Urganch davlat universiteti "pedagogika" fakulteti

Ko’rklik to’ning o’zingga, Totlig’ oshing o’zgaga,
Qo’noqqa ko’rgiz izzat, Yozsin sha’ning uzoqqa. (I t.80) 
 
Shoir mol-mulkka xirs qo’ymaslik, insonning mol-mulki ko’payganda xam 
mag’rurlanib ketmaslikni, bu borada keksa avlod o’gitlariga rioya etishni 
ta’kidlaydi. 
Ta’lim-tarbiyaga oid pand-nasixatlarga boy she’rlar inson 
turmushining turli tomonlariga oiddir. Inson xayotining abadiy emasligi, shuning 
uchun xam kishilarga yaxshilik qilish lozimligi, yoshlik xusniga ishonish suvga 
suyanish bilan barobar, deydi. Shu bilan birga she’r parchalarida: 
Kimning ko’ngli bo’lsa 
Qashshoq, kambag’al. 
To’q bo’lmaydi, 
Boy bo’lmaydi, deyilgan misralar xam uchraydi.(III t.257)
 
Bu pandlar xozirgi davrda xam o’z axamiyatini yo’qotmagan. CHunki 
ma’naviy boy bo’lmagan mamlakat xech qachon moddiy tomondan 
mustaxkamlana olmaydi. «Devonu lug’atit turk» asarida xalqning ta’lim-tarbiyaga 
oid tajribalari ifodalangan maqollar ham mavjud. Maqollarda xam qo’shiqlardagi 
kabi do’stg’ik va hamkorlik mehnatga muhabbat, ilm olishga va kasb-hunar 
egallashga undash, vatanparvarlik va qon-qardoshlik tuyg’usi, tejamkorlikning 
ahamiyati va isrofgarchilikning oldini olish, adolat va adolatsizliq yaxshilik va 
yomonlikling natijalari, axloq-odob qoidalari, sixat-salomatlikni saqlashga oid 
o’gitlar talqin etiladi. 
 
 
 
 
 

---

31 
XULOSA 
"Devoni lug‘atit turk" nihoyatda yuksak tarixiy va badiiy ahamiyatga ega, 
ayni paytda u turkiy xalqlar va umuman turkiy olamning ijtimoiy-ma'naviy 
hayotiga kuchli ta'sir ko‘rsatdi. 
Tarixiy va tarixiy-adabiy manbalarda Mahmud Qoshg‘ariy hayoti haqida 
nihoyatda kam ma'lumot saqlanib qolgan. Ma'lumki, u 1008 yilning boshida 
Qoshg‘ar shahri yaqinidagi Opal qishlog‘ida tug‘ilgan. 1105 yilda 97 yoshida 
olamdan o‘tgach, Opalda dafn etilgan. Maqbarasi Muqaddas ustoz sag‘anasi, deya 
nom olgan bo‘lib, unga behisob ziyoratchilar tashrif buyurishadi va mutafakkir 
xoki oldida bosh egishadi. 
Mahmud Qoshg‘ariy butun Sharqqa mashhur bo‘lgan Songra madrasasida 
tahsil olib uni taxminan 1055 yilda tamomladi. So‘nfao‘qishini Buxoro va 
Nishopurda 
davom 
ettirdi. 
Tahsil 
davrida 
falsafa, 
mantiq, 
adabiyot, 
huquqshunoslik, tarix, ilohiyot, matematika, astronomiya, tibbiyot fanlarini puxta 
o‘zlashtirdi. Turkiy tildan tashqari arab va fors tillarini mukammal egalladi, 
ularning grammatikasidan xabardor bo‘ldi va haqiqiy qomusiy bilim sohibiga 
aylandi. 
"Devoni lug‘atit turk" asarini yaratish uchun Mahmud Qoshg‘ariy turkiy 
qabilalar yashaydigan ko‘plab shaharlar va qishloklarni kezib chiqqan. 14 yillik 
(taxminan 1057 yildan 1071 yilgacha) safari davomida keng ko‘lamli tarixiy 
materiallarni to‘pladi. Buyuk olim o‘z kitobida 6800 dan ziyod turkiy so‘zni 
guruhlashtirdi, (110 hudud, ko‘l va daryo, 40 elat va qabila nomlari), turkiy tilda 
izohlar keltirdi. Kitobdan 242 ta she'r, 262 ta maqol va matal o‘rin olgan. 
Hayratlanarlisi shundaki, u qo‘llagan 875 ta so‘z, 60 ta maqol va matal biron-bir 
o‘zgarishsiz zamonaviy turkiy tilimizga kirib kelgan. 
Ushbu asar ilk filologik tadqiqot va turkiy so‘zlar etimologiyasi keltirilgan 
birinchi qiyosiy lug‘atdir. Ayni paytda bu asarni faqat lug‘at deb hisoblash 
noto‘g‘ri, unda Markaziy Osiyo xalqlarining xalq og‘zaki ijodi namunalariga xos 
ko‘plab noyob ma'lumotlarni kuzatamiz. 

