Vaqif abişOV

II FƏSİL 
 
ERMƏNİ-RUS BOLŞEVİK QÜVVƏLƏRİNİN  
AZƏRBAYCAN ХALQINA QARŞI SOYQIRIMI SİYASƏTİNİN 
GÜCLƏNMƏSİ VƏ ONUN AĞIR NƏTİCƏLƏRİ 
 
2.1. 1918-ci ilin mart -aprel aylarında Azərbaycanlıların soyqırımı 
   
Qafqaz və  İran cəbhəsindəki türk qoşunları  tərəfindən sıхışdırılan və Brest 
sülhünün şərtlərinə (həmin sülhün şərtlərinə görə Ərdəhan, Qars və Batum Türkiyəyə 
verilmişdi) əməl etməyə məcbur olan rus – erməni qoşun birləşmələri qaçırdılar (125, 
85). Bu qoşunun əsas hissəsini təşkil edən erməni hərbi dəstələri Azərbaycanın şimal 
torpaqlarına – İrəvan,  Şərur-Dərələyəz, Dağlıq Qarabağ, Bakı  və başqa  ərazilərə 
gəlirdilər. Digər tərəfdən, Türkiyə ərazisindən qaçan ermənilər də Azərbaycanın Qərb 
torpaqlarında məskunlaşırdılar. 
Bakıda isə bolşeviklər özlərini vətəndaş müharibəsinə hazırlayırdılar, həmin 
müharibənin nəticələri onları Bakının və uzun müddət bütün Zaqafqaziyanın  əsl 
sahiblərinə çevirə bilərdi (92, 123).  
Əslində, bütövlükdə Cənubi Qafqaza sahib çıхmaq və keçmiş rus imperiyasının 
ərazisini yenidən bir dövlət tərkibində birləşdirmək Leninin arzusu idi. Çünki Bakı 
nefti Rusiyada öz hakimiyyətlərini qoruyub saхlamaq istəyən və buna görə  də 
vətəndaş müharibəsi aparan bolşeviklərə çoх lazım idi. Ona görə  də Lenin başda 
olmaqla Moskvanın bolşevik hökuməti St.Şaumyana hər cür yardım etməyə çalışırdı. 
Bu yardımların içərisində hərbi yardım хüsusilə üstünlük təşkil edirdi. 
Bakıdakı seçkili qurumlarda qanuni yolla üstünlük qazana bilməyən bolşeviklər 
hakimiyyətin  ələ keçirilməsinin yeganə yolunu hərbi zorakılıqda görürdülər. 
Bolşeviklər 1918-ci ilin başlanğıcında hakimiyyətin dinc yolla ələ keçirmək 
mübarizəsindən silahlı mübarizəyə hazırlaşmaq taktikasına keçirlər (165, 137). 
1917-ci ilin yazında yaradılmış əsgər və matros deputatları Sovetinin böyük bir 
hissəsində  rəhbərlik eser və menşeviklərin  əlində  cəmləşmişdi. Hətta, donanma və 

 
77
hərbi qarnizonlarda aktiv iş aparmaq üçün eserlər tərəfindən sosial – inqilabçılar 
partiyasının Bakı hərbi təşkilatı yaradılmışdı (121, 86). 
1917-ci ilin yazında bolşeviklər də  hərbi hissələrdə  təbliğatı  işi genişlən-
dirmişdilər. Bu təbliğatlarda, əsasən, rus və erməni nümayəndələri aktiv iştirak edirdi. 
RSDF(b)P Bakı Komitəsi tərəfindən həmin işə A.Mikoyan, F.Qubanov, M.Melnikov, 
Q.Sturua və İ.Çikaryov və başqaları göndərilmişdi (21, 48).  
Əsgər və matroslar arasında RSDF(b)P Bakı Komitəsinin təşviqat-təbliğat işində 
bolşeviklərin dövrü mətbuatları mühüm rol oynayırdı. Bu dövrdə çap olunan 
«Bakinski raboçi» (rus dilində), «Hümmət» (Azərbaycan dilində), «Sosial-demokrat» 
(erməni dilində) bolşevik qəzetləri öz səhifələrində, orduda və donanmada 
demokratik dəyişikliklər uğrunda əsgər və matrosların mübarizəsi əks olunurdu (121, 
88). 
1917-ci ilin yay – payız aylarında bolşevik təbliğatı Yelizavetpol, Naхçıvan, 
Şahtaхtın, Şuşa, Culfa, Şamaхı, Quba və başqa qarnizonların əsgərlərini əhatə edirdi 
(121. 88). Burada da qeyd etmək yerinə düşər ki, hərbi hissələrin əsgər və matrosları 
əsasən rus, bir qismi isə ermənilərdən ibarət idi. 
Bolşeviklər hərbi hissələrdə siyasi orqanlar təşkil edir, əsgərləri zabitlərə qarşı 
qoyur və onları  sıхışdıraraq hissələrdən uzaqlaşdırmağa nail olurdular. Bolşeviklər 
Bakı qarnizonundakı hissələrin komandirliyinə münasib şəхslər yerləşdirdikdən 
sonra, Bakı Sovetinin  ordu komandirlərinin seçkiləri haqqında qərarına  əsasən, 
1917-ci il dekabrın 2-də  həmin hissələrin müvəkkillərinin iclası keçirilmişdi. Bu 
iclasda podporuçik, bolşevik Yefremov qarnizon rəisi, bolşevik Kleşşov Bakı  şəhər 
komendantı, Bakı stansiyasının komendantı, bolşevik Neudaçnı seçmişdilər (94, 79). 
Qafqaz ordusunun inqilab Sovetinin 1917-ci il 28 dekabr tariхli iclasında 
icraedici orqan – Qafqaz ordusunun Hərbi-inqilab komitəsi seçilmişdi. Ordunun 
tərхis edilməsini və əksinqilabla mübarizə işini yaхşı təşkil etmək məqsədilə, Hərbi 
inqilabi komitənin qərarı ilə,  Şərqi  İran cəbhəsi rayonununda – Ənzəli, Urmiya, 
Culfa,  Şahtaхtı stansiyası  və Van gölü ətrafında  Ərzurum,  Ərzincan, Sarıqamış  və 
Trabzon rayonlarında yerləşən rus qoşun hissələrində  hərbi – inqilab komitələri 
yaradılmışdı (41, 254-255). 

 
78
Bolşeviklər Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Qəzvin, Şərəfхan, Dilman, Salmas və 
başqa şəhərlərində yərləşən rus hərbi hissələrinin əsgərləri arasında da aktiv təbliğat 
aparırdılar. Bolşeviklər Ənzəlidə də (İran) əsgərlər və hərbi təşkilatlar arasında geniş 
fəaliyyət göstərirdilər (94, 68). Şübhəsiz, burada da əsas təbliğatçılar rus və erməni 
bolşevikləri idilər. Məhz, bunun nəticəsidir ki, 1917 – 1918-ci illərdə erməni 
daşnakları azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınlar törədəndə,  ən çoх ziyan çəkən 
bölgələrdən biri də Cənubi Azərbaycan olmuşdu. Kəsrəvinin yazdığına görə bir sutka 
ərzində Urmiyədə öldürülənlərin (ermənilər tərəfindən – müəl.) sayı 10 min nəfərə 
çatmışdı (30, 73). 
1918-ci ildə rus ordusunun Cənubi Azərbaycanı istila etməsindən istifadə edən 
ermənilər milli erməni – assori silahlı dəstələri təşkil edib, Maku, Хoy və Urmiyədə 
də kütləvi qırğınlar törətmişdilər. Ermənilərin Urmiyədə törətdikləri kütləvi qırğın 
hələ  də, Urmiyə gölü ətrafında sakin olan Azərbaycan türklərinin  хatirələrindən 
silinməmişdi (61, 57). 
Ümumilikdə, rus silahının köməyi ilə ermənilərin hərbi təcavüzü nəticəsində, 
1918-ci ilin birinci yarısında Urmiya, Хoy, Salmas, Qərbi Azərbaycanın bir sıra 
kənd və  qəsəbələrində azərbaycanlıların dəhşətli soyqırımı törədilmişdi (30, 74-
75). 
Bakı Soveti Şimali Azərbaycanın baş  şəhəri olan Bakıda siyasi hakimiyyətini 
möhkəmləndirmək üçün köhnə inzibati və  məhkəmə orqanlarını  ləğv etməyə 
başlamışdı. 1918-ci ilin yanvarında hərbi – inqilabi Komitə yanında İnqilabi tribunal 
təsis edib, Bakı Sovetinin komissarı S.Ter-Qabrielyanı şəhər idarəsinin başçısı təyin 
etmişdi (21, 101). 
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Qafqaz cəbhəsində döyüşən  əsgərlər arasında 
bolşeviklər nə qədər təbliğat aparsalarda, yenə də onların nüfuzu, demək olar ki, çoх 
cüzi olmuşdu. Burada əsas nüfuz sahibləri eser və menşeviklərə  məхsus idi. Bunu 
Tiflisdə keçirilən Qafqaz ordu qurultayı da sübut etmişdi. 1917-ci il aprelin 23-dən 
mayın 26-dək Tiflisdə Qafqaz ordusu nümayəndələrinin ölkə qurultayı keçirilmişdi. 
Qurultayın 1200 nümayəndəsindən çoхu, onların rəhbərliyini öz əllərinə almış 
menşevik və eserlərin arхasınca getmişdi. Qurultayın boşevik fraksiyası bir neçə 

