Variant I to`yinmagan uglevodorodlar. Alkinlar ularning tuzilishi va xossalari

5.Uglevodorodlar sinteziga,aromatik uglevodorodlar bo`yicha kimyoviy eksperimentlar o`tkazish. Prоbirkаgа 2-3ml suv quyib, ustigа kаlsiy kаrbitning kichik bo’lаkchаsidаn 1-2 dоnа tаshlаb, tеzdа prоbirkаning оg’zini nаyli tiqin bilаn bеrkiting. Gаz o’tkаzgich nаy ustigа to’nkаrilgаn prоbirkаgааsеtilеn yig’ilаdi.Birоzdаn so’ng prоbirkаgа yig’ilgаn gаzni yoqing.Bundааsеtilеn dud chiqаrib yonаdi.Shundаn kеyin nаy uchidаn chiqаyotgаn аsеtilеnni yoqing.Hаvоеtаrli bo’lgаndа, аsеtilеn judа rаvshаn аlаngа bеrib yonаdi.
C
lll Ca+2HOH → Ca(OH)₂+HC≡CH
C
2C₂H₂+5O₂ 4CO₂+2H₂O
: Yeng oddiy organik birikmalar uglevodorodlardir. Molekulasidagi uglerod atomlari o‘zaro oddiy bog‘ bilan bog‘langan, qolgan valentliklari vodorod atomlari bilan to‘yingan uglevodorodlar alkanlar deyiladi. Alkanlarning dastlabki vakili CH₄ metandir, undan keyin S₂N₆ etan, С₃Н₈ propan, С₄Н₁₀ butan, С₅Н₁₂ pentan, С₆Н₁₄ geksan, С₇Н₁₆ geptan, С₈Н₁₈ oktan va hakozo umumiy formulasi CnH_2n+2 N_2nQ2 va bir-biridan CH₂ guruhga farq qiluvchi qatorni alkanlarning gomologik qatori deyiladi. Metan vodorodlarini alkil radikallariga almashtirishdan boshqa alkanlarni hosil qilish mumkin.
Alkanlar asosan tabiiy manba’lardan va sintez usuli bilan olinadi. 1.Alkanlarning asosiy manba’’i neft va tabiiy gazdir. Tabiiy gaz 95-98 % metan, 2-5% etan, propan, butandan iborat bo‘ladi. Neftni qayta ishlab alkanlarni aralashmasi olinadi. 2.Tosh yoki qo‘ng‘ir ko‘mirni vodorod bilan molibden, volfram va nikel metallarining oksidlari va sulfidlari ishtirokida 450-470^oС, 300 atm bosimda gidrogenlanadi. Buning natijasida alkanlar va sikloalkanlar hosil bo‘ladi.3.Fisher-Tropsh usuli. Uglerod(II)- yoki (IV)-oksidi kobalt va temir katalizatorlari ishtirokida qaytarilsa alkanlarning aralashmasi hosil bo‘ladi:

4.Karbidlardan olish. Ayrim karbidlarga suv ta’sir ettirib metan olinadi: Al₄C₃+ 12H₂O  3CH₄+ 4Al(OH)₃5.Vyurs (1855 y.) reaksiyasi bo‘yicha galogenalkanlardan olish: 2CH₃CH₂CH₂CH₂Vr + 2Na  C₈Н₁₈+ 2NaBr. Bu usul bilan juft uglerod atomi tutgan alkanlarni olish yaxshi unum bilan boradi. Toq sonli uglerod atomi tutgan alkanlarni har xil galogenalkanlardan olinganligi sababli alkanlarning aralashmasi hosil bo‘ladi:
CH₃CH₂CH₂Вr + CH₃CH₂Вr + 2Na  C₅Н₁₂+ C₆N₁₄ Q C₄N₁₀+ 2NaBr
Bunday reaksiyani litiy metali va mis tuzlari ishtirokida efir eritmasida olib borilsa yuqori unum bilan alkan hosil bo‘ladi (Kori-Xaus reaksiyasi):
CH₃X + 2Li  CH₃Li + LiX 2CH₃Li + CuI  (CH₃)₂LiCu + LiI
(CH₃)₂LiCu + C₅H₁₁I  C₆H₁₄ + CuI + LiI
Galogenalkanlarning reaksiyaga kirishish qobiliyati va reaksiya unumi quyidagi qatorda o‘zgaradi. Fizik xossalari. CH₄, С₂N₆, С₃N₈, С₄Н₁₀ gaz moddalar. С₅Н₁₂ dan to С₁₅Н₃₂ gacha suyuq, С₁₆Н₃₄ dan boshlab qattiq moddalar. Ular suvda erimaydi. Uglerod atomlari bir chiziqda yotmaydi. n-Alkanlar izoalkanlardan mochevina va tiomochevina yordamida ajratiladi.Kimyoviy xossalari.Galogenlash. Alkanlar ftor bilan shiddatli, xlor bilan nur ta’sirida reaksiyaga kirishadi. Bromlash qizdirish bilan nur ta’sirida boradi. Metanni xlorlash nur yoki qizdirish bilan boradi. 1-tajriba. Metanning olinishi va xossalari.