Universiteti umarov b. M., Norbekova b. Sh. Bolalar psixologiyasi

 
12.5. BOLALARDA TATAFAKKURNING RIVOJLANISHI 
 
12.5.1.
 
Tafakkur muammosi va uning maktabgacha yoshda 
rivojlanishining psixologik asoslari 
Tafakkur 
—
bu atrof-muhitdagi voqelikni nutq yordami bilan bavosita, 
umumlashgan holda aks ettiruvchi psixik jarayon hamda ijtimoiy-sababiy 
bog‘lanishlarni anglangan, yangilik ochishga va bashorat qilishga 
yo‘naltirilgan aqliy faoliy
atdir. 
Tafakkurning nerv-fiziologik asoslari. Katta yarimshar
lar po‘stlog‘ida 
hosil bo‘luvchi muvaqqat nerv bog‘lanishlari (shartli reflekslar) 
tafakkurning fiziologik asosi hisoblanadi. Bu shartli reflekslar real voqelikni 
aks ettiruvchi ikkinchi signall
ar (so‘zlar, fikrlar) ta’sirida maydonga keladi, 
ammo ular albatta birinchi signallar sistemasiga (sezgilar, idrok, 
tasavvurlarga) asoslangan holda maydonga keladi. I 
I.
P. Pavlovning yozishicha: «Nutq organlaridan bosh miya po‘stiga 
o‘tuvchi maxsus kinestezik qo‘zg‘alishlar, ikkinchi signallardir, signallarning 
signalidir. 
Ular 
voqelikdan, 
mavhumlashishdan 
iborat 
bo‘lib, 
umumlashtirishni taqozo qiladi, binobarin ular bizning ortiqcha maxsus 

---

213 
insoniy, yuksak tafakkurimizdir...». Ikkinchi signal bog‘lanishlari narsa va 
hodisalar o‘rtasidagi turlicha munosabatlarni aks ettiruvchi ancha 
murakkab sistema bo‘lib, ular shunisi bilan sezgilardan, idrok va xotiradan 
farq qiladi. 
Agar bilish jarayoni faqatgina sezgilar va idrok orqali hosil qiluvchi 
bilimlar bilan chegaralanib qolgudek bo‘lsa, odam o‘zi uchun zarur 
ma’lumotlarni juda kam miqdorda qo‘lga kiritgan bo‘lur edi. Biz o‘tmishda 
bo‘lib o‘tgan hodisalarni idrok qila olmaslig
imiz tufayli ham tarixda bizga 
qadar yuz bergan voqea hodisalarni bila olmagan bo‘lur edik.
38
Insonning tafakkur qilishi to’g’risida buyuk mutafakkir shoir 
Rumiy:
Narsa yo’qkim, xorij olam erur, 
Har narsa istarsen, o’zingda jam erur,
-deganlar. Agar har bir inson aqliy 
bilishiga va tafakkuriga tayanib o’z oldiga maqsadlar qo’yib harakat qilsa 
albatta biror bir natijalarga erishadi.
Alisher Navoiy: Dedi har ishki qilmish odamizod, 
Tafakkur birla bilmish odamizod. 
Inson komillik sari intilar ekan hech qachon teran mushohada 
yuritishdan, taxayyul dunyosida sayir etishdan, tafakkur sarhadlarini 
kengaytirishdan to’xtamaydi. Zero Abu Ali Ibn Sinodek qomusiy bilim sohibi 
bo’lgan alloma umrining oxirlarida quyidagi satrlarni bejizga bitib 
qoldirmagan: 
Hech bir gap qolmadi ma’lum bo’lmagan,
Juda oz sir qoldi ma’lum bo’lmagan,
Bilimim haqida chuqur o’ylasam,
Bildimki, hech narsa ma’lum bo’lmagan.
Mashhur olim va ixtirochi Tomas Edison “Sivilizatsiyaning buyuk 
vazifasi odamni fikrlashga o’rgatishdir” degan edi. Shunday ekan fikrlashga 
o’rgatish o’z
-
o’zidan yuzaga kelmaydi. Dastlab bola ontogenezining dastlabki, 
bosqichlaridan unda tafakkurni rivojlantirish muhim vazifalardan biri. 
Tafakkur bolaning bog‘cha yoshidagi davrida juda tez rivojlana boshlaydi. 
Bolalarda turmush tajribasining ko‘payishi, ikkinchidan, nutqning nisbatan 
o‘sganligi, bolalarining juda ko‘p erkin va mustaqil harakatlar qilish 
imk
oniyatiga ega bo‘lishlari bunga sabab bo‘ladi. Bolalar o‘zlarining 
mustaqil harakatlari davomida atrofidagi turli xil narsalar bilan bevosita 
taqqoslash, analiz qilish va, nihoyat, umumlashtirish kabi fikr qilish 
jarayonlarini vujudga keltiradi va takomillashtiradi.