Universiteti tabiiy fanlar fakulteti biologiya yo

2. TADQIQOT SHAROITLARI, OBYEKTI VA USLUBLARI

1. 
   Tadqiqot sharoitlari
   

Samarqand Zarafshon vodiysining kengaygan qismida joylashgan. Samarqand bog’ining eng keng yeri 70-80 km uzunligi 220 km. Okean sathidan balandligi 300-305 m bo’lib, tog’lar tomon balandlashib, shimolda Nurota-Oqtog’ga, janubda Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tog’larida tutashib ketadi. G’arbga torayib Xazar yo’lagi orqali Buxoro vohasida ajralib turadi. Xazar yo’lagining shimolida Qiziltepa-Avtobach, janubida Azkamar balandligi joylashgan.

Samarqand botiqi g’arbga qarab pasaysa markaziy qismi (Zarafshon daryos o’zanidan) har ikki tomonga balandlashadi. Chunki bu qismida Zarafshon daryosining 4-5 ta ko’hna qayrilari joylashgan. Bu qayrilarning liyoss yotqiziqlari qalin bo’lgan yer larida ko’plab jarlar vujudga kelgan.

Zarafshon vodiysining shimolida Oqtog’ joylashgan. Bu tog’ning shimolida esa Nurota – Qo’ytosh botig’i o’rnashgan. Bu botiqning o’rtacha balandligi 500-600m bo’lib, uning shimolida Nurota tizmasi joylashgan. Nurota tizmasining o’rtacha balandligi 1500 m. Eng baland Hayotboshi cho’qqisi 2169 m Nurota tizmasi sharqda Sangzor daryo vodiysi orqali Morguzor tog’idan ajralib turadi. Nurota – Qo’ytosh botig’ining janubida G’o’bdin, Qaroqchi, Oqtog’, Baxmal tog’lari joylashgan.

Samarqand viloyati subtropik kengliklarda joylashgan bo’lib quyosh uzoq vaqt isitib turadi. Shu sababli quyoshning yalpi radiasiyasi bir kv. sm. yuzaga bir yilda 150 kaloriyani tashkil qiladi. Buning ustiga bulutsiz kunlar ko’p bo’lib, quyosh yiliga 300 soatgacha yoritib turadi. Shu sababli yozda juda issiq va quruq keladi. Qish esa nisbatan iliq.

Samarqand shimoliy sharqiy qismi tog’lar bilan o’ralganligi sababli shimoldan, shimoliy – sharqdan kirib keladigan sovuq havo massalari nisbatan kam ta’sir etadi. Aksincha vodiyning shimoliy – g’arbiy qismi ochiq sovuq shamollar bemalol yetib keladi. Shu sababli vodiyning g’arbiy qismida sharqiga qaraganda qish sovuq bo’ladi. Harorat -0,5⁰ S bo’ladi. Yozda iyulning o’rtacha xarorati 26 ⁰ S. O’pkada yog’inlar xudud bo’yicha koteks taqsimlangan. G’arbida yiliga 114-177 mm, sharqida 300-350 mm, atrofidagi tog’larda Omonqo’tonda 881 mm gacha yog’in tushadi. Eng ko’p yog’in bahorda, eng kami yozda yog’adi. Qishda yog’in ko’proq qor tarzida yog’adi. Lekin qor qoplamining qalinligi o’lkada birday emas. O’lkaning asosiy suv manbai Zarafshon daryosidir. U Zarafshon muzligidan boshlanadi. Daryoning o’rta va quyi oqimi O’zbekistonga qaraydi. Bu qismda Zarafshon daryosi keng o’zanda sekin oqadi va Samarqand shahri yaqinida ikki tarmog’i Qoradaryo Xatirchi yaqinida qo’shilib, Miyonqala orolida hosil qiladi.

Zarafshon muz va qorlarining erishidan to’yinadi. Shu sababli uning to’lin suvli davri qishga to’g’ri keladi. Zarafshon daryosi suvning bir qismi Eski Tuyatortar arig’i orqali Sangzar vodiysiga, Eskianhor arig’i orqali esa Qashqadaryo viloyatiga oqizilgan, Zarafshon daryosiga o’lka xududida xech qanday irmoq qo’shilmaydi, faqat atrofidagi tog’lardan boshlanuvchi 120 ga yaqin soy bor. Samarqand viloyatida yer osti suvlari ancha ko’p. Yuza grunt (sizot) suvlar sho’r, ichish uchun yaroqsiz. 100-130 m chuqurlikda joylashgan antropogen yotqiziqlaridagi suvlar esa chuchukdir. O’lkada yana kata chuqurlikdan chiquvchi artezian suvlar, jumladan minerallashgan issiq suvlar ham bor.

