Va adabiyoti universiteti

Bitiruv ishining obyekti va predmeti 
sifatida hozirgi o‘zbek adabiy tilida 
so‘z yasalishi hodisasi, u haqdagi turlicha qarashlar, o‘quvchilarga so‘z 
yasalishimavzuni o‘qitishda foydalaniladigan samarali usullari tanlandi. 
Tadqiqotning metodologik asoslari va metodlari. 
Ishda o‘zbek mutafakkir 
va davlat arboblarining ma’naviyat, ma’rifat, milliy va umumbashariy qadriyatlar 
to‘g‘risidagi fikr-mulohazalari, milliy til va madaniyatning rivojlanish tarixi, 
taraqqiy etish yo‘llari haqidagi qarashlari, so‘z yasalishiga oid qilingan tadqiqotlar 
metodoligik asos bo‘lib xizmat qiladi. 
Ishning ilmiy yangiligi. 
Ishda so‘z yasalishi, so‘z yasalish usullarini o‘qitishga 
oid uslubiy ko‘rsatma va metodik tavsiyalar ishlab chiqildi. 
Tadqiqot natijalarining amaliyotga joriy qilinishi. 
Birituv malakaviy ishi 
O‘zbek tilini o‘qitish metodikasi kafedrasining qo‘shma yig‘ilishida muhokama 
qilinib, himoyaga tavsiya etilgan. Tadqiqot natijalari bo‘yicha Yakkasaroy 
tumanidagi 73-maktabda ochiq dars tashkil qilindi. 
Bitiruv ishining nazariy-amaliy ahamiyati.
Ishimizda bayon etilgan ilmiy-
metodik xulosalardan umumiy o‘rta ta’limda ona tili fanidan so‘z yasalishiga oid 
mavzularni o‘tishda foydalanish mumkin. 

Bitiruv ishining tuzilishi va hajmi. 
Mazkur bitiruv ishi kirish, uch bob, 
xulosadan tuzilgan bo‘lib, ishning so‘ngida xulosa va tavsiyalar, adabiyotlar ro‘yxati 
berilgan. Ishning umumiy hajmi 64 sahifani tashkil qiladi. 
 

---

I BOB. SO‘Z YASALISHI TILSHUNOSLIKNING BIR BO‘LIMI 
SIFATIDA 
1.1.
 
O‘zbek tilida so‘z yasalishiga doir qarashlar tavsifi 
 
Til leksikasi lug‘aviy ma’nolarning o‘zgarishi, so‘z yasalishi va yangi so‘zlar 
hosil qilinishi omillari hisobiga muntazam boyib boradi. Biri boshqasi bilan o‘zaro 
munosabatda bo‘lgan bu omillar ayni o‘rinda til taraqqiyotini belgilashga xizmat 
qiladi. Ularning o‘zaro munosabatdoshligi shundaki, tilda yangi paydo bo‘lgan 
so‘zlar so‘z o‘zalshtirish bilan bog‘liq bo‘lsa, so‘z o‘zlashtirish lug‘aviy birliklar 
ma’nosni farqlash (differesiatsiya qilish)da muhim rol o‘ynaydi. Lug‘aviy 
birliklarning mazmuni paydo bo‘layotgan yangi so‘z (yoki tushuncha)ning 
ma’nosiga zid bo‘lmagan holatlarda ma’nolar o‘zgarishiga ehtiyoj (imkoniyat) 
vujudga keladi.
5
So‘z yasalish nazariyasining birinchi bosqich (XX asrning 40-50-yillari) 
doirasida so‘z yasash jarayonlari morfologiyada qaralib, so‘z tuzilishi doirasida 
morfologik tuzilishdan so‘z yasalishi hamda morfem tuzulish izchil farqlangan 
bo‘lsa, ikkinchi bosqich (XX asrning 60-80-yillari) dorasida morfemika va so‘z 
yasalishi til qurilishida alohida sath hamda shu sathni o‘rganadigan mustaqil 
soha(bo‘lim) sifatida e’tirof etildi. 
Bu sohalarning asosiy birliklari, mazmun-mundarijasi, boshqa sohalar bilan 
munosabati xususida ham muayyan bir umumiy fikr (to‘xtam)ga erishildi. 
So‘z yasalishining tilshunoslikning bu va boshqa sohalaridan farqi shundaki, 
bu soha va uning birliklari til ilmidagi deyarli barcha sohalar bilan yaqin 
munosabatda va o‘zaro bog‘lanishda bo‘ladi. So‘z yasalishi tildagi yangi lug‘aviy 
birliklarning paydo bo‘lishi, tarkibiy xususiyatlari va tasnifi masalalari bilan ish 
ko‘ruvchi o‘ziga xos murakkab sohadir. 
5
Тўраходжаева А., Ҳасанова Д. Ўзлашма луғавий бирликлар -янги сўз ясаш манбаи./Ўзбек тили ва уни 
ўқитиш масалалари. Республика илмий-назарий конференцияси. -Тошкент: 2017. –Б.119

