Vii L e m I l L


§4. MÜHARĠBƏNĠN SON, HƏLLEDĠCĠ DÖVRÜNDƏ



Yüklə 17,94 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/40
tarix03.02.2017
ölçüsü17,94 Mb.
#7304
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   40
§4. MÜHARĠBƏNĠN SON, HƏLLEDĠCĠ DÖVRÜNDƏ 

 

1944-cü  ilin  iyununda  Avropada  ikinci  cəbhənin  açılmasına  baxmayaraq, 



Vermaxtın  əsas  qüvvələri  alman-sovet  cəbhəsində  yerləşmişdi.  Almanlar 

Moskvada  qalmaq  üçün  öz  qruplaşmalarının  birinci  cinahını  möhkəmləndirməyə 

çalışırdılar.  Son  dərəcə  gərgin  gedən  bu  döyüşlərdə  Azərbaycan  diviziyaları  da 

iştirak edirdi. 

1944-cü  il  oktyabrın  20-də  sovet  və  yuqoslav  qoşunlarının  birgə  gücü  ilə 

almanların 20 minlik Belqrad qruplaşması məhv edildi və Yuqoslaviyanın paytaxtı 

azad olundu. 

Həmin il noyabrın sonunda Yuqoslaviya Xalq Azadlıq Ordusunun hissələri 

ilə  birgə  qədim  Krakov  şəhəri  yaxınlığında  çox  ağır  hərbi  əməliyyatlar  başlandı. 

223-cü  diviziyanın  1041-ci  alayının  komandiri  mayor  Baxış  Mehdiyev  1037-ci 

alayın  iki  batalyonu  ilə  birlikdə  şəhəri  alman  faşistlərindən  təmizlədilər.  Düşmən 

döyüş  meydanında  1000-ə  qədər  əsgər  və  zabit  itirdi.  223-cü  Azərbaycan 

diviziyasının döyüşçüləri Belqradın sakinlərinin alqışları altında qələbə bayrağı ilə 

qürurla addımladılar. 223-cü diviziyaya "Belqrad" fəxri adı verildi. Bu münasibətlə 

marşal İosip Broz Tito diviziyanın komandirinə təbrik məktubu göndərmişdi.

154


 

1944-cü  il  avqustun  25-də  223-cü  diviziya  3-cü  Ukrayna  cəbhəsi 

komandanının  əmri  ilə  Sarata-Qalebna  rayonunda  mühasirəyə  alınmış  düşmən 

qruplaşmasını  parçalamaq  məqsədilə  döyüşə  başladı.  Alman  faşist  diviziyaları 



64 

 

güclü hücumlarla mühasirədən çıxmağa çalışdığı zaman mayor Baxış Mehdiyevin 



1041-ci  alayı  özü  düşmənin  mühasirəsinə  düşdü,  lakin  iki  günlük  mühasirə 

şəraitində B.Mehdiyevin alayı igidlik göstərərək 1500 alman faşistini məhv etmiş, 

1000 nəfəri isə əsir götürmüşdü. 

223-cü  diviziyanın  adı  iki  dəfə  Ali  Baş  Komandanın  əmrində  çəkilmiş  və 

almanların  Dnepr  çayı  sahilindəki  müdafiəsini  yardığına,  Benzeranı  hücumla 

aldığına görə ona iki dəfə təşəkkürnamə göndərilmişdi.

155

 

1945-ci il yanvarın 12-də sovet ordusunun Visla-Oder əməliyyatı başlandı. 



Bu  əməliyyatın  aparılmasında  məqsəd  alman-faşist  qruplaşmalarını  dağıtmaq, 

Polşanın azad edilməsini başa çatdırmaq, Berlinə həlledici zərbə endirilməsi üçün 

münasib şərait yaradılmasını təmin etmək idi. Bu əməliyyatda 416-cı Taqanroq və 

223-cü Belqrad diviziyaları fəal iştirak etdilər. 

Visla sahillərində gedən  döyüşlərdə  leytenant Bəhyəddin Mirzəyev şöhrət 

qazandı.  Yanvarın  14-dən  15-ə  keçən  gecə  onun  rotası  Vislanı  keçib  sağ  sahildə 

möhkəmləndi.  Cəsur  döyüşçülər  tutduqları  mövqeyi  əldən  vermədilər.  Əməliyyat 

B.Mirzəyevin göstərdiyi şəxsi qəhrəmanlıq və döyüş ustalığı sayəsində qələbə ilə 

başa çatdı.

156


 

1945-ci  ilin  yanvarında  düşmənin  Visladakı  müdafiə  istehkamlarının 

keçilməsində  416-cı  diviziyanın  batalyonu  yüksək  döyüş  məharəti  nümayiş 

etdirmişdi.  Batalyon  düşməni  birinci  və  ikinci  müdafiə  xətlərindən  çıxararaq, 

diviziyanın hərəkətinə imkan yaratdı. 

Varşavanın  cənubunda  düşmən  müdafiəsinin  yarılması  və  Visla-Oder 

arasındakı döyüşlərdə yüksək hərbi nailiyyətlərinə görə 416-cı diviziyanın 1368-ci 

alayı Qırmızı Bayraq, 1054-cü artilleriya alayı III dərəcəli Suvorov, 444-cü topçu 

divizionu III dərəcəli Boqdan Xmelnitski, 348-ci sanitar batalyonu Qırmızı Ulduz 

ordenləri ilə təltif olunmuşdu. 1945-ci  il  yanvarın 19-da  416-cı  diviziya  Visladan  

Polşanın içərilərinə doğru 180 km irəlilədi,

157


  fevralın  1-də  isə  Oder  çayının  qərb 

sahilinə  çıxdı.  Almanlarla  bir  həftə  ağır  döyüşlər  nəticəsində  kapitan  Mirzəyevin 

batareyası tutduğu mövqelərini saxlaya bildi. Bəhyəddin Mirzəyev igidliyinə görə 

SSRİ  Ali  Soveti  Rəyasət  heyətinin  Fərmanı  ilə  Sovet  İttifaqı  Qəhrəmanı  adına 

layiq görüldü. Bu, 416-cı və 295-ci diviziyaların birgə zərbələri altında düşmənin 

Berlinə  gedən  yol  üzərində  yerləşən  və  müdafiə  xətti  rolunu  oynayan  Küstrin 

şəhər-qalanın  alınması  üçün  böyük  strateji  əhəmiyyət  kəsb  edirdi.  Yolayrıcında 

yerləşən  binada  mövqe  tutmuş  düşmən

 

pulemyotçusu  sovet  döyüşçülərinin 



irəliləməsinə  imkan  vermirdi.  Gənc  zabit  Məmmədnəbi  İsmayılov  sürünərək 

binaya  yaxınlaşdı,  pulemyot  nöqtəsini  məhv  etdi  və  hücum  üçün  yol  açıldı.

158

 

Fevralın 19-da 1373-cü atıcı alay Küstrinin şimalında düşmənin altı əks-hücumunu 



dəf  etmiş,  13  tankı,  650  əsgər  və  zabiti  məhv  etmişdi.  1945-ci  il  martın  12-də 

Birinci  Belorus  cəbhəsi  qoşunları  tərəfindən  azad  olunmuş  Küstrinin  alınması 



65 

 

şərəfinə  Moskvada  224  topdan  20  yaylım  atəşi  açıldı.  Ali  Baş  Komandanın 



əmrində  416-cı  diviziyanın  döyüşçülərinin  qəhrəmanlığı  xüsusi  qeyd  olunurdu. 

Diviziyanın  1054-cü  topçu  alayı  Qırmızı  Bayraq,  1374-cü  atıcı  alayı  Boqdan 

Xmelnitski, 1368-ci atıcı alayı III dərəcəli Suvorov, 444-cü top divizionu və 345-ci 

sanitar batalyonu Aleksandr Nevski ordenlərinə layiq görüldü. 1945-ci ilin yanvar-

mart  aylarındakı  döyüşlər  ərzində  416-cı  diviziyanın  1388  döyüşçüsü  orden  və 

medallarla təltif olunmuşdu.

159

 

Budapeşt  rayonu  istiqamətində  hərəkət  edən  223-cü  diviziya  Yuqoslaviya-



Macarıstan sərhədini keçərək, 4-cü qvardiya ordusunun tərkibində Budapeşt şəhəri 

uğrunda döyüşlərə başladı. Diviziyanın döyüşçüləri iki ay yarım ərzində Budapeşt 

yaxınlığında  almanların  50-dən  çox  ağır  hücumunu  dəf  etmişdi.  75-ci  atıcı 

Belqrad-Budapeşt korpusunun tərkibində iştirak edən 223-cü diviziya aprelin 13-də 

Avstriyanın  paytaxtı  Vyananı  azad  etdi.  Vyana  istiqamətində  hazırlanan  hücum 

əməliyyatlarından bir  ay əvvəl 223-cü diviziya  Avstriyanın 44  yaşayış  məntəqəsi 

və 4 şəhərini alman işğalçılarından azad etmişdi. Bu döyüşlərdə diviziya düşmənin 

4500  əsgər  və  zabitini  məhv  etmiş,  çoxlu  texnika  və  döyüş  sursatını  qənimət 

götürmüşdü.  Ali  Baş  Komandanlığın  əmri  ilə  diviziyaya  təşəkkür  elan  edilmişdi. 

Vyana  yaxınlığında  uğurlu  əməliyyatlara  görə  223-cü  diviziya  SSRİ  Ali  Soveti 

Rəyasət heyətinin Fərmanı ilə Qırmızı Bayraq ordeni ilə təltif olunmuşdu. 223-cü 

diviziya Mərkəzi və Cənubi Avropanın altı ölkəsinin - Rumıniyanın, Bolqarıstanın, 

Yuqoslaviyanın,  Avstriyanın,  Çexoslovakiyanın  azad  olunmasında  fəal  iştirak 

etmişdi.  Ümumiyyətlə,  müharibə  illərində  diviziya  10  min  kv.km  ərazini,  400 

yaşayış məntəqəsini, o cümlədən 19 şəhəri düşməndən təmizləmişdi.

160


 

Alman  faşistləri  ilə  döyüşlərdə  223-cü  diviziyanın  döyüşçüləri  45  mindən 

çox  alman  faşistini  məhv  etmiş  və  43800  nəfər  əsgər  və  zabiti  əsir  almışdılar. 

Diviziyanın döyüşçüləri düşmənin 28 təyyarəsini, 113 tank və döyüş maşınını, 549 

səhra  topunu,  311  minaatan  qurğusunu,  1152  pulemyotunu,  25  mindən  çox 

avtomaşınını məhv etmişdi.

161

 Yüksək döyüş məharətinə və igidliyə görə 20 nəfər 



azərbaycanlı  döyüşçüyə,  o  cümlədən  A.Vəzirov,  M.Vəliyev,  A.Quliyev,

 

M.Abdullayev, B.Mirzəyev, M.Cəbiyev,  X.Məmmədova Sovet İttifaqı Qəhrəmanı 



adı verilmişdi.

162


 

1945-ci  ilin  yanvarında  sovet  ordusunun  Polşaya  hücumu  zamanı  Ziya 

Bünyadovun başçılıq etdiyi bölüyün bütün döyüşçüləri Plitsa çayı üstündəki körpü 

uğrunda  qeyri-bərabər  döyüşdə  göstərdiyi  igidliyə  görə  təltif  edildilər.  Ziya 

Bünyadova Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verildi.

163


 

Sovet  qoşunları  1945-ci  ilin  aprelində  Berlinin  alınması  və  faşistlərin  son 

iqamətgahının  darmadağın  edilməsi  əməliyyatına  başladı.  Aprelin  17-də  416-cı 

diviziyanın  iki  piyada  batalyonu  295-ci  diviziyanın  hissələri  ilə  birlikdə  Nou-

Hardenberqi  faşistlərdən  azad  etdi.  Aprelin  20-də  diviziya  Klossordorfu,  21-də 


66 

 

Ştrausberqi  tutaraq



 

Berlinə  yaxınlaşdı,  aprelin  26-da  şəhərin  cənub-şərqindən 

Sileziya  vağzalı və Reyxstaq istiqamətində hücuma keçdi. 73-cü atıcı alay amansız 

döyüşlərdə faşistlərin müqavimətini qıraraq, mayın 1-də gündüz saat 3-də Kayzer 

sarayını  tutdu  və  üzərinə  Qırmızı  bayraq  sancdı.  Berlindəki  küçə  döyüşlərində 

göstərdikləri  qəhrəmanlığa  görə  baş  leytenant  Vaqif  Osmanov,  Q.İsmayılov, 

azərbaycanlı  qızlar  R.Əhmədova,  S.Bayramova,  N.Yəhyayeva,  T.Tahirova, 

S.Ağayeva, S.Xəlilova, L.Nəzirova yüksək mükafatlara layiq görüldülər. Mayın 2-

də  səhər 416-cı  diviziyanın bir qrup döyüşçüsü  leytenant A.Məcidovun başçılığı 

altında Brandenburq qapıları üzərində qələbə bayrağı qaldırdı.