O’lkaning sug’oriladigan qismida chirindisi 1-2 foiz bo’lgan o’tloq voha tuproqlari tarqalgan. Samarqand viloyatining tuprog’i bo’z tuproq bo’z tuproq. Bu tuproq xili birmuncha xosildor bo’lib tarkibidagi chirindi miqdori 1,5 – 3% ga yetadi yoki 2,5 – 3,5% ga yetadi.

Samarqand viloyatining o’simliklar ham g’arbdan sharqqa tekislikdan tog’ga tomon o’zgara boradi. Cho’l mintaqasida issiq quruq jazirama bo’lib uzoq davom etadi. Binobarin shunday sharoitga moslashgan o’simliklar o’sadi. Cho’llarda efemer efemeroidlar, shuvoq kabi o’simliklar ko’p o’sadi. Qumli yerlarda oq va qora saksavul ba’zan yantoq tarqalgan. Sho’rxok joylarda sarsazan yetmak o’sadi.

Adir mintaqasida 400-1200 metrgacha bo’lgan joylarni o’z ichiga oladi. Adirning asosiy tabiiy o’simliklari efemeroid va efemerlardir. Ayniqsa rang, qo’ng’irbosh, chuchmomo, boychechak, lolaqizg’aldoq va loladan iborat.

2.2. Tadqiqot obyekti
Payariq tumani dalalarida tarqalgan dorivor o’simliklar: oddiy achchiqmiya (Goebelia alopecuroides (L.) Bge), ikki uyli gazanda (Urtica dioica L), Dorivor gulxayri (Althea afficinalis L), Oddiy (anissimon) arpabodiyon (Pimpinella anisum L), katta zupturup (Plantago major L), oddiy bangidevona (Datura stramonium), ituzum (Solanum nigrum L), qora mingdevona (Hyoscyamus niger L), sarept xantali (Brassica Juncea (L.) Czern), oddiy jag’-jag’ (Carsella bursa-pastoris Medic), Tikanli kovul (Capparis spinosa L), qizg’aldoq (Roemeria refracta DC), Beshbarg (Potentilla repens L), bo’yoqdor ro’yan (Rubia tinctorum L), yerbag’ir temirtikan (Tribulus terrestris L), dorivor otquloq (Rumex confertus Willd), qushtoron (Polygonium aviculare l), olabuta (Atriplex tatarica L), arslonquyruq (Leonurus leonurus l), yalpiz (Mentha piperita L), sachratqi (Cichorium inthybus L), achchiq shuvoq (Artemisia absinthium L), uch bo’lakli qoraqiz (Bidens tripartita L), dorivor qoqio’t (Taraxacum officinale wyeb), qo’ypechak (Convolvulus arvensis L).
2.3. Tadqiqot uslublari
O’simliklarning turlari quyidagi kitoblardan aniqlandi;

«Flora Uzbekistana» [7] , Opredelitel rasteniy Sredney Azii [10], Rastitelnost Sredney Azii i Kazaxstana [8], Flora i rastitelnost basseyna reki Zarafshan [4,5], ayrim o’zgarishlar S.K. Cherepanov bo’yicha aniqlandi [19].

Xayotiy formalarning analizini K. Raunkiyer va I.G. Serebryakov sistemasi bo’yicha qilindi [3].

3. TADQIQOT NATIJALARI

3.1. Payariq tumani dalalarida tarqalgan dorivor o’simliklarni oila, turkum va turlar bo’yicha taqsimlanishi
Payariq tumani dalalarida tarqalgan dorivor o’simliklarning 17 oila 25 turkum va 25 turga kirishini aniqladik. (3.1 jadval). Jadvalda ko’rikganidek eng ko’p tur Qoqio’tdoshlar (Asteraceae) oilasida (4 tur, 16%), keyingi o’rinda Ituzumdoshlar (Solanaceae) oilasida (3 tur), uchinchi o’rinda Karamdoshlar (Brassicaceae) va Yalpizdoshlar (Lamiaceae) oilalarida (2 turdan). Hamma qolgan turkumlarda 1turdan mavjud.

Dorivor o’simliklar hayotiy shakli bo’yicha o’tlar bo’lib, buta, chala buta va daraxt shakllari uchramaydi. Biz olib borgan izlanishlardan ma’lum bo’ldiki oila vakillarining 25 turdan iborat bo’lib, hayotiy shakliga ko’ra bir yillik o’tlar (9 tur), ikki yillik o’tlar (1 tur), ko’p yillik o’tlar (15 tur) o’simliklar ekanligi o’rganildi. (3.2. jadval)

Xulosa qilib shuni aytish kerakki Samarqand viloyati Payariq tumani dalalarida tarqalgan dorivor o’simliklarning 25 turi aniqlandi. Shulardan Asteraceae oilasiga 16%, Solanaceae oilasida 12%, Brassicaceae, Lamiaceae oilalarida 8% boshqa oilalarida 4% o’simliklarni tashkil etadi. Dorivor o’simliklar uchraydigan turlardan har jihatdan foydalanilsa bo’ladi, buning uchun ulardan oqilona foydalanish, antropogen omillarning ta’sirini hisobga olish, chorva mollarini boqishni qisqartirish orqali bu oila vakillarining hozirgi holatini saqlab qolish mumkin.

