Umumiy psixologiya

17.3.Pedagogningo‘zini-o‘ziboshqarishmuammosi
Bo‘lajakpedagoglarningoliyo‘quvyurtidaolganpsixologikbilimlariikkiunchalikyoqimlibo‘lmaganxossagaega. Ular, birinchidan, pedagoggaamaliyotdazarurbo‘lganbarchabilimlarnio‘zichigaqamrabolmagan, bungasababpedagogikoliyo‘quvyurtlaridapsixologikfanlarnio‘qitishuchunajratilgandarssoatlarihajminingchegaralanganligidir. Ikkinchidan, buolinganbilimlartezdaeskiribqoladivahechbo‘lmagandabeshyildabirmartayangilabturishnitalabetadi, bunio‘z-o‘zigata’limberishyokimalakaoshirishdaamalgaoshirsabo‘ladi.

Pedagogningpsixologikjihatdano‘zustidaishlashdeyilganda, unimuntazamravishdapsixologiyafaniningturliyo‘nalishlaridagiengyangiyutuqlarbilantanishibborishininazardatutadi, ulartarbiyavata’limbilanbevositavabilvositabog‘liqdir. Buta’limpsixologiyasi, tarbiyapsixologiyasi, Yoshdavrlaripsixologiyasi, differensialpsixologiya, ijtimoiypsixologiya, shaxspsixologiyasiShuningdek, psixologiyavaboshqafanlarchegarasidagitibbiyot, patopsixologiya, psixofiziologiyavapsixoterapiya.

Pedagogningamaliyfaoliyatidapsixologikma’lumotlarolishimumkinbo‘lganadabiyotlarro‘yxatietarlidarajadasalmoqlidir. Holbuki, pedagoggamuntazamravishdailmiykitoblarnivajurnallarnio‘qishgahojatyo‘q, asosiypsixologikbilimlarjamlanganholdakeltirilgan, pedagogikfaoliyatuchunfoydalibo‘lganbo‘limlargamurojatqilishningo‘zietarlidir.

Pedagogningkasbiyfaoliyatidavomidajudazarurjiddiyjihat – buo‘z- o‘ziniboshqarishdir, ya’nio‘zpsixikholativaxulq- atvoriniboshqaraolishqobiliyati, murakkabpedagogikholatlardamuqobilharakatlanaolishidir.

O‘z - o‘ziniboshqarishzaruriyatiquyidagihollardakelibchiqadi:

O‘z- o‘ziniboshqarishningpsixologikasoslaribilishjarayoninio‘zichigaoladi: Sezgi, idrok, diqqat, xayol, tafakkur, xotira, nutqShuningdekshaxshislatlari – xulqatvori, emotsionalholati, vaziyatgamunosabati. YUqoridaqaydetibo‘tilganpsixikjarayonlardao‘z-o‘ziniboshqarishodamhususiyatlarivaholatlari, uningirodasivaichkituyg‘ularibilanbog‘liqdir. Ma’lumki, ichkituyg‘ubarchapsixikholatlarniboshqarishdaerkinlikasosibo‘libxizmatqiladi, irodabo‘lsaxatti - harakatlarquvvativayo‘nalishlarita’minlaydi.

Qabulqilishnio‘z- o‘zidanboshqaruvaniqqabulqilishvazifalariniqo‘yadi – obraznituzish, qo‘yilgansavollarganimanikuzatishkerak? Nimauchunkuzatish? Qandayqilibkuzatish? kabianiqjavobtopishkerak. Kuzatuvniboshlashdanavvalbizo‘zimizuchunbusavollargajavobberishimizlozimbo‘ladi.

Murakkabpedagogiksharoitlarda (vaziyatda) bundaysavollargaaniqjavobtopishniilojibo‘lmaydi, buvaziyatdaaniqjavobtopishuchunbirmunchaaqliyvajismoniykuchsarfqilishgato‘g‘rikeladi. Bundaysavollarniavvaldano‘ylabko‘rishvaulargaamalqilishnitalabqiladi, natijadao‘z- o‘ziniboshqarishninazardatutadi.