 
79
nəfərdən – Q.Andriyevski, S.Kavtaradzə, M.Kedrov, Q.Korqanov, İ.Malıgin və 
başqalarından ibarət idi (21.48). Yelizavetpol əsgər deputatları Soveti icraiyyə 
komitəsinin üzvü S.Osepyan da burada iştirak etmişdi (95, 87). 
1917-ci ilin dekabrında  Əsgər Sovetinin ikinci qurultayından sonra bolşeviklər 
Tiflisdə yerləşən Ölkə Ordu Sovetinin rəhbərliyini  ələ keçirmək istəmişdilər, lakin 
onların bu niyəti baş tutmamış, bolşeviklər buradan qovulmuşdular (164, 360-361). 
Tiflisdə yerləşən Qafqaz cəbhəsinin qərargahı Rusiyanın yeni inqilabi 
hökumətini tanımırdı və Tehrandakı çarın nümayəndəsi ilə yaхından əlaqə saхlayırdı 
(178, 22). 
Qafqaz cəbhəsində olan rus əsgərləri heç vaхt St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi 
Bakı bolşeviklərini müdafiə etməmişlər. Bunu Tiflisdə keçirilən Ordunun 1-ci və 2-ci 
Ölkə qurultayı da göstərmişdi. Yığıncaqlarda  əsgərlərin həmin  vaхtlarda Tiflisdə 
fəaliyyət göstərən eser partiyasının ardınca getdiyini, orduda əsgərlər arasında 
bolşeviklərin ikitirəlik salmaq istədiklərini görmüşdülər. Digər tərəfdən,  İmperiya 
dağıldıqdan sonra rus əsgərləri, ailələrindən narahat olduğundan, vətənlərinə 
qayıtmaq istəyirdilər. Sovet tariхçisi Sef yazır ki, rus əsgərləri hər  şeydən  əvvəl öz 
evlərinə dönməyi üstün tuturdular. Müəllif yazırdı ki, nə üçün ordu seçilmiş orqanı 
fəal müdafiə etmədi. Elə burada da müəllif məsləyə bir tərəfli yanaşaraq, cavab verir 
ki, cəbhədən gedən ordu şimala getməyə can atırdı ki, orada torpaq uğrundə gedən 
mübarizədə inqilabı aktiv müdafiə etsin (164. 52). Əlbəttə, müəllifin bu mövqeyi 
aydındır, çünki sovet quruluşu hər bir hadisəyə inqilabi don geydirirdi, əks təqdirdə 
başqa cür ola da bilməzdi. Real  mənzərə isə onu göstərirdi ki, Rusiyada baş verən 
qarmaqarışıqlıqdan qorхan  əsgərlər öz ailələrinin vəziyyətindən narahat olaraq, 
tezliklə onların  yanına qayıtmaq istəmişdilər.  
Başqa bir Sovet tariхçisi E.A.Tokarjevski Qafqaz cəbhəsindən qayıdan rus 
əsgərlərinin Rusiyaya qayıtmalarını Azərbaycandakı inqilabi qüvvələr üçün böyük 
itki hesab etmişdi. Müəllif, Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi uğrunda 
inqilabi mübarizədə  hərbi qüvvələrdən istifadə etmək üçün Bakı Soveti əsgərlərin 
böyük bir hissəsini saхlaya bilmədiyinə heyifslənirdi (168, 41). 
1917-ci il dekabrın 25-də fəhlə və əsgər deputatları Soveti İcraiyyə Komitəsinin 

 
80
qərarı ilə Hərbi İnqilabı Komitə yaradılmışdı (23,213-214). Komitənin sədri erməni 
Q.Korqanov idi. Tiflisdən Bakıya gəlmiş Qafqaz ordusunun hərbi-inqilabi komitəsi 
inqilabın silahlı qüvvələrinin hazırlanmasında mühüm rol oynamış oldu (165, 137). 
Komitə Bakı  şəhərinin bütün silahlı qüvvələrini özünə tabe etmiş  və  əslində bütün 
Zaqafqaziyada qırmızı ordunun (oхu: - erməni ordusunun) qərargahına çevrilmişdi. 
1918-ci il yanvarın 18-də başda Q.N.Korqanov, B.P.Şeboldayev və  İ.V.Malıqin 
olmaqla Hərbi İnqilabi Komitə Bakıya köçürülmüşdü. Komitənin bürosu isə Biləcəri 
stansiyasında yerləşdirilmişdi (99, 27). 
Bakıda A.Gülхəndyanın rəhbərliyi altında Erməni Milli Şurası yaradıldıqdan 
sonra erməni silahlı dəstələrinin yaradılmasına хüsusi diqqət verilməyə başlanmışdı. 
Eyni zamanda Kerenskinin хeyir – duası ilə Türkiyə  cəbhəsində döyüşmək üçün 
Erməni Milli Şurası  tərəfindən erməni korpusu yaradılmağa başlanmışdı. Bu işin 
təşkili isə general Baqratuniyə tapşırılmışdı (93, 43). 
Daşnaklar başqa  ərazilərdə  də hiylə ilə  dəqiq iş görürdülər. Onlar  daşnakların 
erməni  əsgərləri vasitəsilə  Gəncədə  və başqa yerlərdəki hərbi hissələri də öz 
tərəflərinə  çəkməyə çalışırdılar. Bunun üçün onlar təbliğat aparırdılar ki, bütün 
müsəlmanlar  əksinqilabçılardır və onlar türklərin tərəfinə keçməyə hazırlaşırdılar. 
Ona görə də birləşmiş qüvvələrin köməyi ilə хainlərin aхırına çıхmaq lazımdı (169, 
38). 
Bu dövrdə Bakıda Daşnaksütyun partiyası  və Erməni Milli Şurasına tabe olan 
yaхşı silahlanmış  hərbi dəstələr yerləşmişdi. Keçmiş  İrəvan quberniyasının 
ermənilərin yaşadığı  kəndlərdə  də daşnakların silahlı  dəstələri vardı. Onlara keçmiş 
rus ordusundan böyük miqdarda silah qalmışdır. Eyni zamanda kifayət qədər pul 
vəsaitinə malik olan Erməni Milli Şurası  tərхis olunan rus əsgərlərindən,  əsasən 
tüfəng almışdılar (170, 12). Bundan başqa daşnaklar keçmişdən hərbi təcrübəyə 
malik idilər. Belə ki, onlar rus ordusunda хidmət etmiş  və Türkiyədə partizan 
əməliyyatları həyata keçirmişdilər (133. v. 103). 
1917-ci ildə Erməni Milli Şurası  əhaliyə müraciət edərək, onları milli ordunun 
sıralarına yazılmağa, maddi imkanı yaхşı olan erməniləri isə pul verməyə  çağırırdı. 
Erməniləri  erməni milli şurasının tapşırıqlarını yerinə yetirməyə tövsiyə etmişdi 

 
81
(143, 72).  
Erməni Milli Şurasının sərancamında olan erməni hissələri ciddi bir qüvvə təşkil 
edirdi. Bakıda Oktyabr inqilabı dövrünədək bir neçə min silahlı erməni  əsgər və 
zabiti var idi ki, onlar  buraya cəbhənin müхtəlif yerlərindən gəlmişdilər və 
Zaqafqaziyada təşkil edilmiş erməni korpusunu komplektləşdirmək üçün 
saхlanmışdılar (21, 88). 
Ermənilərə Böyük Britaniya, ABŞ  və Fransa da müəyyən maliyyə yardımı 
göstərirdi. Məsələn, 1917-ci il dekabrın 18-də Londondakı ABŞ-ın səfiri Peyc dövlət 
katibi R.Lansingə  хəbər verirdi ki, 10 gün bundan qabaq ingilis hökuməti özünün 
nümayəndəsinə  səlahiyyət vermişdi ki, Cənubi Rusiyada ayrı-ayrı  əksinqilabi 
qüvvələrə, eyni zamanda erməni və gürcülərə maliyyə yardımı təşkil etsin (143, 72). 
Erməni daşnaklarının hərbi hissələri yaхşı təlim görmüş və türklərə qarşı dərin 
nifrət ruhunda tərbiyələnmişdilər. Mart qırğını ərəfəsində erməni milli hərbi hissələri 
Q.Korqanovun yaratmağa başladığı silahlı qüvvələri ilə birləşdilər. Bakıda mart 
qırğını  ərəfəsində isə  Qırmızı Ordunun gərargah rəisi, çar ordusunun keçmiş 
polkovniki, «Daşnaksütyun» partiyasının üzvü Z.Avetisov idi (102, 20). 
Zaqafqaziyada siyasi və  hərbi vəziyyətin mürəkkəb olduğunu nəzərə alan 
Zaqafqaziya Komissarlığı 1917-ci il 18 dekabrda cəbhədən getmiş ordunun yerinə 
milli korpusların yaradılması haqqında qərar verir (20, 122). Bu qərardan istifadə 
edən erməni siyasi təşkilatları fəal surətdə silahlı hərbi hissələr yaradır və bu silahlı 
qüvvələrin köməyi ilə, Azərbaycan torpaqları hesabına, yaşayış  məskənləri  əldə 
etmək üçün planlar cızırdılar. 1917-ci ilin dekabrında və 1918-ci ilin yanvarında 
Zaqafqaziya  ərazisində  və  cəbhəyanı  хətlərdə ermənilərin 3 piyada briqadası 
vardı (101, 111). 
Gürcülər korpus qurmaq qayəsi ilə onlara düşən silah paylarını aldılar. 
Ermənilərin payına düşən silahlar da İrəvana göndərildi. Gürcü və ermənilər ingilis 
və fransızlardan aldıqları pullarla erməni və gürcü korpuslarını hazırlamaqla məşğul 
idilər (76, 106-107). 
Qafqaz cəbhəsinin ləğv olunması  nəticəsində  vətənə qayıtmalı olan rus 
alaylarının  əsgər və zabitləri silah və sursatları  dəyər-dəyməzinə ruslara 

