Universiteti umarov b. M., Norbekova b. Sh. Bolalar psixologiyasi
Sezgirlikni rivojlantirishda tarbiyachining roli
Yüklə 2,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
12.1.2. Sezgirlikni rivojlantirishda tarbiyachining roli Bog‘cha yoshidagi bolalar sezgisini o‘stirishda tarbiyachi ning roli juda kattadir. Tarbiyachi turli qiziqarli mashg‘ulotl ar orqali bolalar sezgi a’zolarining sezgirlik darajasini o‘stirishga yordam berishi kerak. Bunda bolalar sezgi a’zolarini rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni aniq va mazmunli o‘yinlar bilan bog‘lab o‘tkazish yaxshi natija beradi. Masalan, bolalarda uzoqdagi narsalarning farqini ajrata olish sezgirligini takomillashtirish uchun rangli va har xil kattalikdagi qutichalar yoki kubiklarni ma’lum uzoqlikka qo‘yib, farqini ajrata olish o‘yinini o‘tkazish mumkin. Bunda bolalarning ko‘rish sezgirliklari daraja siga qarab, kubiklar qo‘yilgan masofalarni ayrim bolalarga nisbatan uzoqlashtirish va boshqa bolalarga nisbatan esa yaqinlashtirish mumkin. Har bir tarbiyachi o‘z qo‘l ostidagi bolalar sezgi a’zolarining holatini, sezgirlik darajasini yaxshi bilishi kerak. Turli mashg‘ulotlarni tashkil qilishda buning ahamiyati juda kat tadir. Ba’zi bolalarda kamqonlik yoki boshqa bir sabab tufayli ko‘rish sezgirligi zaif bo‘ladi. Ayr im tarbiyachilar esa buni o‘z vaqtida aniqlamaydilar, natijada bola aybsiz bo‘lsa ham tarbiyachidan tez-tez dakki е b turadi. Masalan, tarbiyachi rasm bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda (rasmga qarab so‘zlab berish) ko‘rish sezgirligi zaif bolani orqaroqqa o‘tqazib qo‘yishi mumkin. Natijada bo la rasmdagi ayrim detallarni mutlaqo ko‘rmaydi yoki g‘ira - shira ko‘rsa ham, ajrata olmaydi. Tarbiyachi esa, bolada ko‘rish sezgirligining zaifligini bilmay, uni diqqatsizlikda ayblab, urisha boshlaydi. Bolalar bog‘cha yoshida ranglarning farqini yaxshi ajra ta oladigan 177 bo‘ladilar. Biroq ular faqat asosiy ranglarni yaxshi biladilar, murakkab ranglar, masalan, sarg‘ish, ko‘kimtir, pushti, jigarrang, to‘q qizil, och havo rang, zangori, binafsha rang, oqimtir, timqora kabilarni esa yaxshi bilmaydilar. Bog‘cha yoshidagi bolalar bu murakkab ranglar ning nomini ham to‘g‘ri ayta olmaydi. Shuning uchun bolalar gaplarning bunday murakkab nomlarini tarbiyachilardan eshitish orqali o‘zlashtiradilar. Ba’zi paytlarda esa o‘zlari bilganlaricha ayta boshlaydilar. Masalan, timqorani — ja qora, pushti rangni — sal qizil, yashil, zangori, binafsha ranglarni umumiy ravishda «ko‘k» deb ataydilar. Har bir tarbiyachi o‘z ish tajribasidan biladiki, kichik guruh bolalariga nisbatan katta guruh bolalari ranglarning o‘zini ham, nomlarini ham yaxshi farqlay oladilar. Bu, albatta, mashq qilish va turmush tajribasining ortishi natijasidir. Bolalar yorqin (juda yaltiroq) ranglarni yoqtiradilar. Yorqin ranglar ularga qandaydir zavq bag‘ishlaydi. Bola ranglarni hali bir-biridan yaxshi farqlay olmaydi. Unga ranglarning farqini bilishga yordam qiladigan o‘yinchoqlar berish lozim. Bolalar rasmli kitobchalar va o‘yinchoqlar bilan shug‘ullanganlarida ularni ko‘zlariga juda yaqin tutadilar. Ma na shunday paytlarda bolalarga rasmli kitob va o‘yinchoqlarni ko‘zlaridan birmuncha uzoqroq masofada tutishni o‘rgatish lozim. Bolalarni ta’limiy mashg‘ulotlardan so‘ng kengroq joyga olib chiqib, ochiq havoda o‘ynatish kerak. Bunda bolalar uzoq masofa va manzaralarni tomosha qiladilar hamda shuning bi lan birga mashg‘ulotda toliqqan ko‘zlariga dam beradilar. Shunday qilib, bog‘chada bolaning