Јурилиш материаллари ва конструкциялрини тадіиі этиш ва

1.7.2. Bog‘lovchi moddalarning gidratatsiya issiqligini aniqlash 
Boglovchi moddalardan iborat minerallarning suv bilan o‘zaro ta’sir etishi 
ekzotermik hisoblanadi, ya’ni reaksiya issiqlik ajralishi bilan o‘tadi. Bunda issiqlik 
mikdori materiallarning tashkil qilish gidratatsiya issiqligining yig‘indisi hisoblanadi. 
Turli namlanish, eritish, gidratlarni kristallizatsiya qilish va boshqa ikkilamchi 
jarayonlarni rivojlantirish natijasida “boglovchi-suv” tizimida ajratuvchi issiqlik 
miqdori nisbatan kam. Ishlab chiqarish nuqtai nazaridan to‘liq boglovchi 
gidratatsiyasida ajratiladigan aksariyat issiqlik miqdori kabi, issiqlik ajratish 
kinetikasini ham bilish muhimdir. Ushbu ko‘rsatkichlar gidrotexnika qurilishida 
sementlarni qo‘llashda muhim ahamiyatga ega. Betonning ichki qatlamlarida uning 
kam issiqlik o‘tkazishi sababli katta ko‘ndalang kesimi (qalinligi) bo‘lgan 
inshootlarda 50-70
0
S gacha sekin kamayadigan yuqori harorat oshadi. Binodagi 
tashqi va ichki qismlar haroratining farqi yuzaga kelishi natijasida keyinchalik 
yoriqlar hosil bo‘lishiga olib keladigan ichki kuchlanish oshadi. Qishki betonlashda 
qotishning dastlabki muddatlarida kam miqdorda issiqlikning ajralishi foydali 
hisoblanadi, chunki u betonning sovish darajasini kamaytiradi va sementning 
uzluksiz gidratatsiyasi uchun qulay sharoitni ta’minlaydi. 
Boglovchi moddaning gidrotatsiyasida ajraladigan issiqlik miqdori ikkita-to‘g‘ri 
va bevosita usullar bilan eksperemental aniqlash mumkin. 
To‘g‘ri usulda sementning qotishida bevosita ajraladigan issiqlik miqdori 
kalorimetrda o‘lchanadi. Qotadigan massada issiqlik ajralishning to‘g‘ri o‘lchash 
shunday afzalliklarga egaki, unda vaqt bo‘yicha ushbu sementning isssiqlik 

---

66 
ajralishini belgilash va boshqa usullar bilan bajarish qiyin bo‘lgan boshlang‘ich 
gidratatsiya davrida tizim tomonidan ajralgan issiqlik miqdorini aniqlash imkoniga 
ega. Issiqlik ajralishini bevosita kalorimetrda o‘lchashda butun vaqt davomida, 
hamda namunaning qotish davrida, ya’ni 1,3,7,28 kun va hakozo o‘tkaziladi. 
Tabiiyki, kalorimetrga joylashtirilgandan keyin 1 yil o‘tib sement massasida 
ajraladigan issiqlik miqdorini aniqlash juda murakkab, chunki gidrotatsiya ta’sir 
etishning issiqlik effektini bu davrda katta emas va miqdoriy ma’lumotlarni olish 
uchun atrof-muhitda issiqlik yo‘qolishini aniqroq aniqlash juda zarur. Shuning uchun, 
issiqlik ajralishini to‘g‘ri o‘lchash usuli, odatda, birikishning boshlang‘ich qotish 
muddatlarini 3-7 kungacha o‘lchash uchun qo‘llaniladi. Gidrotatsiyaning bevosita 
issiqligini o‘lchashni adiabatik hamda izotermik kalorimetrlarda amalga oshirish 
mumkin. Bevosita usul talab etilgan vaqtda boshlang‘ich sement kukunini eritish va 
qotgan sement tosh issiqligining farqini aniqlashga asos
langan. Olingan ΔQ kattalik 
o‘tgan vaqt mobaynida tizim tomonidan ajratilgan issiqlik miqdorini o‘z ichiga oladi. 
Ushbu usulning afzalligi bo‘lib istalgan harorat-namlik sharoitlarida sementning 
gidratatsiya qilish va qotishning uzoq muddatda issiqlik ajratishni aniqlash 
imkoniyati hisoblanadi. Usulning kamchiligi bo‘lib gidratatsiyaning dastlabki davrida 
issiqlik ajralishini aniqlash mumkin emasligi va eksperemental nuqtalarning ko‘p 
sonini olishda ko‘p mehnat talab etilishi hisoblanadi. Erish issiqligini aniqlash turli 
tizim kalorimetrlarida amalga oshirish mumkin.