Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат щ ти с о д и ё т университети

3.  Xalqaro kreditning tamoyillari, shakllari va turlari

Xalqaro  kreditga  bo’lgan  talab  qaysi  usulda  va  muddatda  kim  tomonidan 

qondirilishiga,  shuningdek,  qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab xalqaro kredit 

bir necha turlarga bo ’linadi.

17

---

Xalqaro  davlat krediti ikki tomonlama kelishuv asosida rivojlangan davlatlar 

tomonidan rivojlanayotgan davlatlarga tovar yoki valyuta shaklida, foiz to ’lash yoki

foiz to ’lamaslik sharti bilan, uzoq yoki qisqa muddatga beriladi.

1-jadval

Xalqaro kredit turlari8

T/r

Turkumlash belgilari

Xalqaro kredit turlari

1

Kreditlash harakteri 

bo’yicha

•  davlatlararo kreditlar

•  xususiy kreditlar

•  firma kreditlari

2

Kreditlash shakli bo ’yicha

•  davlat krediti

•  bank krediti

•  tijorat krediti

3

Tashqi savdo tizimida 

tutgan o ’rni bo’yicha

•  eksportni kreditlash

•  importni kreditlash

4

Kreditlash muddati 

bo’yicha

•  qisqa muddatli (1  yilgacha)

•  o ’ rta muddatli (1-5 yilgacha)

•  uzoq muddatli (5 yildan ortiq)

5

Kreditlash ob’ekti 

bo’yicha

•  tovar krediti

•  valyuta krediti

6

T a’minlanganlik darajasi 

bo’yicha

•  tovar-moddiy boyliklar bilan 

ta ’minlangan kreditlar

•  hujjatlar bilan ta ’minlangan kreditlar

Xalqaro bank kreditlarining:

S   bank  eksport  kreditlari  (xorijiy  importyorlarga  xususiy  tijorat  banklari, 

maxsus tashqi savdo banklari tomonidan beriladigan kredit);

S   yevrokredit  (yirik  tijorat  banklari  tomonidan  yevrovalyuta  bozori  resurslari 

hisobidan  yevrovalyutada,  ikki  yildan  o ’n  yilgacha  bo’lgan  muddatda, 

o ’zgaruvchi foiz stavkada kreditlar berish) kabi turlari mavjud (1-jadval).

8 Galanov V.A. Finansi, Denejnoe obrashenie i kredit: Uchebnik. -  M.:  FORUM:  INFRA-M, 2006. -  416 s.

18

---

Qisqa  muddatli  xalqaro  kreditlarni  -  xalqaro  valyuta  fondi,  o ’rta  muddatli 

kreditlarni - Jahon rivojlanish va taraqqiyot banki, uzoq muddatli (yigirma yilgacha) 

kreditlarni - Yevropa rivojlanish va taraqqiyot banki berishlari mumkin.

Xalqaro  kredit  umumjahon  munosabatlarining  maxsus  shakli  b o ’lib,  unda 

davlatlar,  transmilliy  korporatsiyalar,  xalqaro  moliya-kredit  tashkilotlari  va  yirik 

banklar ishtirok etadilar.

Xalqaro kreditning mohiyati bir yoki bir necha mamlakatlar, xalqaro moliya- 

kredit tashkilotlari tomonidan boshqa mamlakatlarga milliy iqtisodiyotning alohida 

tarmoqlarini rivojlantirish va o ’zaro xo’jalik aloqalarini kengaytirish uchun tovarlar 

yoki pul  shaklidagi resurslarni vaqtincha foydalanishga berishdan iboratdir.

Xalqaro kredit o ’zaro bog’liq funksiyalarni bajarish orqali ikki yoqlama, ya’ni 

ijobiy va salbiy rol o ’ynaydi.