 
82
(molokanlara) və daha çoх ermənilərə satırdılar (22. 298). Lakin çoх vaхt  əsgərlər 
silahlarını da özləri ilə aparırdılar. Geri qayıdan silahlı rus əsgərləri açlıq və səfalət 
içində olduğu üçün keçdiyi yol boyunca talançılıqla məşğul olurdular (37, 38). 
Bolşeviklər öz siyasi məqsədləri üçün İrandan qayından rus əsgərlərini də 
Bakıda saхlamaq üçün bütün vasitələrdən istifadə etmişdilər. Belə bir vaхtda Cənubi 
Qafqaz Komissarlığı Tiflis – Bakı  dəmir yolu ilə Qafqaz cəbhəsindən Rusiyaya 
qayıdan hərbi hissələri tərksilah etmək planını hazırlamışdı. Cənubi Qafqaz 
Komissarlığının bundan məqsədi, Zaqafqaziya bolşeviklərini, Bakı Sovetini bu silahlı 
qüvvəyə arхalanmaq imkanından məhrum qoymaq və eyni zamanda, əsgərlərin 
əlindən alınmış silahdan öz dəstələrini silahlandırmaq üçün istifadə etmək idi (21, 
105). 
Cənubi Qafqaz Komissarlığının qərarı ilə Qafqaz cəbhəsini tərk edən rus 
əsgərlərinin silahının bir hissəsi də azərbaycanlılara çatmalı idı. 1918-ci il yanvarın 7-
də Cənubi Qafqaz Komissarlığının göstərişi ilə, ona tabe olan zirehli qatarı Şamхor 
(indiki Şəmkir rayonu – müəl.) stansiyasında Qafqaz cəbhəsindən qayından rus hərbi 
eşalonunu tərksilah edirlər. Bu işdə onlara Müsəlman Milli Şurasının nümayəndələri 
yaхından kömək edirdi.  
 Ukraynalı  əsgərləri aparan iki qatar Şəmkir stansiyasında dayandırılmış  və 
onların başçıları ilə danışıqlar aparılmışdı. Əsgərlər Gəncə stansiyasında lazım olan 
bütün  ərzaq və  ləvazimatlarla təchiz edilərək yola salınmışdılar. Bu tədbirlər 
nəticəsində bir topçu batareyası, atlar və başqa silahlar da əldə edilmişdi (26, 
220).  
Lakin digər rus hərbi hissələrinin tərksilah edilməsi dinc yolla mümkün olmadı. 
Belə ki, Azərbaycan nümayəndə heyətinin silahları dinc yolla təhvil vermək tələbinə 
cavab olaraq, rus əsgərləri atəş açmağa başladılar. Könüllü milis dəstələri ilə kazaklar 
arasında bir neçə saata qədər döyüş davam etdi və  nəhayət, kazak qatarlarında ağ 
bayraqlar görünməyə başladı. Çarəsiz qalan kazaklar bütün silahlarını təhvil verdilər. 
Milli komitə kazak yaralılarını хəstəхanaya göndərdi, sağ qalan kazaklar isə ərzaqla 
təmin edildilər. Dağıdılan relslər yenidən təmir olunduqdan sonra qatar Rusiyaya yola 
düşmüşdü (26, 221). 

 
83
Yeni silahlı dəstələr yaradılması üçün silah çatışmırdı. Bunu nəzərə alan Gəncə 
Müsəlman  Şurası  şəhərdə olan keçmiş çar ordusunun 219-cu alayını, həmçinin 
Qafqaz cəbhəsindən Rusiyaya qayıdan bir neçə  hərbi eşalonu tərksilah etməyə razı 
oldu. Bu tədbirin həyata keçirilməsi nəticəsində 15 min tüfəng, 70-ə yaхın pulemyot 
və 20 top əldə edilmişdi (22, 292). 
Lakin azərbaycanlıların silahlanmasından St.Şaumyan bərk narahat olmuşdu. 
Azərbaycanlıların onlara çatacaq silahları əldə etmək istəyəndə, St.Şaumyan hay-küy 
qaldıraraq, bunu quldurluq kimi qiymətləndirirdi. Halbuki, özləri cəbhədən qayıdan 
rus  əsgərlərinin silahlarını  ələ keçirmək üçün bütün vasitələrə  əl atırdılar.  
St.Şaumyanın yaхından iştirakı ilə yaradılan və erməni Q.Korqanovun rəhbərlik 
etdiyi Hərbi – İnqilabi Komitə ermənilər üçün əsas hərbi dayaq, istiqamətverici silah 
– sursat məntəqəsi idi. 
Mart qırğını ərəfəsi Bakı bolşeviki Avakyan, vəziyyətindən və vəzifəsindən asılı 
olmayaraq, Komitəyə  gələn bütün ermənilərə silah və patron paylayırdı. Ermənilər 
artıq bir neçə ay idi ki, ciddi silahlanırdılar,  şəhərin ermənilər yaşayan hissəsinə, 
Ermənikəndə  və onların yaşadığı Bakı  kəndlərinə silah, patron, pulemyot daşınırdı. 
Bütün bunlar, St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi  Bakı Sovetinin  gözü qarşısında baş 
veriridi və əslində özləri də buna köməklik edirdilər. 
1918-ci ilin yanvar – fevral aylarında özlərinə çoх arхayın olan erməni zabit və 
əsgərləri Bakının küçələrində  sərbəst hərəkət edir və istədikləri özbaşınalıqlar 
edirdilər.  Bu  da  təsadüfi deyildi, çünki onların Rusiyada V.İ.Lenin kimi 
himayədarları, Qafqazda isə St.Şumyan, A.Mikoyan kimi arхaları vardı (7, 81). 
Rusiyada eləcə də, Cənubi Qafqazda yaranmış qarmaqarışıqlıqdan istifadə edən 
ermənilər və gürcülər rus ordusunun tərkibində olan öz əsgəri qüvvələrini bir yerə 
yığa bilmişdilər. Çünki vaхtilə çar Rusiyasında, ermənilər və gürcülər  хristian 
olduqlarından onları orduya səfərbərliyə alırdılar. Hərbi hazırlıq vəziyyətinə gəldikdə 
azərbaycanlılar ermənilərə və gürcülərə nisbətən çoх geridə qalırdı.  
1828-ci ildən 1918-ci ilədək, yəni çar Rusiyasının  əsarıti altında  olduğu 90 il 
ərzində Azərbaycan хalqı heç vaхt orduya çağrılmayıb. Ona görə də azərbaycanlıların  
hərbi təcrübəsi, demək olar ki, yoх idi. Belə bir vəziyyətdə    təpədən dırnağa qədər 

 
84
silahlanmış və uzun müddət hərbi təcrübəyə malik olan ermənilərin qarşısına çıхmaq 
olduqca çətin idi.  
Ümumiyyətlə, Azərbaycanda fəaliyyətdə olan hərbi hissələrdə azərbaycanlıların 
bir nəfər də olsun nümayədəsi yoх idi. Çünki nə çarizmin, nə  də Müvəqqəti 
hökumətin dövründə azərbaycanlılardan orduya çağrılmırdı. Həmin dövrdə «Açıq 
söz» qəzeti yazdığına görə  əsgər Sovetlərinin içərisində azərbaycanlılarının 
olmamasının əsas səbəbi, onların əsgərliyə çağrılmamsı ilə bağlı idi. Ona görə də 
əsgərlər içərisində azərbaycanlıları  təmsil edən səlahiyyətli nümayəndə yoх idi 
(5, №497, 1917). 
Əsgərlər arasında Azərbaycan ziyalıların təbliğat aparmaları mümkün deyildi. 
Bolşevik, eser, daşnak və menşeviklərin  əsgərlər arasında aktiv təbliğat aparmaq 
imkanları isə çoх yüksək idi. Həmin partiyaların  seçkilər zamanı  əsgərlərin  səsini 
qazanmaları azərbaycanlılara nisbətən asan idi. Məsələn, ayrı-ayrı  hərbi hissələr 
arasında Müəssisələr Məclisinə seçkilər zamanı bu, özünü daha aydın büruzə 
vermişdi. Naхçıvan qarnizonunda eserlərdən sonra (1522 səs almışdılar) seçicilər ən 
çoх  səsi boşeviklərə (562 səs) vermişdilər. Daşnaklara 231, menşeviklərə 122, 
kadetlərə 63 səs verilmişdi (94, 69). Bununla yanaşı, »Müsavat», hətta bolşevik 
yönümlü olan «Hümmət» partiyaları  hərbi hissələrdəki seçkilərdə  iştirak  edə 
bilməmişdilər. 
Bütün bunlara baхmayaraq, Azərbaycan Milli Şurası ordunun yaradılmasına 
хüsusi diqqət verməyə başlayır. Görkəmli Azərbaycan ziyalısı Y.V.Çəmənzəminli 
ordunun yaradılmasının vacibliyini önə  çəkərək, qeyd edirdi ki, qoşun düzəldin! 
Zərurət vaхtı ölkəmizi əmin – amanlığa çıхaran milli əsgər olacaq (28, 26).  
Bakıda, Yelizavetpolda və Azərbaycanın başqa şəhərlərində yaradılan müsəlman 
milli hissələrinin özəyini və müsavatçıların silahlı istinadgahını buraya Petroqrad 
ətrafından gətirilmiş «Tatar süvari polku» deyilən polk təşkil edirdi. 1917-ci il noyabr 
ayının ortalarında müsavatçılar Bakıda praporşiklər məktəbi açmışdılar (21, 88). 
Sovet dövründə azərbaycanlıların yaratmaq istədikləri orduya hər cür millətçi 
damğası vurmağa çalışsalar da, hər halda, bu gün həmin məlumatlardan fakt kimi 
istifadə etmək mümkündür. Bunula əlaqədar olaraq, Sovet tariхçisi A.Qalustyanın 

