“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi

Tabiiy geografiya darslarida quyidagi mavzularni o‘rganishda globusdan 
foydalanish mumkin:
- Yerning shakli va o‘lchamlari;

---

12 
- daraja to‘ri. Qutblar, ekvator, meridianlar, paralellar, geografik kengliklar va 
uzunlik;
- Yerning o‘z o‘qi atrofida va Quyosh atrofida aylanishi va uning oqibatlari; - 
eng muhim ekspeditsiyalar, sayoxatlar yo‘nalishi.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida quyidagi mavzularni globus 
yordamida o‘tish mumkin:
- jahon siyosiy xaritasi;
- qit’alar va alohida mintaqalar xaritasi;
- mamlakat maydonlarini, chegaralar uzunligini aniqlash;
- quruqlikda va suvda yo‘llarni yo‘nalishi va uzunligini aniqlash. Globusdan 
tabiiy geografiya kurslarida ko‘proq foydalaniladi. Yerning shakli va o‘lchamlarini 
tabiiy geografik globuslarda o‘rganish mumkin. Bunda Yerning dumaloqligi va 
uning og‘irligi oson tushintiriladi.
Yerning maydoni, aylanasining uzunligi globus masshtabidan foydalanib 
aniqlanadi. Masalan globusning masshtabi 1:40 000 000 bo‘lsa globusdagi 1 sm 
oraliq Yer yuzasidagi 400 km ga teng ekanligi o‘quvchilarga tushuntiriladi. Shundan 
so‘ng globusning ekvator bo‘yicha uzunligi santimetrlarda yoki santimetrlarga 
bo‘lingan matoli metr bilan aniqlanadi. 
Santemetrda olchangan globusning aylanasining uzunligi globus masshtabiga 
ko‘paytiriladi. Masalan, globus aylanasining uzunligi 100 sm bo‘lsa unda globus 
aylanasining (ekvatorning) uzunligi 100sm x 400 = 40 000 km. Huddi shu taxlitda 
sinf o‘quvchilarining yarmi ekvatordan shimoldagi, yarmi ekvatordan janubdagi 
paralellarni uzunligini aniqlashi mumkin. Bunda ular ekvatordan shimol va janub 
tomon paralellarni uzunligini kamayib borishini va qutblarda ular eng qisqa 
ekanligini bilib olishadi. 
Daraja to‘ri, paralellar, geografik uzunlik va kenglik tushunchalarini 
shakillantirishda ham globus katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Bunda har bir tushuncha 
masalan ekvator, qutblar, meridian va paralellar bevosita globusda ko‘rsatilib 
tushuncha hosil qilinadi.
Masalan, “Yer sharini teng ikkiga bo‘lib turadigan, uni o‘rtasidan o‘tkazilgan 
chiziqqa ekvator deb ataladi” deb o‘qituvchi globusdan ekvatorni joylashishini 
ko‘rsatadi va undan Shimoliy va janubiy qutblargacha so‘ng meridian, parallel, 
geografik koordinatalar tushunchalari xosil qilinadi va tegishli mashqlar o‘tkaziladi. 
Yerni o‘z o‘qi atrofida va Quyosh atrofida aylanishini ko‘rsatish uchun globus va 
lampadan foydalaniladi. Bunda globus lampa atrofida aylantiriladi va yoritish 
mintaqalarini xosil bo‘lishi tushuntiriladi.
Globusni o‘z o‘qi atrofida aylantirib tong, tush, kech va qorong‘u 
tushunchalarini ko‘rsatish mumkin. Mazkur ishlar kecha va kunduzni, fasllar hosil 
bo‘lishini tushuntirishga imkon beradi. Mazkur tajribalar yordamida Quyosh 

---

13 
nurlarini Yer yuzining turli joylarida turlicha burchaklarda tushishini ya’ni ekvator 
atroflariga tik, qutblarga borgan sari tushish burchagi kamayib borishini va buning 
oqibatida Yer yuzasining turli joylari turli miqdorda issiqlik olishini hamda 
qutblarda yarim yil to‘xtovsiz quyoshni botmasligi yoki chiqmasligini tushuntirish 
mumkin.
Tabiiy geografik globuslarda eng muhim ekspeditsiya va sayohatlar 
yo‘nalishini ham tushirilgan. Mazkur ma’lumotlardan materiklar va okeanlar 
geografiyasini o‘rganishda foydalanish mumkin. 
Masalan, Amireka qit’asini kashf qilinishi va tekshirish tarixini o‘rganish 
davomida X.Kolumb ekspeditsiyasi yo‘nalishlarini aniq va to‘la tushintirish 
mumkin. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida globuslar ko‘proq jahon siyosiy 
xaritasini o‘rganishda davlatlarni joylashishi va maydonini aniqlashda, dengiz va 
quruqlikdagi yo‘llarni yo‘nalishi va uzunligini aniqlashda, yirik iqtisodiy va siyosiy 
ahamiyatga ega bo‘lgan portlarni aniqlashda ishlatiladi. Bundan tashqari globuslar 
alohida materiklar, qit’alar, mintaqalar siyosiy xaritasini va ularda davlatlani 
joylashishini va ularni o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganishda ham ishlatiladi. 
Geografiya ta’lim yuzasidan amal qilayotgan umumiy o‘rta ta’lim davlat ta’lim 
standartlari talablarining muhim jihatlaridan biri barcha geografiya kurslarida ham 
nazariy, ham amaliy jihatdan o‘quvchilarning olingan bilimlarining chizma va yaxlit 
ifodasi yozuvsiz xaritalarda o‘z aksini topadi.