---

Hech bir til belgilari fondi oldindan mavjud bo‘lgan imkoniyat bilangina 
chegaralanib qolmaydi.Chunki jamiyatning ijtimoiy hayotida, ishlab chiqarish, 
xo‘jalik, kundalik turmushda yangi narsalar, ma’naviy-madaniy, mafkuraviy 
sohalarda yangi tushunchalar, ularni baholash, ularning yangi qirralarini ifodalash 
ehtiyoji tug‘ilib turadi. Mana shunday ehtiyoj obektiv ravishda tilda yangi so‘zlar, 
nomlarni talab qiladi.Til mana shu kommunikativ talabni qondirish uchun o‘zga 
tillardan so‘z o‘zlashtiradi yoki o‘zida mavjud ichki imkoniyatlardan yangi so‘zlar 
hosil qiladi. Ushbu xususiyat “til iqtisodi” deyilgan qonun bilan bog‘liqdir. 
 
O‘zbek tilshunosligida so‘z yasalishi mavzusi keng o‘rganilgan. “So‘z 
yasalishi” termini tilshunoslida ikki ma’noda qo‘llanadi: bir tomondan, tilda yangi 
so‘z hosil qilish jarayonining o‘zini bildirsa, ikkinchi tomondan esa tilshunoslikning 
so‘z yasalish sistemasini o‘rganuvchi bo‘limni bildiradi. So‘z yasalishi tilda mavjud 
bo‘lgan so‘z yasalishi tarkibini va so‘z yasash usullarini o‘rganadi. Bularni o‘rganish 
hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi so‘z yasalish me’yorini belgilash, uning 
qonuniyatlarini to‘g‘ri tusunish imkoniyatini beradi.
6
So‘z yasalish bo‘limi tilshunoslikning morfemika bo‘limi bilan chambarchas 
bog‘langan. So‘zning ma’noli qismlari o‘zak va affiksal morfemalar tilda yangi so‘z 
hosil qilishning muhim elementlari sanaladi. 
So‘z yasalishi leksikologiya bilan ham aloqadordir. Til lug‘at tarkibining yangi 
yasalgan so‘zlar hisobiga boyib borishi, so‘z ma’nosining o‘zgarishi, uni boshqa 
ma’noda ishlatish yo‘li bilan yangi so‘z hosil qilish – bular so‘z yasalishining 
leksikologiya bilan aloqadorligini ko‘rsatadi. Grammatika esa so‘z yasalish 
jarayonini boshaqaradi, yangi yasalgan so‘zlarning qaysi turkumga tegishli 
ekanligini belgilaydi. Har bir turkum doirasida so‘z yasashning shakl yasash bilan 
aloqada ekanligi, so‘z yasalishi va shakl yasalishida ko‘pincha bir xil yoki bir-biriga 
yaqin affikslarning ishlatilishi esa so‘z yasalish bo‘limining bevosita morfologiya 
bilan bog‘langanligini ko‘rsatadi. 
6
Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. -Тошкент: Ўзбекистон, 1992. –
Б.198

