68
Chaqaloq bolalar ichki organlarining holati va faoliyati ham katta
odamlarnikidan anc
hagina farq qiladi. Masalan, o‘pkadagi
havo kiradigan
mayda pufakchalarning soni miqdor jihatidan katta odamlarniki bilan
barobar bo‘lsa ham, ular juda mayda bo‘ladi (katta odamlarnikiga nisbatan
uch barobar kichik bo‘ladi). Shuning
uchun chaqaloq bolalar katta odamlarga
nisbatan uch barobar tez nafas oladilar. Chaqaloq bola bir daqiqada 50-60
marta nafas olsa, katta yoshdagi odam xuddi shu vaqt ichida 14-16 marta
nafas oladi. Chaqaloq bola jismoniy jihatdan juda tez o‘sayotganligi tufayli sof
havoga ayniq
sa muhtoj bo‘ladi. Ilk yoshdagi bolalarning taraqqiyotida buni
albatta hisobga olish zarur. Agar chaqaloq bola o‘ringa o‘ng‘ay holatda
yotqizilmasa, siqib yo‘rgaklansa va ochiq havoga olib chiqilmasa, uning nafas
olishida qo'shimcha qiyinchilik vujudga keladi.
Chaqaloq bolaning yuragi katta odamning yuragiga nisbatan anchagina
tez uradi. Masalan, katta odamning yuragi bir daqiqada o‘rtacha 70
-75 marta
ursa, chaqaloq bolaning yuragi 120 va undan ortiq marta uradi. Buning asosiy
sababi chaqaloq bolalar yuragining har bir qisqarishida bosib chiqargan qon
hajmini (miqdorining) ozligi, go‘qak muskullarining hali zaifligi bilan bog‘liq.
Bundan tashqari, chaqaloq bolalar yuragining nisbatan tez urishi ular
organizmida modda almashish jarayonining intensivligi (jadalligi) bilan ham
bog‘liqdir.
Chaqaloq bolalarda badanning haroratini
idora qilish hali yaxshi
rivojlanmagan bo‘ladi. Chaqaloq bolalarda tanasining vazniga qaraganda
terisining umumiy sathi (yuzasi) nisbatan katta hamda terisi katta odamlar
te
risiga qaraganda ancha yupqa bo‘ladi. Shu sababli ular normal taraqqiyot
uchun kerakli haroratni yo‘qotib sovuq qotishi mumkin. Chaqaloq
bolalarning tana harorati tez o‘zgaruvchan bo‘ladi. Bolaning ortiqcha
harakatlari ham, ovqat
е
yishi ham temperaturasiga
ta’sir qiladi. Shu sababli
chaqaloq bolalarni tarbiyalashda kun tartibining ahamiyati nihoyatda
kattadir. Chaqaloq bolalarni hamisha o‘z vaqtida ovqatlantirish, uxlatish va
o‘z vaqtida u bilan shug‘ullanish (gaplashish, o‘ynatish) kerak.
Chaqaloq
bolalar
ning ovqat hazm qilish a’zolari ham o‘ziga xos
xususiyatga ega. Ularninig oshqozonlari hali juda kichkina, oshqozon va ichak
muskullari rivojlanmagan, juda zaif bo‘ladi. Shuning uchun bu yoshdagi
bolalarning eng yaxshi ovqati ona sutidir. Bolalar katta odamlarga nisbatan
tez-tez ovqatlantiriladi. Agar katta odamlarga ovqat sarf qilingan quvvatni
tiklash maqsadida kerak bo‘lsa, bolalar uchun ovqat sarf qilingan quvvatni
tiklashdan tashqari o‘sishi uchun ham kerak. Bolaning organizmi to‘xtovsiz
o‘sadi, buning
uchun esa juda ko‘p ozuqa moddalar kerak bo‘ladi. Ozuqa
moddalarni bola ovqat orqali oladi. Shu sababli bolaning jismoniy jihatdan
nor
mal o‘sishida o‘z vaqtida ovqatlanishi va
ovqatning sifati juda katta
ahamiyatga ega.
69
Normal tug‘ilgan bolaning o‘rtacha
vazni 2800-
3500 kg, bo‘yi 45
-52 sm
bo‘ladi. Bir yil davomida uning vazni va bo‘yi ayniqsa sezilarli o‘zgaradi.
Normal o‘sib ulg‘ayayotgan bola yarim yoshga
е
tganida uning vazni ikki
barobar, bir yoshga
е
tganida esa uch barobar ortadi. Bolaning vazni dastlabki
oylarda, ayniqsa, 1-
3 oyligida ko‘proq ortadi. Keyinroq borib vaznining
ortishi birmuncha sekinlashib boradi va bir yoshga to‘lgach, bolaning vazni 9
kg ga
еtadi. Bir yoshga to‘lgunga qadar bolaning bo‘yi ham juda tez o‘sadi.
Agar bola bir yoshga to‘lguncha taxminan 25 sm ga o‘ssa, keyingi ikki yil
ichida faqat 18 sm ga o‘sadi. Yangi tug‘ilgan bolaning suyak sistema
si deyarli
yumshoq tog‘aydan iborat bo‘ladi.
Keyingi taraqqiyot davrida, ya’ni bir
yoshga to‘lguncha uning skeleti suyakka aylana boshlayd
i. Agar bola
chaqaloqlik davrida noto‘g‘ri parvarish qilinsa, uning skeletidagi turli qismlar
noto‘g‘ri o‘sib, biror
еri qiyshiq bo‘lib qolishi mumkin. Ko‘pchilik hollarda
bolaning noto‘g‘ri o‘tirishi, noto‘g‘ri yotishi natijasida umurtqa suyagi
qiyshayib
qolishi mumkin, chunki umurtqa suyagi juda elastik bo’ladi.
Oylar 0-1 1-2 2-3 3-4 4-5 5-6 6-7 7-8 8-9 9-
10
10-
11
11-
12
Bo‘yi
(
sm
)
3
3
2,5 2,5
2
2
2
2
1,5 1,5 1,5
1,5
Og‘irligi
(gr)
600 800 800 750 700 650 600 550 550 450 400 400
Bolalarda
paydo bo‘ladigan skolioz, umurtqa
suyagining qiyshayib
qolishi kasalligi ko‘pchilik hollarda bolalar gavdasining normal o‘sishiga ota
-
onalar va tarbiyachilarning befarq muno sabatda bo‘lishlari tufayli yuzaga
keladi. Skolioz (bukri) kasalligi juda og‘ir ma
jruhlikka olib keladi. Skolioz
asosan ikki yo‘l bilan paydo bo‘ladi. Ulardan birinchisi tug‘ma skolioz bo‘lsa,
ikkinchisi individual hayot davomida orttirilgan skoliozdir. Biz asosan ana
shu individual hayot davomi
da bo‘ladigan skoliozning oldini olishimiz, ya’ni
uning paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymasligimiz kerak. Skolioz kasalligi dastavval
mutlaqo bilinmaydi va juda sekinlik bilan rivojlanadi. Vaqt o‘tishi bilan u
ko‘zga tashlana boshlaydi. Skolioz kasalligi juda qiyin davolanadi. Uni davo
lashda ortoped-sh
ifokorlar juda ko‘p qiyinchiliklarga duch keladilar. Qiz
bolalarning muskul va skeletlari o‘g‘il bolalarga nisbatan zaifroq bo‘lganligi
tufayli ular skolioz kasalligiga moyilroq bo‘ladilar. Skolioz kasalligi bola o‘sib
borgan sari uning psixikasiga ham sa
lbiy ta’sirini ko‘rsata boshlaydi.