---

32 
Kirish so‘zida Mahmud Qoshg‘ariy shunday yozadi: "Men Falak turkiylar 
zaminida davlat yaratganini ko‘rdim. Falak bu xalqlarni «turkiy» deya atadi va 
ularni davlat boshqaruviga qo‘ydi. Hukmdorlar turkiylar edi va hokimiyat ularning 
qo‘lida edi, ular odamlarni boshqardi. Odamlar o‘z hukmdorlarining adolatli 
ishlarini qo‘llab-quvvatlardi, ular bilan yonma-yon kurashar edi va turkiylar 
yomon ishlardan saqlanishga qodir edi. Turkiylardan saklanish uchun har bir oqil 
kishi ularga ergashmoqqa intilardi. Turkiylar qo‘llab-quvvatlashlari uchun ularning 
tilida so‘zlamoq kerak". 
Ushbu fikrlar XI asrda tashkil topgan Qoraxoniylar davlati to‘g‘risida 
aytilgan edi. 
Chindan ham "Devoni lug‘atit turk" qomusiy asardir. U turkiy islomiy 
madaniyatni yanada boyitib, yuksak pog‘onaga ko‘tardi. 
Mahmud Qoshg‘ariy qonun va tartibga rioya qilishga da'vat etish bilan birga 
hayotni bebaho ne'mat sifatida qadrlashni uqtirdi, qayta-qayta ilmni ulug‘ladi. Bir 
so‘z bilan aytganda "Devoni lug‘atit turk" butun ma'naviy badiiy xususiyatlari 
bilan betakror obidaga, turkiy xalqlar tarixi to‘g‘risidagi dostonga aylandi. 
Asar bosh g‘oyasi bitta falsafiy fikrga yo‘naltirilgan. Olim yurtni ulug‘lash, 
turkiy xalqlarni birlashtirish, ijtimoiy adolat tamoyillarini qaror toptirish 
muhimligini ta'kidlaydi. 
700 sahifadan iborat "Devoni lug‘atit turk" asari jahon madaniyati va ilm-
fani rivojiga qo‘shilgan ulkan hissa xisoblanadi. Qo‘lyozmaning yagona va eng 
qadimgi nusxasi 1226 yilga oid bo‘lib, Turkiya Milliy kutubxonasida saqlanadi. 
Mahmud Qoshg‘ariy shuni isbotladiki, turkiy tilning ahamiyati arab 
tilinikidan kam emas. Til va adabiyotning qadimiy obidasi - "Devoni lug‘atit turk" 
yaratilganidan buyon o‘n asrdan oshiq vaqt o‘tdi. U hamon turkiy xalklar tarixini 
o‘rganishda betakror manba hisoblanadi. Buyuk olim, turkiy leksikograf, 
grammatist va dialektolog Mahmud Qoshg‘ariy nomi turkiy xalqlar tarixiga 
qiziquvchi barcha insonlar uchun qadrlidir.
9
9
Abdulaxat Qahhorov, “Devoni lug‘otit turk haqida”.Toshkent: “Sharq yulduzi”, 2010-
yil,1-son

---

33 
Ayni paytda asar ingliz, nemis, frantsuz, uyg‘ur, qozoq, ozarbayjon, 
turkman, o‘zbek va rus tillariga o‘girilgan. Materiallarining ko‘p qismi 
Germaniyada bosilgan qadimiy turk tillari lug‘atida foydalanilgan. O‘tgan asrda 
chop etilgan "Qadimiy turkiy lug‘at" asari katta shuhrat qozongan bo‘lib, unga 
"Devoni lug‘atit turk" asari asos bo‘lib xizmat qilgan. 
O‘zbekistonda Mahmud Qoshg‘ariyning ijodiy merosi mufassal o‘rganib 
kelinmoqda. Xususan, Respublika Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti 
olimlari "Devoni lug‘atit turk" asariga tayangan holda quyidagi qimmatli 
ma'lumotlarni to‘plashdi: 
lug‘at boyligi, ma'lum turdagi leksika; 
turkiy xalqlar joylashgan yerlar haqida ma'lumotlar; 
turkiy tillarning guruhlashtirilishi; 
tarixiy fonetika va grammatika haqida ma'lumotlar; 
turkiy she'riyat, folklor haqida ma'lumotlar; 
qiyosiy tilshunoslik haqida ma'lumotlar; 
turkiy ijtimoiy lingvistika asoslari to‘g‘risida ma'lumotlar va hokazo. 
Shuni alohida qayd etish kerakki, institut olimlari professor S.Mutallibov 
rahbarligida bu asarni o‘zbek tiliga o‘girib, to‘rt tomda nashr qildirishdi. 
(Toshkent, "Fan" nashriyoti, 1967 yil). Ayni paytda ushbu mavzuda bir qator ilmiy 
maqolalar va risolalar chop etilgan. O‘zbekiston Respublikasi FA Sharqshunoslik 
instituti Qo‘lyozmalar fondida Mahmud Qoshg‘ariy ijodiga mansub qo‘lyozmalar 
saqlanmoqda. 
Mahmud Koshg‘ariy buyuk ustoz, shoir, olim, mutafakkir sifatida 
ardoqlanadi. Yubileyi turkologik tadqiqotlar an'analari rivojlangan Germaniya va 
Frantsiyada, Turkiya, Qozog‘iston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, 
XXRning Shinjon Uyg‘ur avtonom tumanida tantana qilinmoqda. U turkiy 
olamning buyuk allomasi bo‘lib, oradan ming yil o‘tsa-da, hamon biz bilan yonma-
yon yashamoqda. YUNESKOning fan va madaniyat bo‘yicha xalqaro tashkiloti 
Mahmud Qoshg‘ariyning 1000 yilligini keng nishonlash haqida qaror qabul qilgani 
bejiz emas. 

---

34