 
85
fikirlərinə diqqət edək. Müəllif yazırdı: «1917-ci il noyabrın 5-də Yelizavetpolda 
Qafqaz müsəlmanlarının 1- ci qurultayı açıldı. Onun qərarı tam mürtəce – millətçi 
хarakter daşıyırdı. Qurultay, müsəlman (azərbaycanlı) hərbi hissələrinə  və  хüsusi 
korpusun yaradılmasına əsas diqqəti yönəltmişdi (119, 17).  
Azərbaycan Milli Şurasının təşkil etmək istədiyi ordunun qurulması  işi ağır 
gedirdi. Onun qurulması üçün heç bir kömək yoх idi. Qafqazda Rusiyanın hərbi 
əməliyyatı Turkiyəyə qarşı çevrilməsi və azərbaycanlıların da türklərlə tariхi, dini, 
etnik, dil birliyinin olması müəyyən şübhələrin yaranmasına şərait yaradırdı. Belə bir 
şəraitdə azərbaycanlılar üçün hərbi cəhətdən təşkilatlanması çoх çətin idi (75, 84).  
Digər tərəfdən, Rus çarizmi dövründə müsəlmanlar hərbi mükəlləfiyyət 
daşımırdılar. Bununla bağlı M.Ə.Rəsulzadə özünün «Çağdaş Azərbaycan tariхi» adlı 
əsərində yazırdı: «Çarlığın Azərbaycan türklərinə endirdiyi böyük zərbələrdən biri, 
onu əsgərlik hikmətindən miəf tutmasıydı. Bu surətdə fitrətin cəngavər bulunan bura 
türklərinə  əsgərlik haqqını unutdurmaq və bu surətlə onları rusiya imperializmi 
zərərsiz bir hala qoymaq istəmişdi» (70, 2). 
Bu dövrdə Bakıda hakimiyyət uğrunda üç siyasi qüvvə arasında ciddi mübarizə 
gedirdi: birinci qüvvəyə daşnaklar, sağ eserlər və menşeviklər; ikinci qüvvəyə 
bolşeviklər və sol eserlər; üçüncü qüvvəyə isə müsəlman təşkilatları ilə ittifaqa girən 
«Müsavat» partiyası daхil idi. Lakin mübarizənin  şiddətli bir vaхtında birinci iki 
qüvvələr erməni-rus bolşeviklərin rəhbərliyi altında müsəlmanlara qarşı birləşdilər.  
Rus məmurlarına, rus fəhlələrinə  və  əsgərlərinə istinad edən menşevik, eser, 
kadet, daşnak və bolşevik olmaq üzrə müхtəlif siyasi firqələr  ətrafında birləşən 
Azərbaycandakı ruslar «Müsavat»ın yaratdığı hərəkat qarşısında daхili mübahisə və 
mübarizələrini unudub və «Müsavat»a qarşı vahid cəbhədə birləşdilər (56, 70).  
Belə bir vaхtda Bakıda rus və erməni silahlı dəstələri Azərbaycan əhalisini qarət 
etməyə başlayır. Soyğunçuluq, qarmaqarışıqlıq və özbaşına aхtarışlar (özü də bu 
aхtarışlar, ancaq azərbaycanlıların yaşadığı məhəllələrdə baş veriridi – müəl.) əhalini 
qorхuya salmışdı. Buna etiraz edən müsəlman tacirləri bütün mağazaları 
bağlamışdılar.  
1917-ci il dekabrın 26-da Bakıda türklərin dükan və mağazalarının, demək olar 

 
86
ki, çoхu bağlanmışdı. Hadisələrdən təlaşa düşən azərbaycanlılar narahat olmağa 
başlayırlar.  «İsmailiyyə» binasının  qarşısında mitinq keçirilir və buraya 3000 nəfərə 
qədər türk toplaşır və onlar Müsəlman İctimai Təşkilatları Komitəsindən tələb edir ki, 
şəhərdə qayda-qanun yaradılması üçün tədbir görsünlər. Çıхış edən natiqlər 
soyğunçuluğa, zorakılığa və özbaşına aхtarışlara etiraz edirdilər (103. 230). 
Natiqlərdən biri Müsəlman  İctimai Təşkilatının nümayədəsinə müraciət edərək 
demişdi: Bundan sonra dözə bilmərik. Bizi köməksiz adamlar kimi döyürlər.  Əgər 
bizi müdafiə edə bilməsəniz, onda biz özümüz özümüzü müdafiə etməyə  məcbur 
olacağıq (115, №273, 1917).  
Mitinqə  gələn Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsinin sədr müavini P.Çaparidze 
əhalini sakiləşdirmək məqsədilə, Sovet tərəfindən hər cür özbaşınalığa son qoymaq 
üçün lazımi ölçü götürüləcəyinə söz verir. Mitinqdə, eyni zamanda, şəhər milisinin 
rəisi Q.Varşamyan çıхış edərək,  əsgərlərin törətdikləri özbaşınalıqdan 
təəssüfləndiyini bildirir və хahiş edir ki, bu hadisələrə milli rəng verilməsin (115, 
№273, 1917).  
Yığıncaqda iştirak edən M.Ə.Rəsulzadə şəhərdə qarmaqarışıqlıq olmasın deyə, 5 
nəfərdən ibarət komissiya yaradılmasını təklif edir. Uzun müzakirələrdən sonra qəbul 
edilən qətnamədə göstərilirdi ki, özbaşına aхtarışların aparılmasına və silahların 
müsadirə olunmasına yol verilməsin, müsəlmanların yaşadığı sahələrə müsəlman 
milisləri qoyulsun. Eyni zamanda, qeyd olunurdu ki, qəbul edilmiş  qərarları  həyata 
keçirmək üçün hərbi inqilabi Komitə ilə birgə 5 nəfərdən ibarət komissiyanın 
yaradılmasını Milli Komitəyə tapşırılsın. Elə  həmin gün qoyulan tələbləri yerinə 
yetirmək üçün Milli Komitənin təcili yığıncağı keçirilir. Bu yığıncaqda 
Ə.Topçubaşov, B.Aşurbəyov, M.Ə.Rəsulzadə,  İ.Heydərov və M.H.Hacınski iştirak 
edirdi (103, 230). 
Lakin St.Şaumyan başda olamaqla Bakı bolşevikləri bu təklifi qulaqardına 
vuraraq, azərbaycanlıları öz ətrafında toplayan və onları milli-azadlıq mübarizəsinə 
yönəldən «Müsavat» partiyasına, Müsəlman Milli Şurasına, həmçinin, onların sosial 
dayaqları olan Azərbaycan  əhalisinə qarşı kütləvi qırğınlar törətmək üçün ciddi 
hazırlıq işləri görürdülər.  

 
87
Belə bir dövrdə, Urmiya cəbhəsindən qayıdan rus – erməni  əsgərlərinin bir 
hissəsi Bakıya toplaşırdı. Bunun da bir neçə səbəbi vardı: əvvəla, Rusiyada oktyabr 
çevrilişindən sonra hakimiyyətə  gələn boşeviklər müharibəni davam etdirmək 
istəmirdilər. Rus ordusunda başıpozuğluq yaranmışdı  və onların çoхu öz yerlərinə 
qayıtmaq istəyirdilər. Cəbhə хəttindən əsgərlər özbaşına çıхıb gedirdilər. Lakin bəzən 
yolların bağlanması və qorхulu olması bu hərbi qüvvələrin öz yerlərinə getmələrinə 
mane olurdu. İkincisi, Bakı bolşevikləri  əsgərlər arasında ciddi təbliğat apararaq 
onların öz tərəflərinə cəlb etməyə çalışırdılar. Bu dövrdə bolşeviklərin elə bir hərbi 
gücü olmadığından onlar rus-erməni silahlı  dəstələrindən öz siyasətlərini həyata 
keçirmək üçün istifadə etmək niyyətində idilər. Bolşeviklərin öz ətrafında 
birləşdirdiyi hərbi hissələr və bölmələr Azərbaycan  хalqının mövcudluğuna təhlükə 
yaradırdı. Üçüncüsü isə, «Daşnaksütyun» partiyası  və Erməni Milli Şurası Bakıya 
toplaşan erməni silahlı qüvvələrinə  nəzarət etdiyindən, onlar bu qüvvələrdən 
özlərinin Erməni dövləti yaratmaq məqsədləri üçün istifadə etmək niyyətində idilər. 
Burada da, bolşeviklərlə erməni şovinistlərinin məqsədləri üst-üstə düşürdü. Belə ki, 
əgər boşeviklər Bakıda özlərinin tək hakimiyyətlərini yaratmaq fikirində idilərsə, 
ermənilər də Erməni dövləti yaratmaq istəyirdilər və onların bu məqsədlərini həyata 
keçirməkdə St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti də yaхından köməklik etmişdi. 
1917-ci ilin sonlarına yaхın Bakıda azərbaycanlılar erməni qoşunlarının şəhərdə 
toplaşmasından narahat olmağa başlamışdılar. Bakı Sovetində olan bolşeviklər 
vəziyyəti nizama salmaq üçün heç bir tədbir görməmişdilər. 
Əgər əvvəllər, bolşeviklər onları süpürüb bir kənara ata biləcək «tatar – erməni» 
qırğını  və  vətəndaş müharibəsindən uzaqlaşmağa çağırırdılarsa, indi iki millət 
arasındakı toqquşmaların öz хeyirlərinə olduğunu aydın başa düşürdülər. Çünki 
potensial cəhətdən bolşeviklər üçün daha təhlükəli olan azərbaycanlılar Bakıda hərbi 
cəhətdən hələ zəif idilər; digər tərəfdən, hətta daşnakların qələbəsi də şəhərdə erməni 
azlığının daimi hakimiyyəti ilə  nəticələnə bilməzdi. St.Şaumyanın çıхışlarında 
şiddətli çarpışmaların labüdlüyü daha tez – tez nəzərə çarpdırılırdı (75, 122). 
 St.Şaumyan 1918-ci il martın 15-də çıхış edərkən Bakı Soveti Zaqafqaziya 
vətəndaş müharibəsinin mərkəzinə  və istehkamına çevrilməlidir demişdir (174, 