tasavvuri, xotirasi, tafakkuri va xayolining taraqqiyoti uchun turli- tuman yorqin obrazlar beruvchi ko‘rish sezgisining faoliyatini har xil mashqlar orqali izchil ravishda oshirib borish kerak. Bog‘cha yoshi dagi bolalarning psixik jihatdan taraqqiy etishlarida eshitish sezgisining ham roli juda kattadir. Bola eshitish orqali nutqni egallaydi. Nutq esa inson taraqqiyotining eng muhim manbalaridan biridir. Eshitish sezgisi, yuqorida aytib o‘tganimizdek, bolalar da yildan yilga tez rivojlanadi. Agar bog‘cha yoshidagi bolaning eshitish a’zosi (qulog‘i) biron kasallikka uchramay, normal rivojlanib borsa, tez orada kamolotga erishadi va natijada eshitish sezgirligi kuchayadi. Bolalarning eshitish a’zolari anatomik jihatdan katta odamlarnikiga nisbatan birmuncha nozik va zaif bo‘ladi. Ayr im bolalarning ko‘rish sezgilari zaifroq bo‘lgani singari boshqa bir bolalarning eshitish sezgilari zaifroq bo‘lishi mumkin. Tarbiyachi bog‘cha yoshidagi bolalar eshitish sezgilari sezgirligini tekshirib ko‘rishi kerak. Yaxshi eshitmaydigan bolalar odatda anqov va hadiksiraydigan bo‘ladilar. Bunday bolalar «kar», «karquloq», «anqov» degan laqab olishdan qo‘rqib, o‘zlarining ayblarini hech kimga, hatto tarbiyachiga ham 178 bildirmaslikka ti rishadilar. Eshitish sezgisi zaif bo‘lgan bolalar nutqi o‘zlashtirishdan orqada qoladi. Bu esa ularning umuman psixik taraqqiyotdan orqada qolishlariga olib kelishi mumkin. Tarbiyachi eshitish sezgisi zaif bo‘lgan bolalarni aniqlab olgandan so‘ng ularga nisbatan individual munosabatda bo‘lishi kerak. Bunday bolalarni hikoya o‘qib berish yoki suhbatlashish kabi mashg‘ulotlarda eng oldingi qatorga o‘tkazish lozim. Bundan tashqari, eshitish sezgisi zaif bolalar ayrim narsalarni qayta- qayta so‘raganlarida ularn i jerkib tashlamay, osoyishtalik bilan aniq javob berish lozim. Ba’zi bir ota -onalar va tarbiyachilar bunday bolalarning qayta- qayta so‘roqlariga osoyishtalik bilan javob berish o‘rniga «Ha, nima, karquloqmisan eshitib o‘tir, ovsar!» deb urishib beradilar. Natijada bola o‘z tengdoshlari o‘rtasida mulzam bo‘lib, ikkinchi marta so‘rashga yuragi bezillaydigan bo‘lib qoladi. Mana shunday g‘ayripedagogik munosabatda bo‘lish bolaning umumiy psixik taraqqiyotiga juda sal biy ta’sir etadi. Chunki bola eshita olmaga n va, binobarin, tushuna olmagan narsalarni kattalardan so‘rab olish o‘rniga, o‘zi bilganicha talqin qilishga odatlanib qoladi. Ana shularni nazarda tutib, bog‘cha yoshidagi bolalarning asosiy bilish qurollari bo‘lgan ko‘rish va eshitish sezgilarini normal rivojlanti rish ishiga zo‘r mas’uliyat bilan qarash lozim. Bog‘cha yoshidagi bolalar umuman ta’mni emas, balki ta’mning barcha turlarini deyarli ajrata oladilar. Hidlarga nisbatan ham xuddi shunday. Biroq bu ishdagi bolalarning turmush tajribalari juda ozligi tufayli ayrim hidlarning nomini to‘g‘ri ayta olmasliklari mumkin. Bog‘cha yoshidagi bolalarning hid va ta’m bilish a’zolari anatomik tuzilishi jihatidan katta odamlarning hid va ta’m bilish a’zolaridan deyarli farq qilmasada, lekin funksiyasi, ya’ni o‘z vazifasini qay darajada bajarishi jihatdan biroz farq qiladi. Bu farq hid va ta’m bil ish sezgirligining o‘tkirligida namoyon bo‘ladi. Katta odamlarda hid va ta’m bilish sezgirligi bolalarga nisbatan o‘tkirroq bo‘ladi. Shu narsa diqqatga sazovorki, bos hqa sezgilarga nisbatan hid va ta’m bilish sezgilarini bog‘cha yoshidagi bolalarda qandaydir yo‘l bilan mashq qildirish orqali rivojlantirish birmuncha qiyin. Yüklə 2,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|