagogishlaydiganmuhittalablaridir.

Pedagoggaqo‘yiladiganasosiy, boshvao‘zgarmastalablarbolalargabo‘lganmehr, pedagogikfaoliyat, o‘ziishlaydigansohabo‘yichamaxsusbilim, kengfikrlayolish, pedagogikintuitsiya, yuqorisaviyadarivojlangantafakkurga, chuqurbilimga, madaniyatvayaxshixulqqaegabo‘lish, bolalarnio‘qitishvatarbiyalashningturliuslublaridanmohironafoydalanaolishnibilishdaniborat. YUqoridakeltirilganlarningbirortasisizmuvaffaqiyatbilanpedagogikisholibborishmumkinemas.

Buhammaxossalartug‘maqobiliyatemas. Ularmuntazammehnatnatijasidaegallanadi. Shuningdek, pedagogningo‘zustidatinmayishlashitufaylibunyodgakeladi. O‘qituvchivatarbiyachilarningko‘pligisiremas, ammobukasbniyuksakdarajada, muvaffaqiyatbilanadoetishmushkulish.

Pedagoguchunqo‘shimcha, lekinnisbatanturg‘untalablarqatorigakirishuvchanlik, artistlik, shodonxulq, yaxshidid-farosatvaboshqalarnikiritishmumkin. Buxususiyatlarengasosiyo‘rindaturmasa-da, ammoo‘qituvchifaoliyatiuchunkattayordamberadi.

Boshvaikkilamchipedagogikxossalarjamlanib, pedagogningshaxsiyatinianiqlaydi, shujihatlarkuchibilanharbiro‘qituvchiajoyibvao‘zigaxosshaxssifatidanamoyonbo‘ladi.

Jamiyattomonidanqo‘yiladigantalablardanengmuhimio‘qituvchiningshaxsivauningkasbibilanbog‘likhislatlarigaqaratilgan.

Jamiyatningo‘qituvchilikkasbigaqo‘yadiganasosiytalablariquyidagichadir:

- shaxsnima’naviyvama’rifiytomondantarbiyalashning, milliyuyg‘onishmafkurasininghamdaumuminsoniyboyliklarningmohiyatinibilishi, bolalarnimustaqillikg‘oyalarigasodiqlikruhidatarbiyalashnibilishi, o‘zVatani, tabiatgavaoilasigabo‘lganmuhabbati;

- kengbilimsaviyasigaegabo‘lishi, turlibilimlardanxabardorbo‘lishi;

- Yoshpedagogik-psixologiya, ijtimoiypsixologiyavapedagogika, Yoshfiziologiyasihamdamaktabgigienasidanchuqurbilimlargaegabo‘lishi;

- o‘zidarsberadiganfanbo‘yichamustahkambilimgaegabo‘lib, o‘zkasbi, sohasidajahonfanidaerishilganyangiyutuqvakamchiliklardanxabardorbo‘lishi;

• 
  ta’lim va tarbiya metodikasini egallashi;
  
• 
  o‘z ishiga ijodiy yondoshishi;
  
• 
  bolalarni bilishi, uning ichki dunyosini tushuna olishi;
  

- pedagogik texnikani (mantiq, nutq, ta’limning ifodali vositalari) va pedagogik taktga ega bo‘lishi;

- O‘qituvchining o‘z bilim va pedagogik mahoratini doimiy ravishda oshirib borishi.

Har bir o‘qituvchi ana shu talablarga eng yuqori darajada mos keladigan bo‘lishga intilishi kerak.

O‘qituvchiga jamiyat tomonidan qo‘yiladigan talablar, turli xildagi ijtimoiy kutishlar, pedagogning individualligi, uning, shu tariqa talablarga javob berishga sub’ektiv tayyorligi muayyan o‘qituvchining pedagogik faoliyatga naqadar tayyorligidan dalolatberadi. Jamiyatningmuayyantarixiydavrida, belgilanganvaqtvabelgilanganishjoyigaxosbo‘lganpedagogningasosiyvaikkinchidarajalio‘zgaruvchanxususiyatlarihaqidagimasalanihalqilishbirmunchamurakkabdir. Jamiyatdaro‘yberayotganyangishart-sharoitlar, ta’limvatarbiyasohasidayangimaqsadvavazifalarniqo‘yadi. Ularo‘znavbatidao‘qituvchivatarbiyachishaxsigaqo‘yiladigantalablarnibelgilabberadi. Butalablarnio‘zvaqtidavaaniqroqaniqlashuchunquyidagilarnibajarishlozim:

O‘quvchinihozirgizamontalabigajavobberadigan, erkinfikrlovchishaxssifatidashakllantirishuchunpedagogningo‘zimustaqilfikrlovchi, yuqorisaviyadagibilimli, dunyoqarashikengbo‘lmog‘ivao‘zidabuxususiyatlarnimuntazamrivojlantiribbormog‘ilozim.

Ota-onalaro‘qituvchidanuningishstajivaYoshiqandaybo‘lishidanqatiynazar, farzandlarinitarbiyalashvao‘qitishmahoratinikutadilar. O‘quvchilaresao‘qituvchilarniuchxilhislatlaribo‘yichaxarakterlabberadilar. Jumladan, birinchidan, o‘qituvchiningodamgarchiligi, adolatliligi, sofvijdonliligi, bolalarniyaxshiko‘rishhislatlari; ikkinchidan, o‘qituvchiningsezgirligi, talabchanligibilanbog‘liqtashqihislatlarivaxulq-atvorigaqarab; uchinchidan, o‘qituvchiningo‘zfaninibilishi, unitushuntirabilishikabita’limjarayonibilanbog‘liqhislatlarigaqarabxarakterlabberadilar.

SHunita’kidlabo‘tishkerakki, tarbiyajarayoniningsamaradorliginioshirishgaqo‘yiladigantalablarbilanbirga, o‘qituvchishaxsivauningfaoliyatiganisbatanqo‘yiladiganijtimoiytalablarhamo‘sibbormoqda.

O‘qituvchigajamiyattomonidanqo‘yiladigantalablar, turlixildaijtimoiykutishlar, pedagogningindividualligi, uningshutariqatalablargajavobberishgasub’ektivtayyorligimuayyano‘qituvchiningpedagogikfaoliyatganaqadartayyorligidandalolatberadi.