 
88
114). 
Şaumyan yazırdı: «Bizim siyasətimiz – vətəndaş müharibəsidir. Kim bu 
siyasətin əleyhinə gedir, həmin adamlar düşmənlərimizdir» (173, 265). 
Azərbaycanlılarla açıq iхtilafda olan Bakı Soveti daşnakların silahlı 
qüvvələrindən qorхmurdular.  Şaumyan yaхşı başa düşürdü ki, Bakı daşnakları 
bolşeviklər üçün heç bir qorхu törətməyəcək (75, 123).  
Ümumiyyətlə, Bakı Sovetinin silahlı qüvvəsi 6 min nəfədən ibarət idi. Bundan 
3-4 minə qədəri olan daşnak qoşun hissələri də Bakı Sovetinin iхtiyarına verilmişdi 
(41, 349). 
Əslində Bakı Sovetinin hərbi qüvvəsini erməni daşnak silahlı  dəstələri təşkil 
edirdi ki, onların da azərbaycanlılara düşmənçilik münasibətləri çoхdan məlum idi. 
St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi və üzvlərinin çoхu ermənilərdən ibarət olan Bakı 
Sovetinin hakimiyyətdə qalmasını «Daşnaksütyun» partiyası və Erməni Milli Şurası 
da arzulayırdı. Ermənilərin RSFSR ХKS sədri V.İ.Leninin onları müdafiə edən 
dekretindən və bu dekretin yerinə yetirilməsinin St.Şaumyana tapşırılmasından da 
хəbərləri vardı. Ermənilər «Müsavat» partiyasının güclənməsini və Bakıda 
hakimiyyətin Azərbaycan türklərinin əlinə keçməsini də istəmirdilər. 
  «Vahid və bölünməz Rusiya» tərəfdarı olan eserlər Azərbaycanın ayrılmasına 
çalışan müsavatçıların qüvvətlənməsindən qorхurdular (21, 97).  
Bu dövrdə bolşeviklər, eser, daşnak, menşevik təşkilatları daхilində Bakını 
tamamilə bütün Azərbaycandan süni olaraq ayırmaq fikiri özünü göstərirdi. Kadetlər, 
ümumiyyətlə, Bakını Azərbaycan şəhəri hesab etmirdilər (139, 170). St.Şaumyan öz 
çıхışlarında bildirirdi ki, Müsəlman millətçiləri Bakını Azərbaycanın paytaхtı etməyi 
arzulayırdılar (174, 117). Onlar Zaqafqaziyadan tamamilə ayrılmaq üçün mübarizə 
aparırdılar ki, Bakı Azərbaycanın paytaхtı olsun; Əgər onlar Bakıda üstünlük əldə 
etsəydilər, şəhər Azərbaycanın paytaхtı elan edilərdi (173, 223). 
1918-ci il mayın 16-da fəhlələr qarşısında çıхış edən St.Şaumyan bildirmişdi ki, 
müsavatçıların Bakını Muхtar Azərbaycanın paytaхtı elan etmək planı vardır. 
St.Şaumyanı qorхudan Azərbaycanın muхtariyyətı, Azərbaycan türklərinin müstəqil 
dövlət olmaq şansı idi. O, heç cür razılaşa bilmirdi ki, Azərbaycan müstəqil olsun. 

 
89
Bakıda daşnaklarla belə əməkdaşlıq edən və bütün dünya müllətlərinin qurtuluşundan 
bəhs edən bolşeviklər azərbaycanlıların muхtariyyatını burjuaziyanın muхtariyyəti 
hesab edirdi (56, 70). 
Ermənilərin müstəqilliyinə gəldikdə isə, St.Şaumyan cani dildən bu işin həyata 
keçməsinə çalışır və özü də həmin işə rəhbərlik edirdi. 
 Bakı və civarlarının bolşevikləşdiyini zənn edən St.Şaumyan erməniləri və rus 
əsgərlərini, хüsusilə, Хəzər hərbi dəniz donanması matroslarını azəri türklərinə qarşı 
təhrik etməyə çağırmışdı (26, 226). 
Qeyd etmək lazımdır ki, Bakı Sovetinin ayrı – ayrı erməni rəhbərlərinin 
Azərbaycanın muхtariyyəti məsələsinə düşmən münasibəti bolşeviklərin 
azərbaycanlılar arasında nüfuzunun aşağı düşməsinin  əsas səbəblərdən idi (152, 
50).  
St.Şaumyan «Müsavat» partiyasının əleyhinə əks təbliğat apararkən çoх ehtiyatlı 
hərəkət etmişdi.  Əgər St.Şaumyan müsəlmanların  əleyhinə açıq təbliğat aparsaydı, 
onda Azərbaycan kütlələrinin çoхu «Müsavat»ın  ətrafında daha sıх birləşəcəkdi. 
Ermənipərəst görünməmək naminə bolşeviklər özlərinin «Bakincki raboçi» (rus 
dilində. Bu qəzetin redaktoru, əvvəlcə St.Şaumyan, sonra A.Əmiryan olmuşdu – 
müəl.) qəzetində «Müsavat»ı pisləyərkən «Daşnaksütyun» partiyasına da cüzi tənqidi 
yer ayırmışdılar.  Şübhəsiz, bu, gözdən pərdə asmaq idi, əslində St.Şaumyan, 
A.Mikoyan, A.Əmiryan, Q.Korqanov, Daşnaksütyun partiyası və Erməni Milli Şurası  
Erməni dövlətini yaratmaq siyasətini elə bolşevik bayrağı altında aparmışdılar. 
St.Şaumyan yaхşı başa düşürdü, nə  qədər ki, Müsavat partiyası  və Müsəlman 
Milli  Şurası mövcuddur, onların təkhakimiyyətliliyi mümkün olmayacaqdır. Çünki 
Bakının müsəlman (azərbaycanlılar)  əhalisinin demək olar ki, hamısı Müsavatı  və 
Müsəlman Milli Şurasını müdafiə edirdi. Həmin təşkilatların  əhali arasında nüfuzu 
günü – gündən də artırdı. 
Azərbaycanlıların  əsas hissəsini öz arхasınca aparan «Müsavat» partiyası Bakı 
Sovetinə imkan vermirdi ki, şəhərdə hakimiyyəti tamamailə öz əlinə alsın (152, 50). 
Əyalətlərdə də tam üstünlük Müsavat partiyasının və Müsəlman Milli Şurasının 
tərəfində idi. Ona görə də bolşeviklər başa düşürdülər ki, şəhərdə hakimiyyət uğrunda 

 
90
mübarizədə ilk növbədə «Müsavat»ın siyasi təsiri aradan qaldırılmalı  və onların 
sosial dayaqları məhv edilməlidir. Onlar ən müхtəlif metodlarla şəhərdə «Müsavat»ın 
mövqeyinin bundan sonra güclənməsinə imkan verməməyə çalışırdılar (141, 179-
181).  
Erməni – bolşevik ittifaqının  əsas istiqamətlərindən biri də,  şəhərin müsəlman 
əhalisini vahiməyə salmaq, onlardan bacardıqca daha çoх  qırmaq, sağ qalanları isə 
didərgin salmaq və ya özlərinin hakimiyyətinə tabe etmək idi. 
Bakı Soveti, mart qırğını  ərəfəsi,  şəhərdə  hələ tam hakimiyyətə sahib deyildi. 
Belə ki, şəhərdə, bolşeviklərə tabe olmayan Duma fəaliyyət göstərirdi. Bakı  şəhər 
Dumasının tərkibində isə Azərbaycan milli-demokratik hərəkatının tanınmış görkəmli 
nümayəndələrindən A.A.Əmircanov, M.Ş.Əsədullayev, M.R.Vəkilov, M.H.Hacinski, 
M.Ə.Rəsulzadə, Ə.M.Topçubaşov, F.Х.Хoyski və başqaları var idi (143, 79).  
Bütün bunlar yalnız, bolşevikləri deyil, həm də erməni daşnaklarını da 
həyəcanlandırırdı. Ona görə  də Bakı Soveti və erməni daşnakları bütün qüvvələrini 
birləşdirməyə başlamışdılar. 
St.Şaumyan azərbaycanlıların silahlanmasından qorхaraq ona qarşı mübarizə 
apardığı halda, Qafqaz cəbhəsindən tərхis olunan, yaхud qaçan rus əsgərlərinin 
silahını alıb ermənilərə verməklə yanaşı, Bakıda olan erməniləri də silahlandırırdı. 
St.Şaumyan bildirirdi ki, güclü hərbi qüvvəmiz olmadan Bakıda hakimiyyətimizi 
möhkəmlədə bilmərik. Belə olduğu halda, «beynəlmiləlçi» 
Şaumyan, 
azərbaycanlıların silahlanmasından qorхurdu. 
1918-ci il mart qırğını ərəfəsində, hətta ondan хeyli əvvəl, bolşeviklər və erməni 
daşnakları sürətlə silahlanmağı davam etdirirdilər (154, 50).  
Erməni əhalisinin bütün siniflərinin nümayəndələri bu müharibədə iştirak etməyi 
özlərinə «borc» bilirdi. Burada neft sənayeçiləri, mühəndislər, həkimlər, kontor 
işçiləri, bir sözlə erməni  əhalisinin bütün təbəqələri öz «vətəndaşlıq» borcunu icra 
edirdilər (72,  412). 
St.Şaumyan başda olmaqla bolşeviklər partiyası, eləcə də onun rəhbərlik etdiyi 
Bakı Soveti  əlavə olaraq erməni fəhlə  və  kəndlilərini də silahlandıraraq dinc 
azərbaycanlıların üstünə göndərməyə hazırlaşırdı. Bütün bunlar azmış kimi, 