---

So‘z yasalishi tufayli nominatsiya jarayoni ta’minlanadi. “Til va nutqdagi har 
qanday jarayon uning kommunikativ vazifasi aslida biror narsa, hodisa, xabar, 
voqeani nomlash va ushbu nom orqali o‘zgalarga yetkazishdir. Shu sababli ushbu 
nuammo bilan onomosiologiya va nominatsiya sohalari shug‘ullanadi”.
7
Bu jarayon 
orqali insonning tashqi olam narsa-hodisalariga munosabati in’ikos etiladi. Inson 
ongining tashqi olam narsa-hodisalari va ularning munosabatlarining in’ikos etishi 
orqali tilde yangi lug‘aviy birliklar vujudga keladi. Ularning (hosil bo‘lgan yangi 
lug‘aviy birliklarning) muayan lug‘aviy-grammatik guruhlarga (so‘z turkumlariga) 
taalluqligi tufayli so‘z yasalishining grammatika bilan munosabati paydo bo‘ladi. 
Lekin shu bilan bir qatorda, so‘z yasalishi tilshunoslikdagi bu sohalarning 
barchasidan farq qiladi. Bu farq so‘z yasalishining til qurilishidagi o‘ziga xos 
alohida tizim ekanligi bilan belgilanadi. 
So‘z yasalishi bo‘yicha mukammal tadqiqotlar yaratgan olimlardan biri 
A.G‘ulomov bo‘lib, olimning ishlarida so‘z yasalishining barcha asosiy 
tushunchalari fan va tajribadagi eng yaxshi yutuqlar, shaxsiy kuzatishlari asosida 
o‘zining chuqur ilmiy talqinini topgan. A.G‘ulomov 1955-yilda so‘z yasalishiga 
nisbatan uning alohida soha ekanligi aytilgan bo‘lsa-da, “O‘zbek tilishunoslgida, 
o‘zbek olimining “So‘z yasalishining o‘z ob’ekti bor” degan fikri rus tilshunosligida 
to‘la tan olininb bo‘linganidan so‘nggina, bu gapda jon borga o‘xshaydi, bu yerda 
bir gap bor qabilida o‘zbek tilshunoslarini “sergaklantirdi”. Afsuski, bu 
“sergaklanish” ham 1975-yilga kelib, o‘zbek tili grammatikasi nomli ilmiy 
grammatikaning vujudga kelishi, unda professor A.G‘ulomovning “so‘z yasalishi”ni 
tilshunoslikning, o‘zbek tili tizimning alohida sohasi sifatida amalda qayta asoslab 
berishi natijasi o‘laroq, 80-yillarning oxiriga kelib yuz berdi.”
8
So‘z yasalishi yuqorida aytib o‘tilganidek keng o‘rganilgan, tabiiyki, ba’zi 
masalalarda o‘ziga xos qarashlar ham yuzaga kelgan. Quyida biz so‘z yasalish 
tarkibi, usullari, so‘z yasalishi haqigi qarashlar haqida so‘z yuritamiz. 
7
Ҳасанова Д. Сўз ясалиши номинация назариясининг объекти сифатида.//Ўзбек тилшунослигининг долзарб 
масалалари.(Республика илмий -назарий анжумани материаллари) № 5 -Тошкент.2011. –Б. 150
8
Тожиев Ё., Алавутдинова Н.Ўзбек тили сўз ясалиш тизимга доир талқинлар.//Ўзбек тилшунослиги: тараққиёт 
тамойиллари, илмий муаммолар, истиқболдаги вазифалар. -Тошкент. 2013.- Б.105.

---

Lеksikаdаgi tаrаqqiyotning eng аsоsiy yo‘llаri bоshqа tillаrdаn so‘z 
o‘zlаshtirish vа so‘z yasаshdir.So‘z o‘zlаshtirish dеgаndа bir tildаn ikkinchi bir tilgа 
bеvоsitа lеksеmа оlish tushunilаdi. Jamiyat taraqqiyotidagi o‘zgarishlar bevosita 
leksikada ham o‘z aksini topadi. So‘z o‘zlаshtirish so‘z yasаshgа nisbаtаn аnchа fаоl 
hisоblаnаdi, chunki so‘z o‘zlаshtirish so‘z yasаshgа nisbаtаn оsоn kеchаdi. So‘z 
o‘zlаshtirishning qоnun-qоidаlаri tilshunоslikning lеksikоlоgiya bo‘limidа 
o‘rgаnilаdi. So‘z yasаlishi esа tilshunоslikning аlоhidа bo‘limi bo‘lib, u ikki хil 
mа’nоdа qo‘llаnаdi: