Vaxobov h, mirzamahmudov o. T

9.1.2. Iqtisodiy - ijtimoiy geografik bilimlar berishda matematik 
metodlardan foydalanish. 
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya kurslarida matematik metodlarni 
quyidagi hollarda qo’llash mumkin: tabiiy resurslar ko’rsatkichlarini 
aniqlaganda; aholini ko’rsatkichlarini aniqlaganda; sanoat va qishloq 
xo’jaligini ko’rsatkichlarini aniqlaganda; eksport va import ko’rsatkichlari 
va transport ko’rsatkichlarini hisoblashda qo’llaniladi. 
Tabiiy resurslarga baho berganda ularni zaxirasi, yillik ishlatilishi 
miqdori asosiy ko’rsatkich bo’lib hisoblanadi. Masalan, mineral resurslarni 
baholayotganda birinchi navbatda ularning zaxirasi hisobga olinadi, 
so’ngra yillik qazib olish miqdori aniqlanadi. Masalan, oxaktosh konini 
zaxirasi 800 mln. tonna deb aniqlandi, agar yiliga 10 mln. tonnadan 
oxaktosh qazib olinsa 800x10=80 yilga yetadi. Bundan tashqari foydali 
qazilmalarni qazib olish va qayta ishlash jarayonida atrof muxitga 
tashlanadigan chiqindilar miqdorini ham aniqlash mumkin. Masalan, ruda 
tarkibida foydali qazilma ulushi 30% bo’lsa har tonna rudadan 700 kg 
gacha chiqindi hosil bo’ladi. Bir yilda 50 mln tonna ruda qazib olinsa 50 x 
0,71=35 mln. tonna chiqindi vujudga keladi. Chunki qazib olingan va qayta 
ishlanayotgan rudaning 70 % chiqindidan iborat. Agar foydali qazilma 
konini tasdiqlangan zaxirasi mlrd tonna bo’lsa, mazkur kon qazib 
bo’lingandan so’ng 700 mln tonna chiqindi hosil bo’ladi. 
1000 000 000 x 0,7= 700 000 000 tonna. 
Xudi shunday hisoblarni boshqa shunday tabiiy resurslar uchun ham 
amalga oshirish mumkin. 
Axolii geografiyasini o’rganayotganda juda ko’p matematik 
omillardan foydalaniladi. Aholini zichligini hisoblaganda quyidagi 
usullardan foydalaniladi. 
3=
S
N
kishilar/km
2
N-aholi soni 
S-maydon 
Axolining milliy kasbiy, jinsiy va diniy, til va boshqa tarkiblarini 
o’rganayotganda quyidagi ifodadan foydalanish mumkin 

---

T=


N
Ti
● 100
a
% 
T- axolining mu’lum bmr ko’rsatgich bo’yicha tarkibi 
T
∑
-ma’lum bir guruh axolining soni 
N
∑
- axolining umumiy soni 
Masalan ma’lum bir viloyat axolisining umumiy soni 1 mln. kishi 
bo’lsa. Ulardan 700 000 kishi turkiy til guruhi, 300 000 kishi Hind-Evropa 
guruhiga kirsa, unda 
Tt=
1000000
700000
● 100% = 70% 
Txe = 
1000000
300000
● 100% = 30% 
Demak, mazkur viloyat aholisining 70% turkiy tillar, 30% Hind- 
Yevropa tillari guruhiga mansub ekan. 
Xudi shunday usulda boshqa tarkiblarni hisoblab chiqish mumkin. 
Qishloq xo’jaligi ekinlarining yalpi hosili va ularni aholi jon boshiga 
ishlab chiqarilishi umumiy usullar yordamida hisoblanadi. 
Maktab geografiya kurslarining o’rganishda matematik metodlar 
quyidagi masalalarni yechishda qo’llaniladi: 
-uzunlik va maydonni hisoblashda; 
-geografik kordinatalarni aniqlashda; 
-gorizantallar yordamida relefni asosiy ko’rsatgichlarini aniqlashda; 
-iqlimiy ko’rsatgichlarni hisolashda; 
-gidrologik ko’rsatgichlarni hisoblashda; 
-biologik ko’rsatgichlarni hisoblashda; 
-tabiiy resurslarni ko’rsatgichlarini hisoblashda; 
-aholi soni va uni ko’rsatgichlarini aniqlashda; 
-sanoat va qishloq xo’jaligi bo’yicha ko’rsatgichlarni hisoblaganda; 
-eksport va import ko’rsatgichlarini aniqlaganda; 
-yuk tushirish ko’rsatgichlarini aniqlashda va x.k. 
Matematik metodlar yordamida geografik ma’lumotlarni quyidagicha 
ifodalash mumkin: 
-jadvallar yordamida; 
-grafiklar yordamida; 
-diagramaalar yordamida; 
-kardiogrammalar yordamida; 
-kartalar yordamida. 

---