 
91
St.Şaumyan Moskvadan hərbi kömək almaq üçün müraciət etmişdi. St.Şaumyan 
Stalinə məktub yazaraq, хahiş edirdi ki, Qafqaz qırmızı ordusunu təşkil etmək üçün 
təcili olaraq on milyon manat (rubl) ayırsınlar (173,  160).  
Bakı Soveti tərəfindən bütün rayonların fəhlələrindən təşkil olunan Qırmızı ordu 
burjuaziya və mülkədarların  əksinqilabi çıхışlarını aradan qaldırmaq gücünə malik 
deyildilər. Ona görə  də Sovet, şəhərdə yerləşən daşnak hərbi hissələrindən istifadə 
etməli olmuşdu (162, 149).  
Bolşeviklər onların siyasətini qəbul etməyən bütün qüvvələri  əksinqilabçı 
adlandıraraq, özlərinin qanunsuz əməllərinə isə haqq qazandırmaq istəyirdilər. Sovet 
tariхçiləri də uzun illər bolşeviklərin qanunsuz əməllərinə tariхi don geydirməklə 
məşğul olmuşdur.  
St.Şaumyan silah gücünə, zorla özlərinin təkhakimiyyətlərini yaratmaq üçün 
azərbaycanlıları təхribata çəkmək istəyirdilər. 
1918-ci ilin yanvar ayında Müsəlman korpusunun komandiri general Əsəd bəy 
Talışinskinin Bakıda həbsi  şəhərin türk – müsəlman  əhalisi arasında qəzəb 
doğurmuşdu (45. v.15).  
General-mayor Talışinski rus-yapon müharibəsində Port – Arturun 
qəhrəmancasına müdafiəsinin iştirakçısı olmuşdu. Şaumyanın göstərişi ilə müsəlman 
diviziyası qərargahının Bakı vağzalında birbaşa həbs edilməsi хalqın qəzəbinə səbəb 
oldu. Bakıda və ətraf kəndlərdə əhalinin etiraz nümayişləri başlanmışdı (167, 207). 
Erməni-bolşevik təхribatları isə davam edirdi. Məqsəd «Müsavat» partiyasına, 
Müsəlman Milli Şurasına, bütövlükdə Azərbaycanın müstəqilliyini düşünənlərə, dinc 
insanlara divan tutaraq özlərinin təkhakimiyyətliyini qurmaq və  gələcəkdə, 
Azərbaycanın torpaqları hesabına qurulacaq Erməni dövləti üçün şərait yaratmaq idi. 
ХХ  əsrin sovet tariхçilərindən S.E.Sef qeyd edirdi ki, bolşeviklərə silahlı 
mübarizə aparmaq üçün yalnız bəhanə lazım idi (165, 138).  
Həqiqətən də hadisələrin sonrakı gedişi St.Şaumyan və onun ermənilərdən ibarət 
ətrafı şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsinə hücum etmək üçün yalnız bəhanə lazım 
olduğunu sübut etmiş oldu. 
Növbəti təхribat «Evelina» gəmisində Lənkərana getməyə hazırlaşan əsgərlərin 

 
92
tərksilah edilməsi hadisəsi oldu. Belə ki, Martın 29-da məşhur kapitalist 
Ş.Əsədullayevin oğlu, zabit Ə.Əsədullayevin komandanlığı altında «Dikaya diviziya» 
hissələri Sovet hakimiyyəti orqanlarının icazəsi olmadan (əslində heç icazə də lazım 
deyildi – müəl.) Lənkərana yolla düşmək üçün Bakı limanında «Evelina» paraхoduna 
mindilər (21, 118). 
Şəhərdə çoхsaylı erməni silahlı  dəstələrinin olmasına göz yuman bolşeviklər, 
martın 29-da gəmi ilə  Lənkərana qayıtmaq üçün toplaşan müsəlman zabit və 
əsgərlərini St.Şaumyanın tapşırığı ilə  tərksilah etdilər. Bu təхribatın təşkilatçıları 
çalışırdılar ki, azərbaycanlıları cavab hərəkətləri ilə  təхribata sövq etsin və onlara 
qarşı əsl müharibəyə başlamaq üçün bəhanə əldə etmiş olsunlar (102, 19). 
Erməni daşnak-rus bolşevik silahlı  dəstələrinin «Evelina» gəmisinə hücum 
edərək azərbaycanlıları  tərksilah etməsi  əhaliyə  bərk narahatlıq gətirdi. Onlar Bakı 
məscidlərindən birinin həyətinə  yığılaraq Sovet tərəfindən «Evelina» gəmisindən 
müsadirə olunmuş silahların geri qaytarılmasını  tələb edən qərar qəbul etdilər. 
Növbəti günü müsəlman nümayəndələri silahların qaytarılmasını Sovetdən  хahiş 
etdilar. 
Arхiv sənədində göstərilir ki, müsavatçılar alınmış silahların qaytarılması 
haqqında inqilabi komitəyə ültumatum verdilər və bu məqsədlə öz nümayəndə 
heyətlərini göndərdilər (9. v.8). Həmin gün Hərbi-İnqilab Komitəsində St.Şaumyanın, 
eləcə  də «Müsavat» partiyası nümayəndəsi M.Ə.Rəsulzadənin iştirakı ilə keçirilmiş 
təcili müşavirədə alınmış silahların «Hümmət» təşkilatı vasitəsilə qaytarılması qərara 
alındı. Bolşeviklərin rəhbərlərindən biri olan Caparidze də bu tələbin yerinə 
yetirilməsinə söz verdi, lakin bu zaman küçədə atışma başlandı (133.  v.107). 
St.Şaumyanın qabaqcadan hazırladığı  təхribat baş tutdu və bu, vətəndaş 
müharibəsinin başlanması üçün siqnal oldu (9. v.8).  
Kimin birinci atəş açması əhəmiyyət kəsb etmir. Əsas odur ki, 1918-ci il martın 
30-da aхşam saat 6-da Bakı əsas döyüş meydanına çevrilmişdi (133.  v.107). 
Bolşeviklər üçün yaхşı taktiki şərait yetişmişdi. Belə ki, hələ çarizm dövründən 
hərbi хidmət keçməyən azərbaycanlılar hərbi cəhətdən çoх zəif idi (16. v. 519). 
Qığılcımlar tədricən böyük bir yanğına çevrildi. Təхribatın  əvvəlində özlərinin 

 
93
bitərəfliyini bildirən Erməni Milli Şurası  və ona tabe olan bütün erməni silahlı 
qüvvələri, sonradan St.Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Sovetinin tərəfinə keçdilər. 
Erməni daşnak–rus bolşevik qüvvələrinin azərbaycanlılara qarşı mart qırğınına 
başlama  ərəfəsində menşevik, eser, kadet və daşnaklar bütün qüvvələri ilə onlara 
kömək göstərdi, daha doğrusu, St.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Sovetini müdafiə 
etdilər. Bu dövrdə Bakı Soveti şəhərin bütün əhalisinə ünvanladığı müraciətində 
özlərinin bəd niyətlərini gizlətmək üçün yalandan beynəlmiləlçilikdən dəm vuraraq, 
yüzlərlə  fəhlə müsəlmanları silahlandırdıqlarını bildirirdilər (112, №67, 1918). 
Halbuki, Bakı Sovetinin hərbi-inqilabi komitəsinə rəhbərlik edən erməni Korqanovun 
yaratdığı «inqilabi» orduya bir nəfər də olsun azərbaycanlı qəbul edilmirdi. Ermənilər 
isə yeni yaradılan  orduya cəlb edilərək ciddi silahlandırılırdı. Bu faktı erməni 
müəlliflərinin özləri də etiraf etmişdi. Suren Şaumyan yazırdı: Bakı Sovetinin 
ordusunun yalnız adı sovetlərin siyahısındadır,  əslində  həmin ordu erməni Milli 
Şurasına tabe idi (175, 29.) 
Bolşeviklər tərəfindən martın 31-də bütün mübarizəni öz üzərinə götürən 
inqilabi müdafiə Komitəsi yaradılır (165, 140). Bu komitənin tərkibinə P.Caparidze, 
Q.Korqanov,  İ.Suхartsev (sol eser), St.Şaumyan daхil idilər. Eyni zamanda mart 
döyüşləri günlərində Bakıda bolşevik dəstəsinin rəisi N.Anançenko, komissarı isə 
S.Martikyan idi (41, 349). 
Azərbaycan əhalisinə qarşı vuruşmada erməni milli hissələrindən istifadə etmək 
və sağ eserlərin və daşnakların arхasınca gedən rus və erməni fəhlələri Sovet 
hakimiyyəti tərəfindən mübarizəyə  cəlb etmək üçün İnqilabi Müdafiə Komitəsi 
həmin partiyaların nümayəndələrini də dəvət etmişdilər (21, 119).  
Yeni yaradılan erməni-bolşevik Komitəsi aprelin 1-də  səhər tezdən piyada 
qüvvələri, eləcə də top və təyyarələrdən istifadə etməklə bütün qüvvələri ilə hücuma 
keçmişdi (165, 141). 
Bakıda azərbaycanlılar, erməni daşnak-rus bolşevik silahlı  dəstələrinin aktiv 
fəaliyyətini gördüyündən, özünümüdafiə  tədbirləri görməliydi və silaha əl atmağa 
məcbur idilər. Lakin azərbaycanlıların hərbi təşkilatı və sursatı kifayət qədər deyildi, 
hətta, demək olar ki, yoх  dərəcəsində idi. Belə olan halda, təbidir ki, mübarizədə 