164

 

Azərbaycan  xalqının  fəxri  olan  Qırmızı  Bayraqlı,  II  dərəcəli  Suvorov 



ordenli Taqanroq diviziyası Böyük Vətən müharibəsi dövründə Qafqazdan Berlinə 

qədər şanlı döyüş  yolu  keçmiş, 23 minə  qədər hitlerçini  məhv etmiş, 5474 nəfəri 

əsir  almış,  düşmənin  21  tankını,  195  topunu,  habelə  minlərlə  silah  və  sursatını 

sıradan çıxarmışdı. Diviziyanın 8 döyüşçüsü Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq 

görülmüş, 11 döyüşçü Lenin ordeni ilə təltif edilmiş, ümumiyyətlə, 14369 əsgər və 

zabiti SSRİ orden və medallarına layiq görülmüşdü.

165

 

Berlin uğrunda döyüşdə azərbaycanlılar qızıl ordunun digər birləşmələrində 



də  fəal  iştirak  edirdilər.  Sovet  İttifaqı  Qəhrəmanı  Əvəz  Verdiyevin  komandanlıq 

etdiyi rota Potsdam vağzalı yaxınlığında faşistləri müdafiə istehkamlarından vurub 

çıxarmışdı. 

Aprelin  26-da  Berlin  uğrunda  iki  saatlıq  döyüşdə  8  tank  və  204  hitlerçi 

məhv  edərək,  düşmən  hücumunu  pozmuşdu.  Başından  ağır  yaralanmış  komandir 

Yusif  Sadıxov  son  nəfəsinədək  döyüş  meydanını  tərk  etmədi.  O,  Berlin  uğrunda 

döyüşlərdə  xüsusilə  fərqləndiyinə  görə  Sovet  İttifaqı  Qəhrəmanı  adına  layiq 

görülmüşdü.

166

 

Hitlerçiləri  Berlində  sıx  halqaya  alan  I  Belorus  və  I  Ukrayna  cəbhələrinin 



qoşunları  alman  faşizminin  darmadağın  edilməsini  başa  çatdırdı.  Aprelin  30-da 

sovet  qoşunları  hitlerçilərin  son  müqavimətini  qırıb  Reyxstaqı  ələ  keçirdi  və 

üzərinə Qələbə bayrağı sancdı. 

1945-ci il mayın 8-də faşist Almaniyası Berlində qeyd-şərtsiz təslim aktına 

qol  çəkdi.  1945-ci  il  mayın  9-u  tarixə  sovet  xalqının  Qələbə  bayramı  kimi  daxil 

oldu. 


1945-ci  il  iyunun  24-də  Moskvada,  Qızıl  meydanda  Azərbaycan 

döyüşçüləri  nümayəndələrinin  də  iştirak  etdiyi  sovet  ordusunun  Qələbə  paradı 

keçirildi. 

Sovet  İttifaqı  1945-ci  il  avqustun  9-da  Yaponiyaya  müharibə  elan  etdi. 

Avqustun  10-da  Sovet  Hərbi  Qüvvələri  Mancuriya  və  Koreyada  yerləşən  yapon 

qoşunlarına  qarşı  döyüşlərə  başladı.  24  gün  davam  edən  döyüşlərdə  Azərbaycan 

xalqının  nümayəndələri  də  vuruşurdu.  223-cü  Azərbaycan  diviziyası  Uzaq  Şərqə 


67 

 

göndərilmişdi.



167

  Ayrı-ayrı  hərbi  hissələrin  tərkibində  də  azərbaycanlılar 

döyüşürdülər.  Göstərdikləri  əsgəri  rəşadətə  görə  Qara  Sarıyev,  Aslan  Aslanov, 

Hacı Hacıyev, Niyaz Hüseynov, Hacı Rzayev, Ələkbər Səfərov və başqaları SSRİ 

Ali Sovetinin 1945-ci il sentyabrın 30-da təsis etdiyi "Yaponiya üzərində qələbəyə 

görə" medalı ilə təltif olunmuşdular. Minomyotçu Q.Sarıyev 1945-ci il avqustun 8-

də  6-cı  Qvardiya  tank  ordusunun  tərkibində  Monqolustanın  Qobu  səhrasından 

keçərək  Xinqan  aşırımının  alınmasında,  Mancuriyada  Lyubey,  Xaylar,  Çan-Çun, 

Xarbin və digər şəhərlərin Kvantun ordusundan təmizlənməsində iştirak etmiş, Ali 

Baş Komandanın imzası ilə 1945-ci il 23 avqust tarixli əmrlə Fəxri Fərmanla təltif 

olunmuşdur.

168


 

Sovet  qoşunları  Kvantun  ordusunu  darmadağın  etdi,  beləliklə,  SSRİ 

Yaponiya  üzərində  qələbədə  mühüm  rol  oynadı.  1945-ci  il  scntyabrın  2-də 

Yaponiya  hökuməti  ABŞ-ın  "Missuri"  xətt  gəmisində  təslim  aktına  qol  çəkdi. 

Bununla da İkinci Dünya müharibəsi başa çatdı. 

Müharibədə Sovet İttifaqı xalqları 27 milyon nəfərdən artıq şəhid vermişdi. 

Azərbaycan  SSR-dən  cəbhəyə  getmiş  700000  nəfərə  qədər  döyüşçüdən  300000 

nəfəri həlak olmuşdu.

169

 

Böyük  Vətən  müharibəsi  cəbhələrində  H.Aslanov,  S.Qəniyev,  M.Əbilov, 



H.Hüseynov,  A.Abdullayev,  Y.Abduldayev,  A.Abasov,  Q.Zeynalov,  Heybətov, 

T.Əliyarbəyov, A.Vəzirov, A.Qazızadə, B.Mehdiyev, D.Nəcəfov, N.Kərimov kimi 

bacarıqlı sərkərdə və komandirlər qələbəyə böyük töhfələr vermişdilər. 

Hərbi  rəşadətə  görə  Azərbaycandan  olan  120  nəfərdən  çox  döyüşçü  Sovet 

İttifaqı  Qəhrəmanı  adına  layiq  görülmüşdü.  30  nəfər  azərbaycanlı  döyüşçü 

"Şöhrət"  ordeninin  hər  üç  dərəcəsi  ilə,  170  mindən  artıq  əsgər  və  zabit  ölkənin 

müxtəlif orden və medalları ilə təltif olunmuşdu.

170


 

SSRİ  müharibədən  qalib  çıxdı.  Bunun  başlıca  səbəbi  ölkənin,  xalqın 

gücünün  qələbəyə  uğurla  səfərbər  olunması  idi.  Ölkənin  rəhbərliyi  inzibati 

idarəçilik  metodlarını  daha  da  möhkəmləndirib,  iqtisadiyyatı  qısa  bir  zamanda 

hərbin  tələbləri  əsasında  yenidən  qura  bildi.  Xalqların  iqtisadi,  hərbi  və  mənəvi 

qüvvələri  birləşdirildi.    Azərbaycan  xalqı  İkinci  Dünya  müharibəsində  SSRİ-nin 

qalib  çıxmasına  öz  layiqli  töhfəsini  vermiş,  adı  XX  əsrdə  qəsbkarlığa  və  mürtəce 

qüvvələrə qarşı mütərəqqi qüvvələrin tarixi salnaməsinə qızıl hərflərlə əbədi həkk 

olunmuşdur. 

Böyük  Vətən  müharibəsi  İkinci  Dünya  müharibəsinin  həlledici,  mühüm 

tərkib hissəsi idi. Sovet İttifaqı xalqları, o cümlədən Azərbaycan xalqı, əsasən, bu 

müharibənin ağır yükünü öz çiyinlərində daşımış və faşizm üzərində tarixi qələbə 

qazanılmasında mühüm  rol oynamışdır. 

 

 



68 

 

 



III FƏSİL 

 

SOVET QOġUNLARININ ĠRANA DAXĠL OLMASI. 



CƏNUBĠ AZƏRBAYCANDA BAġ VERƏN 

HADĠSƏLƏR 

 

İran  müharibədə  neytral  mövqedə  qalacağını  bəyan  etsə  də,  Almaniya  ilə 



strateji əməkdaşlıq xəttini davam etdirirdi. Almaniya İranın xarici ticarətində ikinci 

yeri tuturdu. İrandan benzin qeyri-qanuni yollarla Almaniyaya aparılırdı. 

Almanlar İranın dövlət müəssisələri və hərbi idarələrində mühəndis, texnik, 

məsləhətçi  adları  altında  öz  hərbi  və  xüsusi  idarələrinin  nümayəndələrini 

yerləşdirir,  Təbriz,  Maku,  Xoy,  Miyanə,  Mərənddəki  firmalarında  xüsusi  xidmət 

orqanları  işçilərinin  sayını  artırırdılar.  Almaniyanın  müharibənin  ilk  illərindəki 

qələbəsi  İranda  almanpərəst  meyli  gücləndirirdi.  Bu  ölkənin  rəhbər  dairələrində 

SSRİ  məğlub  olarsa,  "Zaqafqaziya  və  Orta  Asiyanın  16  şəhərinin"  İrana 

birləşdirilməsi barədə planlar qurulurdu.