Xalqaro  kreditning  ijobiy  roli  takror  ishlab  chiqarish  jarayonining 

uzluksizligini ta’minlanishi hamda uning kengayishi orqali ishlab chiqarish kuchlari 

rivojlanishining tezlashishida o ’z aksini topadi. Ushbuda ularning o ’zaro aloqasi aks 

etadi.  Xalqaro  kredit tashqi  iqtisodiy  aloqalarga va pirovard  oqibatda takror ishlab 

chiqarishga  ta’sir  etuvchi  bog’lovchi  bo’g ’in  hamda  uzatkich  mexanizmi  rolini 

o’ynaydi.  Ishlab  chiqarish  o ’sishining  mahsuli  b o ’lgani  holda  xalqaro  kredit  bir 

vaqtning o ’zida uning zaruriy sharti va katalizatori bo ’lib ham hisoblanadi. U ishlab 

chiqarish  va  muomala  jarayonlarining  baynalmilallashuvi,  jahon  bozorining 

shakllanishi  hamda  rivojlanishiga  ko ’maklashadi  va  xalqaro  mehnat  taqsimotini 

chuqurlashtiradi.  Xalqaro  kredit  takror  ishlab  chiqarish  jarayonini  quyidagi 

yo’nalishlar bo’yicha tezlashishiga ko’maklashadi:  Mamlakatlarning kredit siyosati 

jahon  bozorlarida  kreditor  mamlakat  mavqelarini  mustahkamlash  vositasi  b o ’lib 

xizmat qiladi.

Birinchidan, xalqaro kredit kreditor mamlakatlar mavqelarini o ’stirgan holda 

olingan  foydalarni  qarzdor  mamlakatlardan  o ’tkazish  uchun  ishlatiladi.  Shu  bilan 

birgalikda ssudalarni foizlar bilan qaytimining jamiyat sof daromadining m a’lum bir 

hajmidan oshgan yillik to ’lovlari qarzdor mamlakatlarda mazkur jam g’armalarning 

shakllanish manbalariga salbiy ta’sir etadi.

19

---

Ikkinchidan,  xalqaro  kredit  qarzdor  mamlakatlarda  kreditor  mamlakatlar 

uchun  qulay  bo ’lgan  iqtisodiy  va  siyosiy  rejimlarning  yaratilishi  hamda 

mustahkamlanishiga 

ko ’maklashadi. 

Ishlab 

chiqarish 

va 

almashuvning 

baynalmilallashuvi,  jahon  xo ’jalik  aloqalari  yangi  shakllarining  paydo  bo ’lishi 

xalqaro kreditning turli shakllari rivojlanishiga ob’ktiv asos bo’lib xizmat qiladi.

Xalqaro  xususiy  kreditlar  turli  transmilliy  korporatsiyalar,  firmalar,  banklar 

va vositachi brokerlik kompaniyalari tomonidan berilishi mumkin.

Ushbu  kreditlar  ichida  yirik  korxona  va  firmalar  tomonidan  beriladigan 

kreditlar  salmog’i  juda  kattadir.  Masalan,  O ’zbekistonda  faoliyat  ko’rsatayotgan 

juda  ko’p  qo’shma  korxonalar  xorijiy  firmalar  va  korxonalar  tomonidan  berilgan 

kreditlar yordamida yaratilgan.

Xalqaro  davlatlar  krediti  yoki  hukumatlararo  kreditlar  u  yoki  bu  mamlakat 

hukumati  kredit  muassasalari  tomonidan  boshqa  mamlakatning  u  bu  tarmoqlarini 

ustuvor  rivojlantirish  maqsadida  beriladi.  Hukumatlararo  kreditlar  xususiy 

kreditlarga  nisbatan  past  foizlarda  yoki  imtiyozli  ravishda  yoki  umuman  foizsiz, 

ayrim hollarda beg’araz yordam sifatida ham berilishi mumkin.

Masalan,  2000  yilda  Turkiyada  ro ’y  bergan  zilzila  oqibatlarini  tugatish  va 

iqtisodiyot  obektlarini  tiklash  maqsadida  AQSH  «Eksimbank»i  50  mlrd.  AQSH 

dollari miqdorida imtiyozli kredit ajratdi.

O ’zbekistonda kasb-hunar ta’limini rivojlantirish maqsadida Janubiy Koreya 

hukumati  respublikamizga  37  mln.  AQSH  dollari  miqdorida,  Yaponiya  hukumati 

tomonidan ham kreditlar berdi.  Bunday kreditlar Yevropa mamlakatlari tomonidan 

ham berilmoqda.