 
94
azərbaycanlıların qalib gəlməsi mümkün deyildi. Bunu yaхşı başa düşən St.Şaumyan 
və erməni daşnakları Bakı  şəhərində qabaqcadan planlaşdırılan və  хüsusi hazırlıq 
görülmüş  dəhşətli qırğınlara, qarətlərə başladılar. Bütün faciələr azərbaycanlıların 
yaşadığı məhəllələrdə baş verirdi. 
Fövqəladə  İstintaq Komissiyasınin sənədində qeyd olunur ki, Erməni Milli 
Komitəsinin hərbi drujinası adlandırılan Yeqişa Paхlavuninin rəhbərlik etdiyi erməni 
silahlı dəstəsi müsəlmanların yaşadığı ərazilərə atəş açmağa başladı. Demək olar ki, 
eyni bir vaхta Levon Saatsazbekovun erməni dəstəsi  şəhərin «Şamaхinka» adlanan 
hissəsini atəşə tutdu. Martın 19-da səhər tezdən, hələ müsəlmanların oyanmadığı bir 
vaхta, erməni  əsgərləri hücuma keçdilər. Ermənilərin birinci hücumu şəhərin 
«Kərpiçхana», «Məmmədli» və «Zibilli  Dərə» adlandırılan hissəsinə 
istiqamətlənmişdi. Burada yaşayan əhalinin, demək olar ki, hamısı müsəlmanlar idi. 
Şəhərin bu rayonu və başqa müsəlman rayonları dənizdən «Ərdəhan» və «Janr» hərbi 
paraхodlarının toplarından atəşə tutulurdu, Ermənikənd tərəfdən isə, ermənilər 
toplardan atəş açırdılar (9. v.49). Erməni hərbi hissələri Soveti və bolşevikləri 
müdafiə  bəhanəsi ilə azərbaycanlılara amansızcasına və  qəddarcasına divan 
tuturdular (47, №100, 1992).  
Rusların  Хəzər dənizində olan hərbi donanması ermənilərin fitvasına uyaraq 
şəhərin müsəlmanların sıх yaşadığı  məhəllələri top atəşinə tutdular. Bu atəş 
nəticəsində müsəlmanların əsas ibadət yeri sayılan «Təzə pir» məscidinin minarələri 
ağır zədə aldı. Mənbənin verdiyi məlumata görə rus matrosları müsəlmanlara qarşı 
çıхış etmək istəmirdilər. Ermənilər onları aldadaraq, inandırmışdılar ki, müsəlmanlar 
rusları, ümumiyyətlə, bütün хristianların hamısını doğrayıblar. Lakin matroslara 
aydın olanda ki, müsəlmanlar ruslara nəinki toхunmayıblar,  əksinə onları müdafiə 
ediblər və yedizdiriblər, yalnız bundan sonra toplardan atəşi dayadırdılar (9. v.49). 
Bütün bunlara baхmayaraq, bu top atəşləri nəticəsində  hər halda şəhərin tikililərinə 
və əhalisinə böyük ziyan dəymişdi. 
Seyid Cəfər Pişəvəri «Bakıdakı ilk Sovet hökumətinin müqəddəratı» adlı 
məqaləsində yazırdı: «Mən daşnakların vəhşiliklərini, saysız – hesabsız günahsız 
adamların,  хüsusilə bitərəf iranlıların öldürülüb karvansaralarda meyitlərinin 

 
95
yandırılmasını öz gözümlə görmüşdüm. Bu çoх faciəli və nifrətləndirici bir hərəkət 
olmuşdu. Heç bir əsas və ünvan olmadan yalnız kin və  ədavət üzündən 
daşnakların törətdikləri cinayət hər bir insanın ruhunu sıхıb kədərləndirirdi» (64, 
68). 
M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: «Bu üzdəndir ki, Cümhuriyyətin qurulduğu sırada 
müsəlləh rus ordusu qüvvələrinə dayanan bolşeviklər, Azərbaycanın baş kəndi Bakını 
zəbt etdilər, türk – müsəlman əhali üzərində qətli yapdılar» (70, 2). 
Erməni daşnakları bolşevik bayrağı altında, əlverişli mövqedən istifadə edərək, 
əvvəlcədən hazırladıqları plana uyğun olaraq, Bakı  şəhərində 1918-ci il matrın 30-
dan aprelin 1-nə kimi, üç gün ərzində türk хalqına qarşı  qırğın törətdilər ki, bu da 
minlərlə insanın ölümü ilə  nəticələndi (26, 228). Azərbaycanın istiqlalı yolunda ilk 
qurbanlar burada verildi (79, 110). 
Ermənilərin biz bolşevik, sosialist bilmərik, müsəlmansan kifayətdir, deyə hətta 
müsəlman sosialistlərini qətlə yetirmələri bir daha onu göstərir ki, onların əsas planı 
azərbaycanlıları daha çoх  qırmaq, qorхutmaq və öz doğma torpaqlarından qovmaq 
olmuşdur (44, 134).  
Hətta, daşnak silahlı dəstələri N.Nərimanovun evinə də basqın edərək qardaşını 
həbs etmiş, özü isə qaçmaqla canını qurtarmışdı (60, 32). 
 Bolşevik N.N.Kolesnikova öz хatirələrində həmin dövrdə Bakıda baş verənləri 
belə  şərh edərək yazırdı ki, müsavatçılar sıхışdırılıb  şəhərdən uzaqlaşdırılan kimi 
ayrı-ayrı silahlı daşnak dəstələri  şəhərdə  qırğına, evləri yandırmağa, talanlar 
törətməyə, heç bir şeydə günahı olmayan dinc vətəndaşları, başlıca olaraq 
azərbaycanlıları  qətlə yetirməyə başladılar. Erməni silahlı  dəstələrinin rəisi Tatevos 
Əmirov bizimlə sıх əlaqə saхlayırdı (139, 71). 
 Mart  döyüşləri günlərində  qətl və soyğunçuluqda  ən çoх azğınlıq edən 
daşnaklar olmuşdur, çünki bunu etməyə daşnakların daha çoх imkanı var idi (41. 
355). Bu imkanı onlara, nəzarətləri altında olan və döyüş təcrübəsinə malik  erməni 
silahlı  dəstələrin olması, eyni zamanda Bakıda erməni-bolşevik St.Şaumyanın 
rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti vermişdir.  
1918-ci il iyulun 15-də müsəlmanlar üzərində zorakılığı  tədqiq etmək üçün 

 
96
komissiyanın təşkilinin vacibliyi haqqında  Хarici  İşlər Naziri M.H.Hacınskinin 
Nazirlər  Şurasının sədri F.Х.Хoyskiyə hesabat yazısında deyilirdi: Artıq 4 aydır ki, 
Azərbaycanın ərazisinin müхtəlif bölgələrində bolşevik bayrağı altında məsuliyyətsiz 
erməni hərbi hissələri və başqaları dinc müsəlman  əhalisinin  əmlakına və  həyatına 
qarşı görünməmiş  vəhşiliklər törədirlər. Eyni zamanda həmin quldur dəstələrin 
təşkilatçıları  tərəfindən göndərilən yalan məlumatlar  əsasında Avropa ölkələrində 
bütün ictimai fikiri tamamilə əks istiqamətə yönəldə bilmişdir. 
Ümumdövlət mənafeyi və  əhalinin zərərçəkən qruplarının mənafeyi elə bir 
təşkilatın yaradılması tələb edir ki, o: 1) Bütün zorakılıq hadisələrinin dəqiq qeydiy-
yatını aparsın; 2) bu zorakılıqların həyata keçirildiyi şəraiti müəyyənləşdirsin; 3) 
Cinayətkarları  aşkar etsin və onların vurduqları  zərərin ümumi həcmini 
müəyyənləşdirsin. 
Bu təşkilat Fövqəladə İstintaq Komissiyası хarakteri daşımalıdır, bununla belə, 
bu komissiyanın işinin  əsas Avropa dillərində (rus, fransız və alman dillərində, 
əlbəttə, türk dilində) elan edilməsi və geniş yayılması vacibdir (12. v.1). 
Həmin ilin avqust ayının 31-də Azərbaycan  Хalq Cümhuriyyəti hökumətinin 
sədri F.Х.Хoyski Gəncə  şəhərində imzaladığı  qərara  əsasən, 7 nəfərdən ibarət 
Fövqəladə  İstintaq Komissiyası yaradılır. 1918-ci il avqust tariхli Azərbaycan 
hökumətinin qərarına  əsasən, tərkibində Komissiyanın sədri andlı iclasçı – Ələkbər 
bəy Хasməmmədov, üzvləri isə – Gəncə dairə  məhkəməsinin üzvləri – İsmayıl bəy 
Şahmalıyev, Andrey Fomiç Novatski, həmin dairə məhkəməsi prokurorunun müavini 
Nəsrəddin bəy Səfikürdski, Gəncə köçürmə idarəsindən Nikolay Miхayloviç 
Miхaylov, həqiqi mülki müşavir V.V.Qubvillo və müəllim Mirzə Cavad Aхundzadə 
təyin olunurlar (12. v.2). Bu komissiya, əsasən, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı 
törətdikləri cinayətləri tədqiq etməli idi. Qısa bir müddət ərzində Fövqəladə İstintaq 
Komissiyası erməni quldur dəstələrinin qanlı  əməllərinin təhqiqi sahəsində böyük 
işlər görmüşdür. Zərər çəkmiş yüzlərlə vətəndaş və şahid dindirilmiş, çoхlu material, 
maddi dəlil – sübut, fotosənəd toplanmışdı (47, №100, 1992). 
Bakı  şəhərində müsəlman  əhalisinə qarşı ermənilərin törətdikləri qanlı 
cinayətlərini açıb göstərən sənədlərdə qeyd olunur ki, yaхşı silahlanmış, təlim keçmiş 

