Universiteti umarov b. M., Norbekova b. Sh. Bolalar psixologiyasi
Mehnatning ijtimoiy mohiyati, turlari
Yüklə 2,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
11.2. Mehnatning ijtimoiy mohiyati, turlari Mehnat bilish faoliyati bilan mahkam bog‘langandir, chunki har qanday ish bilim va tajribani talab qiladi. Mehnat faoliyatida shaxsning sifatlari, psixik jarayonning xususiyatlari va kishining xislatlari namoyon bo‘ladi. Mehnat faoliyati tufay li kishida tafakkur, qobiliyatlar, qiziqishlar rivojlanadi, iroda mustahkamlanadi, Xarakter tarkib topadi. Mehnat kishida turli his- tuyg‘ular uyg‘otadi, kishilarning sog‘ligi va psixik holatiga ta’sir ko‘rsatadi. Mehnatning jismoniy va aqliy turlari mavjud bo‘lib, har ikkisi ham o‘ziga xos kechadi. Ilhomlanish tufayli kishi mehnati juda samarali bo‘ladi, alohida qimmatli fikrlar vujudga keladi, zarur so‘zlar topiladi, kishi hamma fikrini bir joyga to‘plaganda butun faoliyat jarayoni oson va tez bajariladi. Bunda o‘z mehnatidan qanoat hosil qilishdek quvonchli tuyg‘u boshdan kechiriladi. Ilhomlanish faqat rassomgagina emas, balki olimga ham, ishchiga ham zarur. Tarbiyachining ham mashg‘ulotda biror narsani so‘zlab berayotganida yoki bolalarga badiiy asar o‘qib berayotganida ilhomlanishi juda ham zarur bo‘ladi. Ilhomlanish odatda o‘z mehnatiga chuqur hayajon bilan yondashadigan va shu sohada ishlaydigan kishilardagina paydo bo‘ladi. Malakalar va uning turlari. Avval ongli bajarilib, keyinchalik avtomatlashgan ish harakatlarga malakalar deyiladi. Malaka hosil qilingach, ayrim harakatlar ustidan nazorat deyarli yo‘qoladi. Malakalar faoliyatimizning deyarli hamma turlariga kiradi va biz amalga oshiradigan har qanday harakatlarning ko‘pchilik qismini tashkil qiladi. Malakalar odamga hech vaqt tug‘ma holda be rilmaydi. Murakkab malakalarni hosil bo‘lishiga ko‘p vaqt ketsa, sodda malakalar oz vaqt ichida hosil bo‘ladi. Ilgari hosil qilingan malakalardan yangi malakani tarkib toptirishga ijobiy ta’siri 170 malakalarning ko‘chirilishi deyiladi. Ilgari hosil qilingan m alakalarning yangi malakalar hosil qilishga zararli, salbiy ta’sir ko‘rsatishi malakalarning interfrensiyasi deb ataladi. Mustahkamlangan malakalarning so‘nish hodisasi malakaning deavtomatizatsiyasi deyiladi. Malakalarning interfrensiyasi juda kuchli bo‘ladi, shuning uchun noto‘g‘ri malakaga ega kishiga qayta o‘rgatish bu ishda hali hech qanday malakaga ega bo‘lmagan kishiga o‘rgatishdan ko‘ra qiyinroq bo‘ladi. Malakalarni hosil qildirishda 1 - signal sistemasi: sezgilar, idrok va tasavvurlar katta rol o‘yna ydi. Ko‘nikma va odatlar, ularning hosil bo‘lishi. Ko‘nikmalarni malakalardan ajrata bilish zarur. Ko‘nikmalar asosida biror narsa qilishni o‘rganish mumkin -u, lekin bu ishni bajarish malakasi hali egallab olinmagan bo‘lishi mu mkin. Masalan: 5-5,5 yoshli bola ruchka ushlashni, yozishni o‘rganib olgan bo‘lishi mumkin, lekin hali yozish malakasini egallagan emas. Ko‘nikmalar kishi o‘z faoliyati jarayonida hosil qilgan bilimlar yoki malakalarga asoslangan biror ishni bajarishning ma’lum darajada mukammal usu lidir. Ko‘nikma bu biror ishni bajarishga tayyorgarlik, malaka esa faoliyatning avtomatlashgan bo‘g‘inidir. Ko‘nikmalar turli darajalarda bo‘lishi mum kin: ayrim hollarda ular malakalarda tarkib topishidan oldin hosil bo‘lishi, boshqa hollarda faoliyatning yanada rivojlanishi bo‘lishi mumkin. Uzoq mashq qilinmasa, ishlar takrorlanib turilmasa, malaka hosil qilib bo‘lmaydi. Ko‘nikma esa ko‘p mashqlarni bajarmasdan ham paydo bo‘lishi mu mkin . Ko‘nikma uchun talab qilingan narsani tushunish, ishni bajarish usul ini bilish muhimdir. Agar malakalarimiz qat’iy tarzda bizdagi bilimlarga tayansa, faoliyatning maqsadi va talablariga ko‘ra harakatlarni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlasa, biz buni ko‘nikma deb ataymiz. Kishining xulq-atvorida mustahkamlanayotgan va uning ehtiyojiga aylanib qolgan harakatlar odat deyiladi. Odatlar xuddi malakalar singari xulq-atvor va faoliyatning avtomatlashgan elementlaridan iborat, lekin ular orasida muhim farqlar ham bor. Inson shaxsiga xos bo‘lgan malaka va odatlarning nerv-fiziologik asoslarini tushuntirishda akademik I.P. Pavlovning dinamik stereotip haqidagi ta’limoti juda katta ahamiyatga egadir. Bu ta’limot bizga malaka va odatlarning murakkab mexanizmlarini ma’lum darajada tushuna olish imkoniyatini beradi. Har bir odam o‘zi ning xususiy yashash sharoitiga, ya’ni o‘zining kundalik hayot tarziga o‘rganib, odatlanib qolgan bo‘ladi. Buning asosiy sababi shundaki, odamda ayni shu hayot tarziga nisbatan dinamik stereotip vujudga keladi. Bordiyu, hayot sharoitini keskin o‘zgartirsak, dinamik stereotip buziladi va yangi sharoitga mos keladigan yangi di namik stereotip yuzaga kelgunicha ancha vaqt o‘tadi. Chunonchi, bog‘chaga yangi kelgan bola o‘zining nihoyatda odat lanib qolgan uy sharoitidan yangi tamomila boshqa sharoit ga o‘rganib ketguncha, ya’ni yangi dinamik stereotip hosil bo‘lguncha Harxasha qiladi. Odat kishini aynan 171 bir faoli yat bilan shug‘ullanishga undaydi. Odatlar majmuidan inson Xarakter i kelib chiqadi. Odatlarning ijobiy va salbiy turlari bo‘ladi. Kishida me hnat turi bilan bog‘liq professional odatlar bo‘ladi. Masalan: shifokor odamning ko‘rinishi, qiyofasiga qarab sog‘lom yoki kasal ekanligiga e’tibor berishga odatlangan. Ijobiy - aqlni bir joyga qo‘yib ishlashi, tozalikka, xushmuomalalikka, kishilarga ziyra klik bilan munosabatda bo‘lishga odatlanishi. Salbiy - ishyoqmaslik, qo‘pollik, ijobiy odatlarga ega bo‘lish uchun imkoniyat boricha ijobiy harakatlarni tez-tez takrorlab turish, ularni odatdagi harakatlarga aylantirish, salbiy odatdan xalos bo‘lish uchun tegishli harakatlarni takrorlamaslik kerak. Yüklə 2,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|