1

 



Faşist  Almaniyasının  SSRİ-yə  hücumundan  sonra,  1941-ci  ilin  iyun-iyul 

aylarında Sovet İttifaqı İrana üç xəbərdarlıq notası vermiş, həmin ilin iyun ayında 

Britaniya xarici işlər naziri İranın səlahiyyətli nümayəndəsi qarşısında "almanların 

İrandakı şübhəli fəaliyyətinə" son qoyulması tələbini irəli sürmüşdü. İyulun 19-da 

Britaniya  Nazirlər  Kabineti  İranın  cənubuna  daxil  olmaq  barədə  qərar  qəbul 

etmişdi.


2

 

Dövlət  Müdafiə  Komitəsinin  qərarı  ilə  sovet  qoşunları  1921-ci  il  26  fevral 



tarixli Sovet-İran  müqaviləsinin altıncı  maddəsinə əsasən, 1941-ci il avqustun 25-

də  gecə  saat  2-də  İran  sərhədini  keçərək,  Ərdəbil  və  Təbriz  istiqamətində 

irəlilədilər.

3

  Hərbi  əməliyyatlarda  Naxçıvandan  Xəzərin  cənubuna  doğru  bütün 



istiqamətlərdən SSRİ sərhəd qoşunları, 44-cü (tərkibində 77-ci Azərbaycan və 20-

ci  diviziyalar)  və  47-ci  ordular,  Xəzər  donanması,  Zaqafqaziyadakı  8-ci 

aviakorpus, Yevlaxdakı 132-ci aviadiviziya iştirak edirdilər.

Sovet qoşunları ilə bir vaxtda İranın cənub və qərbindən ingilis qoşunları da 



ölkəyə  daxil  oldu.  Sovet  ordu  hissələri  avqustun  26-da  Təbriz  və  Ərdəbilə, 

avqustun 30-da Zəncana, avqustun 31-də Qəzvinə girdilər. Sentyabrın 17-də sovet, 

sentyabrın 18-də  isə  ingilis qoşunları Tehrana  daxil oldular.

5

  Sovet  ordu  hissələri 



Uşnu-Miyandab-Zəncan-Qəzvin-Babol-Zirab-Semnan-Şahrudda, 

şərqdə 


isə 

Əliabadda  yerləşdilər.  İngilis  qoşunları  Xanəkin-Kermanşah  -Xürrəmabad-

Məscede-Süleyman-Rame-Hörmüz-Bəndər-Deyləm  xəttindən  cənub  və  qərbə 

doğru olan ərazini tutdular.

6

 


69 

 

Sovet  qoşunlarının  İranda  keçirdiyi  sonrakı  hərbi  əməliyyatlarda 



Azərbaycan SSR-dən xüsusi bir qrup iştirak etmişdi.

7

 



Cənubi Azərbaycanda sovet təsirini yaymaq məqsədilə 1941-ci il sentyabrın 

21-də İran dövlətinin Azərbaycan ərazisində Azərbaycan SSR-dən səfərbər edilmiş 

partiya,  sovet,  hüquqmühafizə,  təsərrüfat  və  mədəniyyət  işçilərindən  ibarət  qrup 

Azərbaycan Kommunist Partiyası MK-nın üçüncü katibi, Təbrizdəki 47-ci ordunun 

Hərbi  Şurasının  üzvü  Ə.M.Əliyevin  rəhbərliyi  ilə  fəaliyyətə  başladı.

8

  Bu  qrupa 



Süleyman Rəhimov, Mirzə İbrahimov, Mustafa Quliyev və b. daxil idi.

9

 



1941-ci  ilin  sonuna  qədər  Bakıdan  -  Respublika  fondundan  yardım  olaraq 

Cənubi Azərbaycana 2548 ton qənd, 1371 ton un, 1814 ton buğda, 1494053 metr 

parça və ümumi dəyəri iki milyon manatlıq digər mallar göndərildi.

10

 



Cənubi  Azərbaycanda  fəaliyyət  göstərmiş  alman  firmalarının  əmlakı 

müsadirə edilib, SSRİ-yə göndərildi." 

Mətbuat,  redaksiya  qrupu  1941-ci  il  oktyabrın  11-dən  ərəb  əlifbası  ilə 

Azərbaycan  dilində  "Vətən  yolunda"  qəzetinin  nəşrinə  başladı.

12

  Urmiyədə 



Azərbaycan  dilində  "Qızıl  əsgər"  (redaktoru  Zülfəli  İbrahimov)  və  Rəştdə  fars 

dilində  "Sərbaz-e  sorx"  ("Qızıl  əsgər")  (redaktoru  Xasay  Vəzirov)  ordu  qəzetləri 

buraxılırdı.

