118
Bu yoshdagi bolalarning tafakkurlari o‘ziga xos xususiyatlarga hamda
konkret Xarakter
ga ega. Ular ayni chog‘da idrok qilib turgan narsalari
haqida juda sodda tafakkur qila oladilar.
Bundan tashqari, bu yoshdagi
bolalarning tafakkur jarayonlarida ha
rakat elementlari ko‘p boladi.
Shuning uchun ham ularning tafakkurlari ba’zan harakatli tafakkur deb
ham yuritiladi.
Ilk bolalik davridagi bolalarda tafakkurning fikriy operasiyalarini,
ya’ni analiz, umumlashtirish kabilarni ko‘ramiz. Ular qollaridagi
o‘yi
nchoqlarini yoki qollariga tushgan
narsalarni amaliy aylantirib,
paypaslab, buzib analiz qiladilar. Lekin sintez qilishga hali qurbi
е
tmaydi.
Bu yoshning oxiriga kelib tafakkurning o‘sishida nutqning roli juda oshadi.
Bola yangi so‘zlarni mumkin qadar ko'proq bilib olib, ulardan o‘z
tafakkurida keng foydalana oladilar. Bu esa fiklash operatsiyalarining
o‘sishiga yordam beradi. Bolada so‘zlar vositasi bilan analiz va sintez qilish,
abstraksiyalash hamda umumlashtirishning dastlabki alo-
matlari ko‘rina
boshlaydi
Xorij psixologi G.Kraig bu yoshdagi bolalar tafakkur jarayonlarining 5
ta xususiyatini ta’kidlab ko‘rsatgan.
Birinchidan, bu yoshdagi bolalarning tafakkuri konkret.
Operatsiyalargacha intellektda bolalar mavhum fikrlay olmaydilar.
Ularning aqli «shu
еrda va hozir» ro
’
y berayotgan jismoniy obyektlar bilan
band bolib, ularni oson tasavvur qilishi mumkin.
Ikkinchidan, kichkina bolalarning tafakkuri bir yoqlama, ya’ni
hodisalarning rivojlanishi va boglanishlarning hosil bolishi bir yoqlama
ro‘y beradi. Bol
alar qandaydir obyektning dastlabki holiga qaytishi
mumkinligi yoki obyektlar orasidagi boglanishlar ikki tomonlama bolishi
mumkinligini tasavvur qila olmaydilar.
Uchinchidan, bolalarning operatsiyalargacha
bolgan tafakkuri
egotsentrik, bolaning istiqbol ramkalari bilan chegaralangan, shuning
uchun ham boshqa insonning fikrini qabul qila olmaydi. Bolalar o‘zlari
idrok qilayotgan obrazlariga diqqatini qaratganlari uchun, hamma odamlar
dunyoni uningdek ko‘radi, deb o‘ylaydilar.
To‘rtinchidan, bu davrda bola
tafakkuri obyekt yoki vaziyatni olchash
yoki qandaydir jismoniy xususiyatida markazlashish tendensiyasiga ega.
Markazlashish bu obyekt yoki vaziyatning qandaydir Xarakteristikasida
diqqatning to‘planishi bolib, operatsi
yalargacha bolgan tafakkurning asosiy
belgisidir.
Beshinchidan, operatsiyalargacha bolgan davrda bolalar o‘zgarish
jarayonlariga emas, balki obyektlarning hozirgi holatiga diqqatlarini
qaratadi.
Tafakkurning o‘sishda yana bir muhim bosqich shundan iboratki, ilk
119
bolalik yoshining oxiriga kelib bola ayrim tushunchalarni bilib olishga va
bu tushunchalarning eng muhim belgilarini o‘zlashtirishga muvaffaq
boladi. Uch
yoshga tolay deb qolgan bola, katta yoshdagi hamma
odamlarning ishga barvaqt ketishlarini juda yaxshi biladi. Agar bu yoshdagi
bolaga «adang endi barvaqt ishga ketmaydi» deyilsa, u hayron bolib qoladi.