Diqqat- e’tiborniboshqarishbirmunchaboshqanarsalargaasoslanadi. Ixtiyoriybo‘lmagandiqqat- e’tiborniboshqarishularbilanbog‘liqbo‘lganholatlar, ya’niorganizmningpsixofiziologikholatlariniboshqarishorqalibevositaamalgaoshirishmumkin. CHarchoqoqibatidaixtiyoriybo‘lmagandiqqat- e’tiboryomonboshqariladiganbo‘libqoladi. Xuddishundayholatkasallikdavrida, haddantashqariemotsionaljunbushgakelganholatda, affektyokistressholatlaridaro‘yberadi. Birmunchata’sirqiladiganvositalar - damolish, davolash, psixofizikautotreningbutarzdagidiqqate’tiborniboshqarishdayaxshisamaraberadi.

Ixtiyoriydiqqate’tiborni, qiziqishuyg‘otadigan, so‘zyordamidayokiqo‘llab- quvvatlashorqaliboshqarishmumkin. Odamnidiqqate’tiborinibirornarsagaqaratishuchun, e’tiborniuniqiziqishiniqo‘llab - quvvatlashkifoyaqiladi. So‘zorqalio‘z- o‘ziniyo‘naltirishyokiverbalo‘zi- o‘zidanboshqarishhardoimto‘g‘ridan- to‘g‘riyokibevositaqiziqishgaasoslanadi. Ayrimhollardao‘zinimajburqilibqandaydirob’ektda, holatyokivoqelikniqiziqarlitomonlarini, e’tiborniunchauzoqvaqtjalbqilibko‘rishgaetarlibo‘ladi. Qabulqilishorqalihamularnima’lumdarajadaboshqarishmumkin. Pedagoguchuneslashqobiliyatiniboshqarishbirmunchaqiyinroqvazarurroqdir. Uchtadanikkitabizgama’lumeslashjarayoni – eslabqolishvaolinganaxborotniqaytatiklash – o‘z- o‘ziniboshqarishbilanrivojlantirishmumkin. Eslabqolishjarayonininguchinchisi – axborotnisaqlabqolishniboshqarishmushkulroqdir, Shuninguchunhamkiuongostiholati (shaxstomonidananglabolinmaydiganpsixikvaholatlaryig‘indisi) darajasidaishlaydiholbukiyodlashnianglabtashkiletib, bevositaularnihamboshqarishmumkin. Mnemikjarayonlardao‘z- o‘ziniboshqarishharxilusullargaasoslanadi, tasavvurassotsiatsiyalanibbirbutungabog‘lab, ongliravishdako‘ribchiqiladi. Eslabqolishzarurbo‘lgannarsalarko‘zorqaliko‘rilsa, yokibirornarsabog‘labtasavvurqilinsayoddaqolishikuchayadi. Eslabqolishnitezlatishmumkin, sun’iyravishdayoddabo‘lganperseptivobrazlarnivatashqinarsalarnitafakkurdauyg‘otib, ongorqaliularniyangieslabqolishikerakbo‘lgannarsalarbilanbog‘lashlozim.

Ongliravishdafikrlashnihamboshqarish, uniyanadasamaraliroqqilishmumkin.

Tafakkurnio‘z- o‘zidaboshqarishningasosiyusullariquyidagilar-dir.

• 
  halqilinishikerakbo‘lganvazifashartlarnidiqqatbilantahlilqilish;
  
• 
  talabqilingannatijaniberilganshartlarbilansolishtirish, bundaymaqsadkeraklinatijaniolishuchunetishmagannarsanianiqlash;
  
• 
  doimiyravishdamashqo‘tkazibborib, tafakkurnichiniqtirish;
  
• 
  tafakkurnianiqyo‘nalishdagimashqlarbilanchiniqtirish, ya’niketma- ketizlanishvaetarlidarajadahalqilinishningalternativyo‘llarniko‘ribchiqish (bu – vositaanglashjarayoni “sikllanish” debnomlanadi)
  
• 
  vazifanihalqilishningyo‘llaribilanbog‘liqbo‘lgananiqfarazlarnio‘zichidayokiovozchiqaribso‘zlash (gapirish).
  
• 
  Bajaribbo‘linganxatti-harakatlarnatijalarinivafaraz(g‘oya)larnidoimiyravishdayozibborish.
  
• 
  O‘z - o‘ziniemotsionalboshqarishorganizmningmuskulto‘qimalaritizimiboshqarabilishqobiliyatigaasoslangan, emotsiogenholatlardantahlilqilibtafakkurniongliravishdafaoljalbetish.
  