13

 



Azərbaycandan  gəlmiş  həkimlər  əhaliyə  tibbi  yardım  göstərir,  sanitariya-

gigiyena  sahəsində  izahat  işləri  aparır,  malyariyaya  qarşı  geniş  tədbirlər  həyata 

keçirirdilər.

14

 



Sovet-İran  mədəni  əlaqələrinin  inkişafında  Azərbaycan  Respublikasının 

mədəniyyət  xadimləri  mühüm  rol  oynayırdılar.  İrana  qastrol  səfərinə  gəlmiş  ilk 

sovet  incəsənət  kollektivlərindən  biri  -  M.F.Axundov  adına  Azərbaycan  Dövlət 

Opera  və  Balet  Teatrı  Ü.Hacıbəyovun  "Koroğlu",  "Leyli  və  Məcnun",  "Əsli  və 

Kərəm",  M.Maqomayevin  "Şah  İsmayıl"  operalarını,  Ü.Hacıbəyovun  "Arşın  mal 

alan" 


musiqili 

komediyasını 

tamaşaçılara 

göstərmişdilər. 

Qastrolların 

müvəffəqiyyətlə  keçməsində  rejissor  İsmayıl  Hidayətzadənin,  dirijor  Niyazinin, 

balet  ansamblının  rəhbəri  Qəmər  Almaszadənin,    artistlərdən  Bülbülün,    Əlövsət 

Sadıqovun,  Həqiqət Rzayevanın böyük əməyi olmuşdu.

15

 1941-ci il oktyabrın 26-



da SSRİ xalq artisti Şövkət Məmmədova təbrizlilər qarşısında geniş konsertlə çıxış 

etmiş, 1942-ci il fevralın 20-dən aprelin 9-dək Rəşid Behbudovun İran qastrolları 

uğurla keçmişdi.

16

 Bakı kinostudiyasının istehsalı olan "Kəndlilər", "Bakılılar", "T-



9"  sualtı  qayığı"  bədii,  "Ordenli  Azərbaycan",  "Əbədi  Odlar  ölkəsi"  sənədli  və 

"Zoya",  "O,  Vətəni  müdafiə  edirdi",  "217  №-li  adam"  dublyaj  filmləri 

tamaşaçıların böyük rəğbətini qazanmışdı.

17

 



Cənubi  azərbaycanlılar  sovet  xalqlarının  faşizm  əleyhinə  mübarizəsinə 

ehtiramla yanaşır, SSRİ Müdafiə Fonduna, xüsusilə azərbaycanlılardan ibarət 416-

cı  Taqanroq  diviziyasına  pul  vəsaiti  toplanmasını  təşkil  edir,  müttəfiq  ölkə 


70 

 

yüklərinin  İrandan  Sovet  İttifaqına  pulsuz  daşınmasına  təşəbbüs  göstərirdilər. 



"İstgah-e  İran  trans"  nəqliyyat  təşkilatının  fəhlələri  birgünlük  əmək  haqlarını, 

Miyanədə  "İran-Sovet  trans"ın  fəhlələri  gündəlik  mədaxillərindən  bir  hissəsini, 

Təbrizdəki  "Pəşminə",  "Azərbaycan",  "Mümtaz",  "Qəzvini",  "Xosrovi" 

fabriklərinin  işçiləri,  İran  Culfası  əhalisi  416-cı  diviziyanın  fonduna  xeyli  vəsait 

keçirmişdilər.

18

 



Təbrizin  "Gülüstan"  bağında  məşhur  yerli  musiqiçilər  (müğənni 

Əbülhəsənxan  İqbal  Azər,  skripkaçı  Yeganə,  santur  çalan  Böyük  İbadi)  konsert 

proqramı  ilə  çıxış  edərək,  pul  və  qiymətli  əşya  toplamış,  sovet  ordusuna  yardım 

göstərmişdilər.

19

 

Sovet  təbliğatçılarının  siyasi  fəaliyyəti  nəinki  İran  hökumətini,  eləcə  də 



qonşu  dövlətləri,  o  cümlədən  onların  müttəfiqlərini  -  İngiltərə  və  ABŞ-ı  narahat 

edir, üçtərəfli Sovet-İran-İngiltərə danışıqlarına mane olurdu. 

SSRİ o vaxt çox əhəmiyyətli tranzit xidməti göstərən İranla və müttəfiqləri 

ilə  münasibəti  pozmamaq  üçün  İrandakı  siyasi  fəaliyyətini  bir  qədər  zəiflətməyə 

məcbur oldu. 