Xalqaro  va  mintaqaviy  valyuta-kredit  tashkilotlari  tomonidan  beriladigan 

kreditlar  odatda,  rivojlanayotgan  mamlakatlarga  Uzoq  muddatlarga,  imtiyozli 

shartlarda, past foizlarda aniq maqsadlarni amalga oshirish uchun beriladi.  Bunday 

maqsadlar  qatoriga  makroiqtisodiy  barqarorlikni  ta’minlash,  milliy  valyutani 

mustahkamlash, 

davlat 

tasarrufidan 

chiqarish 

va 

xususiylashtirishni 

chuqurlashtirish,  kichik  va  xususiy  tadbirkorlikni  rivojlantirish,  raqobatchilik 

muhitini shakllantirish, kadrlar tayyorlash dasturlari kabilar kiradi.

20

---

Xalqaro  va  mintakaviy  valyuta-kredit tashkilotlari  qatoriga Xalqaro  valyuta 

fondi  (XVF),  Xalqaro  tiklanish  va  taraqqiyot  banki  (XTTB  yoki  Jahon  banki), 

Xalqaro  moliya  korporatsiyasi  (XMK),  Osiyo  taraqqiyot  banki  (OTB),  Yevropa 

tiklanish va taraqqiyot banki (YETTB) va boshqalar kiradi.

O ’zbekiston  Respublikasining  yuqoridagi  xalqaro  va  mintaqaviy  valyuta- 

kredit  tashkilotlar  bilan  xalqaro  kredit  munosabatlari  to ’g’risida  kelgusi  bo’limda 

batafsil m a’lumot beriladi.

Hozirgi  paytda  rivojlanayotgan  va  muhtoj  mamlakatlarga xalqaro  kreditdan 

tashqari  turli  jamoat  tashkilotlari  va  fondlar  tomonidan  beg ’araz  yordam 

ko’rsatilmoqda.  Bunday  yordam  asosan  sog’liqni  saqlash  va  ta ’lim  tizimini 

rivojlantirish,  ekologik  muammolarni  bartaraf  etish  va  boshqa  maqsadlarda 

berilmoqda.  Bunday  tashkilotlar  sifatida  Xalqaro  «Ekosan»  fondi,  Xalqaro  Qizil 

Hoch va Qizil Yarim Oy jamiyatlari, TAKIS  dasturi, Germaniyaning K.Adenuer va 

A.Gumbolt,  AQShning  B.Franklin  va  G.Soros  fondlari  va  boshqalarni  k o ’rsatish 

mumkin.

Xalqaro  kreditning  tamoyillari.  Xalqaro  kreditning  takror  ishlab  chiqarish 

bilan aloqasi uning tamoyillarida aks etadi:

1)  qaytarishliligi:  agarda  olingan  mablag’lar  qaytarilmayotgan  bo ’lsa,  unda 

ushbu holat kapitalni qaytarmaslik sharti bilan berilishiga, ya’ni moliyalashtirishga 

aloqadordir;

2)  muddatlilik: 

kredit  kelishuvida  belgilangan  muddatlarda  kredit

qaytarilishini ta’minlaydi;

3) to ’lovlilik:  qiymat  qonuni  harakatini  aks  ettirgan holda kreditning har bir 

holatidagi alohida shartlarni amalga oshirish usulidir;

4)  moddiy  ta’minlanganligi:  kredit  so’ndirilishining  kafolatida  o ’z  aksini 

topadi;

5) maqsadli yo’nalishi:  ssudaning aniq bir ob’ktlarini belgilanishi.

Xalqaro  kreditning  tamoyillari  uning  bozor  iqtisodiy  qonunlari  bilan

aloqalarini  ifodalaydi  va  bozor  sub’ktlari  hamda  davlatning joriy  hamda  strategik

vazifalariga erishish maqsadida ishlatiladi.

21

---

Qaytarishlilik 

Muddatlilik 

To’lovlilik 

Moddiy ta ’minlanganligi 

Maqsadli yo’nalishi