Vaqtni boshqarish

1.1. Vaqt nima?
Vaqt-bu o‘lchov. Hech o‘ylab ko‘rganmisiz, biz yashab turgan olamda nechta o‘lchov borligi haqida? Ko‘pchiligimiz odatda faqat 3 ta o‘lchov bor deb o‘ylaymiz (uzunlik, balandlik va chuqurlik), lekin koinotda kamida 10 o‘lchov mavjud. Keling, ularning ba’zilarini batafsilroq ko‘rib chiqamiz. Quyida barchamiz bilishimiz kerak bo‘lgan, hamda tushunish va tasavvur qilish mumkin bo‘lgan asosiy o‘lchovlar haqida gaplashamiz.
Birinchi o‘lcham uzunlik yoki X o‘qi - boshqa hech qanday xususiyatga ega bo‘lmagan to‘g‘ri chiziq.
Ikkinchi o‘lchov: Balandlik yoki Y o‘qi ikki o‘lchovli ob’yektni yaratish uchun uzunlikka qo‘shilishi mumkin bo‘lgan chiziq. Masalan, bir varoq qog‘oz olib, unga uchburchak yoki kvadrat chizsangiz, bu ikki o‘lchamli ob’yekt bo‘ladi.
Uchinchi o‘lchov: chuqurlik. Kub, piramida yoki shar kabi hajmga yega bo‘lgan ob’yektlarni yaratish uchun oldingi ikki o‘lchamga chuqurlik yoki Z o‘qi qo‘shilishi orqali biz uch o‘lchovli ob’yektga ega bo‘lamiz. Bu inson tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri jismoniy idrok qilish mumkin bo‘lgan o‘lchamlarning oxirgisidir. Ushbu uchinchi o‘lchovdan tashqari barcha o‘lchovlar nazariydir.
To‘rtinchi o‘lchov — bu uch o‘lchamli ob’yekt egallagan vaqtdagi pozitsiyasi.
To‘rtinchi o‘lchov tushunarli bo‘lishi uchun oddiy misol ko‘rib chiqamiz.
Vaqt to‘rtinchi o‘lchov ekanligini qanday anglashimiz mumkin?
Tasavvur qilaylik, ikki do‘st Eshmat va Toshmat qahva ichish uchun uchrashishga kelishib oldilar. Eshmat Toshmatga dedi: "Uyingizdan to‘g‘ri 5 km. yuring (x-koordinata). So‘ngra chapga buriling va 2 km (y-koordinata) yo‘lda davom yeting. U yerda siz qahvaxonaga duch kelasiz. Uchinchi qavatga ko‘tariling. Qahvaxona uchinchi qavati (z-koordinata). Men o‘sha yerda bo‘laman." Toshmat xuddi Eshmat aytgan yo‘l bo‘yicha qahvaxonaga bordi, lekin u yerda Eshmatni topa olmadi.
Nega?
Chunki Eshmat u yerda bo‘lish vaqtini tilga olmagan edi. U qahvaxonada qachon bo‘lishini aniq belgilashi kerak, aks holda ular uchrasha olmaydi. Agar Eshmat juma kuni yoki boshqa aniq biror vaqtda qahvaxonada bo‘lishini aytganida edi, Toshmat u bilan uchrasha olgan bo‘lardi. Shunday qilib, ushbu misol yordamida vaqt koordinata vazifasini bajarishini tushunib olish mumkin. Vaqt x, y va z koordinatalari bilan birga to‘rtinchi kordinataning o‘rnini belgilaydi. Shunday qilib, vaqt nima ekanini hamda nega koordinata deb atalishini tushuna oldingiz, degan umiddaman.
Yuqorida ko‘rib chiqqanimiz 4 o‘lchovdan tashqari bizning olamda yana kamida 6 nazariy o‘lchov mavjud. Lekin bu qolgan 6 o‘lchovni tasavvur qilish biroz qiyinroq. Oxirgi nazariy o‘lchov ya’ni 10-o‘lchovda "hamma narsa mumkin" tamoyili ishlaydi, bu degani inson tasavvur qila olgan barcha narsalar sodir bo‘lishi mumkin demakdir. 10-o‘lchovda masofa, vaqt va massa kabi tushunchalar o‘z ahamiyatini yo‘qotadi hamda barchasi nisbiylikka aylanadi. Ushbu o‘lchovlar haqidagi fan bugungi kunga qadar eng bahsli mavzulardan sanaladi. Masalan Bozonik string nazariyasi 26 o‘lchov mavjud desa, M nazariyasi o‘lchovlar 10 tadan iborat deydi. Ko‘pchilik olimlarning fikriga ko‘ra esa o‘lchovlar cheksizdir va shu bilan birga bizga noma’lum olamlarda boshqacha o‘lchovlar amal qilishi mumkinligini ta’kidlashadi Menimcha ham oxirgi nazariya ancha haqiqatga yaqin ko‘rinadi. Xulosa o‘rnida aytishimiz mumkinki, biz yashab turgan olam sir-sinoatlari aql bovar qilmas darajada keng va ko‘pdir.