Chunki katta odam bolgan adasining ishga bormasligi, uning tushunchasiga
to‘g‘ri kelmaydi
. Uning tushunchasida hamma katta odamlar barvaqt ishga
ketishi kerak. Shuning uchun hech bir o‘ylab olirmay, «adam kattalar
-
ku?»
deb javob beradi. Bolalar tushunchalardan foydalanib, sodda xulosalar
chiqarishga o‘rgana boshlaydilar. Ular bir necha hukmlar
dan foydalanib,
katta, ki
chik, baland, past, ko‘p, oz kabi sodda xulosalar chiqara oladilar, bu
esa tafakkurning yanada rivojlanishi uchun zamin yaratadi.
Ilk bolalik davridagi bolalarda murakkab
psixik jarayonlardan biri
bolmish xayol anchagina rivojlana boshlaydi. Lekin bu asosan ixtiyorsiz
xayol boladi. Ular hali ma’lum maqsad asosida ixtiyoriy tarzda xayol
yurgiza olmaydilar.
Bola ikki yoshga tolgach, uning o‘yinlarida jiddiy o‘zgarish ro‘y beradi.
Bolaning o‘yiniga endi taqlidiy harakatlar qo‘shiladi.
Bola kattalardan
ko‘rgan
-
bilganlarini o‘yinda taqlidan takrorlay boshlaydilar. Bu davrda
bola mashinasini
у
yoqdan bu yoqqa siljitish yoki tepalikdan sirg‘antirib
tushirish
bilan cheklanmay, haydovchilarning harakatlarini bajaradilar.
Mashinaning motori ovoziga taqlid qilib ovoz chiqaradi, mashinada yuk
tashiydi va hokazo.
Nutqning o‘sishi bola xayolining o‘sishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Bolalar kattalarning gaplariga tushunadigan bolgach, har xil ertak va
hikoyalarni qiziqib tinglaydigan boladi. Bolalar
o‘zlari biladigan, o‘zlariga
yaxshi tanish bolgan narsalar haqidagi hikoyalarni joni dili bilan
eshitadilar. Har bir hikoyani eshitganda bolada
xilma-xil tasavvurlar
yuzaga keladi. Bola bu tasavvurlari yordamida xayol qilish qobiliyatiga ega
boladi. Bola
hikoyalarni eshitish orqali olgan tasavvurlarini so‘zlar bilan
ifodalaydi. So‘z esa bolaning narsalarni boshqacha idrok qilishga, ularning
boshqa narsalarga o‘xshashligini aniqlashiga va ana shunday
o‘xshashliklarni aniqlash asosida yangi obrazlar, yangi
tasavvurlar
yaratishga yordam beradi.
Ilk bolalik davridagi bolalarda barcha psixik jarayonlar ma’lum
darajada rivojlanar ekan, bu umuman ular ongining
rivojlanishiga zamin
yaratadi. Tili chiqib, idrok va tafakkuri anchagina o‘sgan bola tevarak
-
atrofdagi har xil narsalarga ongli munosabatda bola boshlaydi. Bola
o‘zining turli ehtiyojlarini anglab, o‘zining shaxsini shakllantira boshlaydi.
Mashhur fiziolog I.M.Sechenovning tili bilan aytganda, bola ana shu
davrdan boshlab, o‘z sezgilarini tevarak
-atrofdagi n
arsalardan ajratib, o‘z
-
120
o‘zini anglay boshlaydi. Bu yoshdagi bolalarning so‘z boyligida o‘z shaxsini
bildiruvchi «men» degan olmosh tez
-tez uchrab turadigan boladi. Ana shu
tariqa bola juda elementlar rarzda bolsa ham o‘zini shaxs sifatida anglay
boshlaydi. Binobarin, ana shu davrdan boshlab
ilk bolalik davridagi
bolalarning shaxsiy (individual) xususiyatlari kamol topa boshlaydi.
Dostları ilə paylaş: