Universiteti umarov b. M., Norbekova b. Sh. Bolalar psixologiyasi
Yüklə 2,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
birinchidan
, ko‘rsatilayotgan rasmning mazmunini to‘g‘ri idrok qilishga, ikkinchidan rasmning umumiy ko‘rinishida har bir tasvirlangan narsaning o‘rnini to‘g‘ri idrok qilishga, ya’ni rasmdagi narsalarni bir -biridan keskin farq qila bilishga, uchinchidan esa, rasmda tasvirlangan narsalar o‘rtasidagi munosabatlarni to‘g‘ri idrok qilishga qaratish kerak. Ras mlarni idrok qilish ana shunday tarzda yo‘lga qo‘yi lgandagina bolalarning analitik idrok qilish qobiliyatini hamda kuzatuvchanlik xususiyatini rivojlantirish mumkin. Bog‘cha yoshidagi bolalarning asosiy faoliyatlari o‘yin faoliyatidir. Ular o‘zlarining kunda lik o‘yin faoliyatlarida juda ko‘p narsalarga to‘ qnash keladilar. Bu narsalarni bilganlaricha idrok qilib, bir-birlariga tushuntiradilar. Umuman o‘yin faoliyatida ularning idroki to‘xtovsiz rivojlanib boradi. Bog‘cha yoshida gi bolalarda turmush tajribasining е tarli emasligi ba’zan ular idrokining rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Bu murakkab idrok jarayonida, ya’ni fazo hamda vaqtni idrok qilishda yaqqol ko‘rinadi. Masalan, ular narsalar o‘rtasidagi fazoviy munosabatlarni, fazo hamda vaqt o‘lchovlarini to‘g‘ri idrok eta olmaydilar. Narsalar o‘rtasidagi f azoviy munosabatlarni hamda vaqtni bolalar asosan bog‘cha yoshidagi davrda o‘zlashtira boshlaydi. Bolalar o‘zidan uzoq va yaqin, baland va past joylashgan narsalar bilan bevosita munosabatda bo‘lish jarayonida fazoviy tushunchalarni to‘g‘ri idrok qila bosh laydilar. Bunda tarbiyachilarning narsalar o‘rtasidagi har xil fazoviy munosabatlarni so‘z bilan ifoda etishlari 182 bolalar idrokining rivojlanishiga katta yordam beradi. Uzoq-yaqin, baland- past, chuqur-yuza, katta-kichik, keng-tor kabi fazoviy tushunchalarni hamda narsalar o‘rtasidagi bunday fazoviy munosabatlarni bolalar o‘z faoliyatlarida, ya’ni o‘yin va mashg‘ulotlarda ma’lum darajada o‘zlashtirib boradilar. Lekin, chap va o‘ng kabi tushunchalarni bolalarga o‘z vaqtida o‘rgatish zarur, chunki bola chap va o‘ng qo‘lning farqiga bormay ko‘p ishlarni chap qo‘lida bajaradigan bo‘lib qolishi mu mkin. Bog‘cha yoshidagi bolalarda fazoviy tasavvurlarning е tarli darajada aniq emasligini ularning chizgan rasmlarida yaqqol ko‘rish mumkin. Masalan, kichik va o‘rta guruh bolalari rasm chizganlarida narsalarning hajm munosabatlariga unchalik e’tibor bermaydilar. Ularning chizgan rasmlarida uyning balandligi avtomashinaning balandligi bilan, odamning bo‘yi esa terakning bo‘yi bilan barobar bo‘lishi mumkin. Bu bog‘cha bolalarini mutlaqo hayron qoldirmaydi. Fazoviy munosabat larni to‘g‘ri idrok qilish va fazoviy munosabatlar haqida to‘g‘ri tasavvurga ega bo‘lish asta-sekinlik bilan bolalarning turmush tajribalari orta borishi davomida o‘sib boradi. Bog‘cha yoshidagi bolalarni ng vaqtni idrok qilishlari fazoni idrok qilishlari kabi mukammal Xarakterga ega emas. Bolalar da vaqtni to‘g‘ri va anglab idrok qilish fazoni idrok qilishdan ham qiyinroq desak yanglishmaymiz. Bolalar uchun vaqtni idrok qilishda qiyin tomonlaridan biri shu ki, ular vaqtning uzluksiz o‘tuvchanligini (ya’ni vaqtning beto‘xtov harakatini) anglay olmaydilar va, binobarin, idrok ham qila olmaydilar. Bu narsani ularga ko‘rgazma asosida ko‘rsatib bo‘lmaydi. Natijada bolalar vaqt o‘lchovlarini ma’lum narsalar va hod isalar orqali aniqlashtirib idrok qilishga intiladilar. Odatda so‘zlar bilan ifodalanadigan quyidagi asosiy vaqt o‘lchovlari bordir: «soniya», «daqiqa», «soat», «kun», «hafta», «oy», «yil», «asr», «kecha», «bugun», «ertaga» «indinga», «ertalab», «peshin», «kechqurun», «kechasi», «avval», «keyin» kabilar. Ana shu vaqt o‘lchovlaridan bog‘cha yoshidagi bolalar erkin foydalana bilmaydilar. Chunki bu vaqt o‘lchovlari (vaqt tushunchalari) nisbiy hamda mavhum Xarakterga egadir. Bolalar ertaning bugunga, bugunning kechaga, kechaning o‘tgan kunga tabiiy ravishda aylanib qolishini hech bir tasavvur eta olmaydilar. Bog‘cha yoshidagi bolalarning ayrim vaqt o‘lchovlarini idrok qilishlarida kun tartibining roli juda kattadir. Bolalarning kundalik hayotlarida doimiy ravishda takrorlanib turadigan rejim (kun tartibi) ayrim vaqt o‘lchovlarini birin -ketin ajratib olishga yordam beradi. Bundan tashqari, ular ayrim vaqt o‘lchovlarini vaqtning asosiy belgilariga qarab ham farqlay ola digan bo‘ladilar. Masalan, «Kun (quyosh) chiqqanda — ertalab bo‘ladi», «Kun botganda — kechqurun bo‘ladi», «Qorong‘i bo‘lib ha mma 183 uxlaganda - kechasi bo‘ladi» deb aniqlaydilar. Vaqt tushunchalarini idrok qilish qiyin bo‘lgani uchun bog‘cha yoshidagi bolalar (xususan kichik guruh bolalari) asosan hozirgi zamon (shu bugungi) tushunchasi asosida yashaydilar. Ana shu sababli ular kelasi va o‘tgan zamon tushunchalariga nisbatan hozirgi zamonga oid vaqt o‘lchovlarini to‘g‘ri idrok qila oladigan bo‘ladilar. Shuning uchun bolalar dastavval «ertalab», «peshin», «kechqurun», «kechasi», «bugun» kabi vaqt tushunchalaridan to‘g‘ri foydalanadigan bo‘ladilar. Yüklə 2,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|