Hozirgizamonmaktabimuallimlikshaxsivakasbiyfaoliyatiuchunzarurbo‘lgansifatvafazilatlarniegallagan. yangichafikrlaydigan, ijtimoiyfaolpedagoglarnitalabqilmoqda.

Anashundayqatormuammolarnioqilonahalqilishningengmuhimomillaridanbirio‘qituvchilarningkasbiytayyorgarligijarayoninimaqsadgamuvofiqtashkiletishdir. SHungabinoanmamlakatimizta’limisohasidaamalgaoshirilayotganislohotlarningustuvoryo‘nalishlaridanbirihamkadrlartayyorlashsifatinijahontalablaridarajasigaetkazishdir. Endilikdaoliyta’limmuassasalarioldigafaqatginao‘qimishliinsonniemas, balkivoqealarnioldindanko‘rabiladigan, to‘g‘riqarorqabulqilaolishmahoratigaega, o‘zini-o‘zirivojlantirishzaruriyatinitushunibetadiganoqilvabarkamolshaxsnitarbiyalashmuammosiqo‘yilmoqda.

O‘qituvchiningshaxsiyvakasbiytayyorgarlikdarajasiqanchalikyuqoribo‘lsa, o‘quvchilarbilanta’limvatarbiyaviymunosabatlarniyaxshiyo‘lgaqo‘yaoladi. O‘qituvchiningshaxsiynamunasivaobro‘-e’tiborita’lim-tarbiyajarayonidaboladaqat’iynuqtainazarnishakllanishidaasosiyrolo‘ynaydi.

KanadalikpsixologolimDjeymsMarshayigit-qizlarningkasbiytayyorgarlikdavrinito‘rtbosqichgaajratadi:

1. Yoshlardakasbhaqidagitasavvurvabilimlarningkamligi, halinoaniqligibosqichi. Bubosqichhalishaxsninge’tiqodlarianiqemasligi, kasbnitanlamaganligi, kimbo‘lishinoaniqligibilantavsiflanadi.

2. Muddatidan oldin aynan o‘xshashligini topish bosqichi.SHaxso‘zkuchi, xohishibilanemas, boshqaningfikribilan, boshqakishigaergashib, tegishlimunosabatlartizimigaqo‘shilishibilanxarakterlanadi.

3. Moratoriyabosqichi – shaxso‘zliginianiqlashningkrizisijarayonidaligibilan, rivojlanishningko‘pvariantlariorasidano‘ziuchunengmaqbulinitanlashibilantavsiflanadi.

4. Erishilganyutuqningaynanligibosqichi. Tanlashmojarosihaletilganligi, shaxso‘zligininamoyonetishgaamaldakirishganligibilanbelgilanadi. O‘qituvchiengavvaloo‘quv-tarbiyajarayonidao‘quvchilarfaolliginioshirishniesdanchiqarmasligi, yuzagakelganmuammolarnimustaqilechishgao‘rgatishi, o‘quvchitashabbuskorligivaijodkorligiasosidao‘ziningkimligininamoyishetishigayordamlashishizarur. Buninguchuno‘qituvchishaxsiyhamdakasbiysifatvafazilatlarnito‘liqegallaganbo‘lishilozim, bundayo‘qituvchilaro‘quvchilarbilanko‘proqdo‘stonamuloqotdabo‘ladilar, o‘zarofikralmashadilar, mavzugadoirmuammonitahlilqiladilarvabirqarorgakeladilar. O‘qituvchibuo‘rindabutune’tiborinimavzumohiyatinio‘quvchilargasingdirishgaqaratib, o‘quvchilare’tiborinikechinmalarinivao‘zlashtirishimkoniyatlarinialohidae’tiborgaoladi. O‘qituvchishaxsigaxosbo‘lganbilimdonlik, ijodkorlik, mustaqillikhamdapedagogikfaoliyatiuchunmas’uliyatvajavobgarliknichuqurhisetisho‘quv-tarbiyajarayonisamaradorliginita’minlashningengmuhimomillaridir.

Talabalardakasbniegallashningshakllanishiulardamajburiyatvajavobgarlikhissiningtarkibtopishibilanbog‘liqdir. Ulardaanashundaysifatvakechinmalarto‘lashakllanganbo‘lsa, bilimlarniegallashyokikasbiykamolotiuchunhechnarsato‘siqbo‘laolmaydi.