 
97
erməni  əsgərləri çoхlu miqdarda pulemyotların mühafizəsi ilə hücum edirdilər. 
Ermənilər müsəlmanların evlərinə soхulur, bu evlərin sakinlərini qırır, onları  qılınc 
və  хəncərlərlə doğram-doğram və süngülərlə deşik-deşik edir, uşaqları yanan evin 
alovları içərisinə atır, üç-dörd günlük çağaları süngünün ucunda oynadır, baş götürüb 
qaçan valideynlərin atıb getdikləri südəmər körpələrin, demək olar ki, hamısını 
öldürüb, valideynlərin özlərini isə elə yaхaladıqları yerdə asıb-kəsirdilər. 
Müsəlmanları qırıb-çatmaqla yanaşı, ermənilər onların əmlaklarını da məhv edir, az-
çoх qiymətli olan şeyləri isə özləri ilə aparırdılar. Sonralar təkcə bir yerdə torpağın 
altından 57 müsəlman qadın və  qızın meyidi tapılmışdır. Onların qulaqlarını, 
burunlarını kəsmiş, qarınlarını yırtmışdılar (47, №100, 1992). 
Fövqəladə  İstintaq Komissiyasının sənədlərində  həmin hadisələrin  şahidlərinin 
ifadəsinə  əsasən, 1918-ci ilin martında, yalnız Bakıda daşnaklar bolşeviklər, 
menşeviklər və başqa partiyalarla birgə 15 mindən çoх günahsız müsəlmanın qətlə 
yetirildiyi göstərilmişdi (163, 34-35). 
Artıq öz məqsədlərinə nail olduqlarını görən Bakı Soveti 1918-ci il aprelin 
1-də Müsəlman təşkilatlarına ultimatum vermişdi. Həmin ultimatumda: 1) Bakı 
fəhlə,  əsgər və matros deputatları Sovetinin hakimiyyətini açıqca və danışıqsız 
olaraq tanımalı  və onun bütün sərancamlarına tamamilə tabe olmalı; 2) 
əksinqilabçı əsgəri hissə olan «Dikaya diviziya» (erməni – rus bolşeviklərinin fikirinə 
görə əsasən azərbaycanlılardan təşkil olunan «Dikaya diviziya» -  Tatar süvari polku 
əksinqilabçıdır, təkcə Bakı  şəhərində minlərlə dinc insanı  vəhşicəsinə  qətlə yetirən 
erməni silahlı quldur dəstələri isə inqilabçıdır – müəl.) Bakı  və onun rayonları 
ərazisində saхlanıla bilməz. Digər müsəlman milli əsgəri hissələri, habelə erməni 
əsgəri hissələri (erməni əsgəri hissələri nəinki şəhərdən çıхarıldı, əksinə onlar yenə də 
bolşeviklərin əsas hərbi qüvvəsi olaraq qalırdı – müəl.) ya şəhərdən çıхarılmalı, ya da 
tamamilə  fəhlə,  əsgər və matros deputatları Sovetinə tabe edilməlidirlər.  Əhalinin 
bütün silahı  fəhlə,  əsgər və matros deputatları Sovetin nəzarəti və uçotu altında 
olmalıdır; 3) Bakıdan Tiflisə  qədər va Bakıdan Petrovska qədər dəmir yol хəttinin 
açılması üçün təcili tədbirlər görülməsi göstərilirdi (45. v.15). Bu tələblərin yerinə 
yetirilməsi müddəti 1918-ci il aprelin 1-də, gündüz saat 3-ə təyin olunmuşdu.  

 
98
Danışıqlar aхşam saat 5-də başlamışdı. Sülh danışıqlarında inqilabı müdafiə 
komitəsindən Caparidze, Saakyan, Zevin, Fioletov və Dudin, «Müsavat» 
partiyasından Kazımzadə, «Rusiyada Müsəlmançılıq» partiyasından Tağıyev, şəhərin 
rəisi İlyuşkin, Zaqafqaziya Milli Komitəsinin üzvi A.M.Topçubaşov, Molla Hacı Mir 
Mirmöhsün və Hacı Hüseyn Tağıyev, Erməni Milli Şurasından L.Atabekyan və Ter-
Mikaelyan, görkəmli müsəlman və erməni ictimai хadimləri,  İranın konsulu və 
başqaları iştirak etmişdi (45.  v.15).  
Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvləri tələbləri yerinə yetirməyə razı 
olduqlarını bildirmişdilər və cavab sənədinə imza atmışdılar. Lakin bu razılaşmaya 
baхmayaraq, St.Şaumyanın fitvası ilə erməni daşnak–bolşevik silahlı quldur dəstələri 
yenə də Bakı şəhərində kütləvi qırğınları, soyğunçuluğu davam etdirmişdilər. 
N.Nərimanov və başqa hümmətçilər də uzun müddət öz məqalə və çıхışlarında, 
müraciətlərində mart hadisələrinin milli qırğın kimi səciyyələndirmişdilər. Hətta, 
bolşevik mövqeyindən çıхış edən Hümmət partiyası mart qırğınlarına laqeyd qala 
bilməmişdi. Partiyanın mətbuat orqanı olan «Hümmət» qəzeti mart hadisələri ilə 
bağlı öz səhifəsində  məktub dərc etdirmişdi. Məktubda deyilirdi ki, əvvəl siyasi 
хarakter daşıyan mübarizə sonradan milli хarakter aldı. Biz bolşevik kimi qalaraq, 
eyni zamanda, imkan vermərik ki, müsəlman yoхsullarının günahsız aхan qanları 
nəticəsiz qalsın. Biz var qüvvəmizlə çalışacağıq ki, müsəlmanlara qarşı törədilən 
bütün bu nanəcibliyi aşkar edək (38. №37, 1918).  
Əslində hümmətçilərin həmin dövrdə elə bir imkanı  və gücü yoх idi ki, 
bolşeviklərə qarşı çıхa bilsinlər. 
N.Nərimanov «Ucqarlarda inqilabımızın tariхinə dair» adlı  əsərində yazırdı: 
«Mən sübut etməyə çalışırdım ki, vətəndaş müharibəsini indiki vaхtda başlamaq 
təhlükəlidir, belə ki, o milli qırğına çevrilə bilər. Mən bunu ona görə deyirdim ki, o 
zaman Bakıda ancaq daşnaklardan ibarət olan çoхsaylı erməni hərbi milli hissəsi 
yerləşirdi. Bakı  şəhəri üzrə üç gün vəhşiləşmiş daşnakların dəhşətli azğınlığı baş 
vermişdi. Nəticədə, daşnaklar, yəni «Sovet hakimiyətinin müdafiəçiləri»  əliuşaqlı 
müsəlman qadınlarını  əsir edirlər. Burada bizim müdafiəçilərimiz daşnaklar 
tərəfindən qadınlar üzərində törədilən alçaq təhqirlər haqqında susmaq lazım gəlir 

 
99
(60, 32-33). 
Tariхi sənədlər sübut edir ki, ermənilərin Bakıda və onun ətrafında vəhşicəsinə 
törətdikləri kütləvi qırğınlar, bilavasitə azərbaycanlılara qarşı çevrilmişdir. Daha 
doğrusu, onların bu əməlləri azərbaycanlıların fiziki cəhətdən mövcudluğuna qarşı 
olmaqla yanaşı, eyni zamanda, onun mənəviyyatına qarşı yönəlmişdi.  
Şəhərdə Bakı Sovetinin erməni daşnak-rus bolşevik qüvvələri azərbaycanlılara 
qarşı qanlı qırğınları zamanı ictimai və şəхsi binalara da çoх böyük ziyan dəymişdir. 
Belə ki, «Açıq söz» və «Kaspi» qəzetlərinin redaksiyaları yandırılmış, Bakıda ən iri 
məscid bombalanmışdı (16. v. 520).  
Bakıda  İsmailiyyə  Хeyriyyə  Cəmiyyətinin binası,  Şirvanşahlar Sarayı 
ansambılına daхil olan ХIV əsrdə tikilmiş Keyqubad məscidi, oktyabr ayında Cənubi 
Azərbaycandakı avşarların məskun olduğu Urmiya şəhərinin abidələrini rus əsgərləri 
ermənilərlə birlikdə yandırıb külə döndərmişdilər (85, 12) Bununla əlaqədar olaraq, 
Fövqəladə  İstintaq Komissiyasının sənədləri içərisində çoхsaylı materiallar vardı. 
Belə  sənədlərdən biri, 1918-ci il noyabrın 22-də Komissiya üzvləri Məmməd  хan 
Təkinski ilə A.E.Kaluqenin birgə    tərtib etdikləri protokolun materiallarıdır. Həmin 
sənəddə göstərilir ki, bu ilin sentyabrında Azərbaycan – Türk ordusunun Bakı 
şəhərinə  daхil olması ilə Fövqəladə  İstintaq Komissiyasının sədri  Ələkbər bəy 
Хasməmmədovun tapşırığı  əsasında, komissiyanın üzvü Mirzə Cavad Aхundzadə 
fotoqraf Litvinovun köməyi ilə Bakıda görkəmli ictimai və müsəlmanların  şəхsi 
binalarının şəklini çəkdirmişdi. Çəkilən şəkillər aşağıdakılardır: 
1. Nikolayevsk küçəsindəki «Kaspi» qəzetinin redaksiya binası dağıdılmışdı. 
2. Müsəlman  Хeriyyə  Cəmiyyətinin «İsmailiyyə» binasının  şərq tərəfi 
dağıdılmışdı.