“Inson hayotidagi vaqt nima, uning mohiyati nimada?” degan savollarga donolar shunday javob beradi: "Vaqt - go‘yo hayot kiyimi to‘qiladigan iplar bo‘lib, uning pishiq va nafisligiga qarab hayot aziz hamda bebaho bo‘ladi".
Agar iplar sifatsiz va to‘zigan bo‘lsa hayot ham tuban, mazmunsiz kechadi. Vaqtning yana bir xususiyati - agar u o‘tib ketsa, qaytib kelmaydi. U inson sarf qiladigan asosiy dastmoyadir. Qanchalik ko‘p bo‘lsa ham ozdir. Barakali bo‘lsa, ko‘p. Shu bois ham inson o‘z hayotining har bir daqiqa va lahzasidan unumli hamda barakali foydalanib, uni yaxshi amallar qilishga sarflashi vojibdir.
Islom ta'limoti yalqovlik, loqaydlik, kabi illatlardan uzoqda bo‘lishimizga amr qiladi va har kuni erta turishga, xayrli amallarni qilishga hamda yoshlik, sihat-salomatlik, bo‘sh vaqtni g‘animat bilishga chorlaydi.
Ulug‘ ajdodlarimiz kunlarini, vaqtu soatlarini foydali ish qilishga, go‘zal ahloqiy va ilmiy darajalarga yetishish yo‘lida sarflashga urinar edilar. Shuning uchun ham ularning bugunlari kechagisidan, ertangi kunlari bugungisidan a'lo bo‘lardi. Ular: “Vaqt qilichdir, agar sen uni kesmasang u seni kesadi”, - degan hikmatli so‘zga amal qilishgan.
O‘tayotgan kunimiz, vaqtimizdan ibrat olmog‘imiz lozim. Zero, kecha va kunduz yangilarni eskirtiradi, uzoqlarni yaqin qiladi, umrlarni qisqartiradi, yoshlarni qaritadi, keksalarni boqiylik sari yetaklaydi. Dono xalqimizda bir maqol bor, unda shunday deyiladi: “Vaqting ketdi, baxting ketdi”.
Ha, vaqt go‘yo ulug‘ omaddir. Farzandlarimizniing ta'lim-tarbiyasiga e'tiborimizni kuchaytirib, ta'lim dargohlarida olayotgan bilimini tekshirib turish lozim. Farzandlar maktab, kollej va oliy o‘quv yurtlariga borib kelay deganda ota-onasi kelajagi mevasi bo‘lmish jigarbandini oldidan duo qilib kuzatadi. Ayrim farzandlar inson hayotidagi vaqtini g‘animat bilmasdan bilim olish o‘rniga turli xil internet klublarga borib vaqtini isrof qilib bormoqda.
Muhtaram yurtboshimiz ham bugungi kun yoshlarini kitobxonligi pasayib ketganligini ta'kidlab o‘tdilar. Jamiyatimizdagi barcha insonlar, ular kim va qanday mavqega ega bo‘lmasinlar, kelajagimiz bo‘lgan yoshlarimizni oltindan qimmat bo‘lgan ne'matdan unumli foydalanishlari lozimligini tushuntirmoqligimiz kerak. Yoshi ulug‘larimiz, muhtaram ota-onalar farzandlari ta'lim-tarbiyasiga beparvo bo‘lmasliklari, vaqtlarini to‘g‘ri sarflashga o‘rgatishlari kerak. Chunki, bugungi kunimiz va porloq kelajagimiz, ana shunday salohiyatli farzandlar qo‘lidadir.
Vaqt hammaga ma'lum, ammo uni aniqlash va tushunish qiyin. Fan, falsafa, din va san'at vaqtning turli xil ta'riflariga ega, ammo o'lchov tizimi nisbatan izchil. Soatlar soniyalar, daqiqalar va soatlarga asoslangan. Bu birliklar uchun zamin tarix davomida o'zgargan bo'lsa-da, ularning ildizlarini qadimiy Sumeriyaga qaytarishadi. Zamonaviy xalqaro birlik, ikkinchisi, sezyum atomining elektron almashinuvi bilan belgilanadi. Lekin aniq vaqt nima? Fiziklar vaqtni o'tmishdan bugungi kungacha bo'lgan voqealarga kelajakka aylantirishi sifatida belgilaydilar. Asosan, agar tizim o'zgarmas bo'lsa, u abadiydir. Vaqt uch o'lchamli makondagi voqealarni tasvirlash uchun ishlatiladigan, haqiqatning to'rtinchi o'lchovi sifatida qaralishi mumkin. Biz ko'rishimiz, teginishimiz yoki ta'mga soladigan narsa emas, lekin biz uning qismini o'lchashimiz mumkin. Vaqtning o'qi vaqt boshqa tomonga emas, balki o'tmishdan kelajakka o'tishni anglatadi.
Fizika tenglamalari vaqt kelajakka (ijobiy vaqt) yoki o'tmishga (salbiy vaqt) o'tishga imkon beradi. Biroq, tabiiy muhitda vaqt bir vaqtning o'zida, ya'ni vaqt o'qi . Vaqtning qaytib kelmasligi haqidagi savol ilmda eng katta hal etilmaydigan savollardan biridir.