3.1. jadval

Dorivor o’simliklarni oila, turkum va turlarga taqsimlanishi

№	O’simliklar oilalarini nomi		Soni
	O’zbekcha	Lotincha	Turkum	%	Tur	%
1	Burchoqdoshlar	Fabaceae	1	4	1	4
2	Gazandadoshlar	Urticaceae	1	4	1	4
3	Gulxayridoshlar	Malvaceae	1	4	1	4
4	Ziradoshlar	Apiaceae	1	4	1	4
5	Zupturumdoshlar	Plantaginaceae	1	4	1	4
6	Ituzumdoshlar	Solanaceae	3	12	3	12
7	Karamdoshlar	Brassicaceae	2	8	2	8
8	Kavardoshlar	Capparidaceae	1	4	1	4
9	Ko’knordoshlar	Papaveraceae	1	4	1	4
10	Ra’nodoshlar	Rosaceae	1	4	1	4
11	Ro’yandoshlar	Rubiaceae	1	4	1	4
12	Tuyatovondoshlar	Zygophyllaceae	1	4	1	4
13	Torondoshlar	Polygonaceae	2	8	2	8
14	Sho’radoshlar	Chenopodiaceae	1	4	1	4
15	Yalpizdoshlar	Lamiaceae	2	8	2	8
16	Qoqio’tdoshlar	Asteraceae	4	16	4	16
17	Qo’ypechakdoshlar	Convolvulaceae	1	8	1	8
	jami	17	25		25

Dorivor o’simliklarning xayotiy formalarini aniqladik. Bir yillik o’tchil o’simliklarga 9 tur kiradi, 2 yillikga 1 tur, ko’p yillikga 15 tur kirishini aniqladik (3, 2 jadval).

3.2. jadval

Dorivor o’simliklarni xayotiy shakllari

№	O’simliklar nomi		Xayotiy shakllari
	O’zbekcha – lotincha Turkum nomi	O’zbekcha – lotincha Turning nomi	Daraxt	Buta	Chala buta	O’tlar
						1 yillik	2 yillik	Ko’p yillik
1	Burchoqdoshlar Fabaceae	1. Oddiy achchiqmiya- Goebelia alopecuroides (L.) Bge						+
2	Gazandadoshlar Urticaceae	2. Ikki uyli gazanda - Urtica dioica L.						+
3	Gulxayridoshlar Malvaceae	3. Dorivor gulxayri- Althea afficinalis L.						+
4	Ziradoshlar Apiaceae	4. Oddiy (anissimon) -arpabodiyon Pimpinella anisum L.				+
5	Zupturumdoshlar Plantaginaceae	5. Katta zupturup- Plantago major L.						+
6	Ituzumdoshlar Solanaceae	6. Oddiy bangidevona - Datura stramonium				+
		7. Ituzum - Solanum nigrum L.				+
		8. Qora mingdevona- hyoscyamus niger L					+
7	Karamdoshlar Brassicaceae	9. Sarept xantali- Brassica Juncea (L.) Czern.				+
		10. Oddiy jag’-jag’- Carsella bursa-pastoris Medic.						+
8	Kavardoshlar Capparidaceae	11. Tikanli kovul - Capparis spinosa L.						+
9	Ko’knordoshlar Papaveraceae	12. Qizg’aldoq- Roemeria refracta DC.				+
10	Ra’nodoshlar Rosaceae	13. Beshbarg- Potentilla repens L.						+
11	Ro’yandoshlar Rubiaceae	14. Bo’yoqdor ro’yan- Rubia tinctorum L.						+
12	Tuyatovondoshlar Zygophyllaceae	15. Yerbag’ir temirtikan - Tribulus terrestris L.				+
13	Torondoshlar Polygonaceae	16. Dorivor otquloq- Rumex confertus Willd.						+
		17. Qushtoron - Polygonium aviculare l.				+
14	Sho’radoshlar Chenopodiaceae	18. Olabuta- Atriplex tatarica L.				+
15	Yalpizdoshlar (Labguldoshlar) Lamiaceas (Labiataye)	19. Arslonquyruq- Leonurus leonurus l.						+
		20. Yalpiz- Mentha piperita L						+
16	Qoqio’tdoshlar Asteraceae	21. Sachratqi Cichorium inthybus L.						+
		22. Achchiq shuvoq Artemisia absinthium L.						+
		23. Uch bo’lakli qoraqiz - Bidens tripartita L.				+
		24. Dorivor qoqio’t- Taraxacum officinale wyeb.						+
17	Qo’ypechakdoshlar Convolvulaceae	25. Qo’ypechak- Convolvulus arvensis L.						+
Jami 17		25				9	1	15