1942-ci  il  yanvarın  29-da  Tehranda  SSRİ-Böyük  Britaniya-İran  arasında 

ittifaq müqaviləsi bağlandı. Həmin ilin martında Azərbaycandan İrana göndərilmiş 

siyasi  işçilərin  əksəriyyəti  geri  çağırıldı.  1942-ci  ilin  ortalarında  burada  Bakı 

missiyasından  cəmi  84  nəfər  qalmışdı.

20

  Aprel  ayında  "Vətən  yolunda"  qəzetinin 



nəşri  dayandırıldı.

21

  1943-cü  il  noyabrın  28-dən  dekabrın  1-dək  ABŞ,  SSRİ  və 



Böyük  Britaniya  dövlət  başçılarının  Tehran  konfransında  qəbul  edilmiş  "İran 

haqqında  Bəyannamə"də  bütün  tərəflər  bu  dövlətin  ərazi  bütövlüyünün  qorunub 

saxlanmasına tərəfdar olduqlarını bildirdilər.

22

 



1944-cü ilin əvvəllərində beynəlxalq aləmdə və İranda yaranmış vəziyyətlə 

əlaqədar Sovet İttifaqı yenidən Cənubi Azərbaycan məsələsinə diqqəti artırdı. 

SSRİ XKS 1944-cü il martın 6-da "Cənubi Azərbaycan əhalisinə iqtisadi və 

mədəni  yardımın  gücləndirilməsi  tədbirləri  haqqında"  məsələ  müzakirə  edərək, 

əhəmiyyətli  qərar  qəbul  etdi.  Qərarda  siyasi  işçilərin  tərkibində,  diplomatik 

orqanlarda  çalışan  konsul,  vitse-konsul  və  konsulluğun  katibi  vəzifələrində, 

Tehrandakı  Sovet  səfirliyi  və  ticarət  nümayəndəliyində  çalışan  azərbaycanlıların 

sayını artırmaq, həftədə üç dəfədən az çıxmamaqla"Azərbaycan dilində ordu qəzeti 

nəşr  etmək",  Təbrizdə  pulsuz  "Azərbaycan  dilində  təhsil  verən  onillik  məktəb", 

"məktəbdə  kitabxana  -  oxu  zalı",  Cənubi  Azərbaycan  yazıçı  və  şairlərinin 

əsərlərinin  nəşri  və  əhali  arasında  yayılması  məqsədilə  avadanlıqla  yaxşı  təchiz 

olunmuş "Təbriz" mətbəəsi açmaq,  may-iyun aylarında  Azərbaycan Dövlət Dram 

Teatrının Cənubi Azərbaycan şəhərlərinə qastrolunu təşkil etmək, "Təbrizdə corab-

trikotaj fabriki", "Təbriz rayonunda nümunəvi aqrotexniki stansiya" yaratmaq kimi 

əhəmiyyətli məsələlər öz əksini tapmışdı.

23

 



71 

 

Qərara  uyğun  olaraq,  1944-cü  il  martın  əvvəllərində  azərbaycanlılara 



Cənubi  Azərbaycanda  çalışmaları üçün siyasi işçilər üzrə  33, ticarət müvəkkilliyi 

üzrə 11, diplomatik idarələr üzrə 14, qəzetin nəşri üzrə 27 yer ayrılmış və ümumi 

rəhbərlik H.M.Həsənova tapşırılmışdı.

24

 



1944-cü  ilin  yaz  və  yayında  Azərbaycandan  Cənubi  Azərbaycana  620 

nəfərdən  çox  müxtəlif  işçilər  göndərilmiş  və  daha  375  nəfər  səfərbər  edilmişdi.

25

 

Mühüm  tapşırıqla  gedənlərin  qarşısında  duran  əsas  vəzifə  Arazın  o  tayındakı 



azərbaycanlıların milli özünüdərk hissini artırmaq, onların tək olmadığını, sərhədin 

şimal tərəfində qardaşlarının yaşadığını təbliğ etmək idi.

26 

İkiillik  fasilədən  sonra  1944-cü  il  aprelin  10-da  "Vətən  yolunda"  qəzeti 



yenidən  nəşrə  başladı  və  onun  nəşri  1946-cı  il  mayın  1-dək  davam  etdi 

(bütövlükdə,  1941-1946-cı  illərdə  qəzetin  406  nömrəsi  nəşr  olunmuşdu. 

M.İbrahimov, H.Şahgəldiyev və R.Quliyev onun baş redaktoru olmuşlar).

27

 



İçməli  su  olmadığı  üçün  Bakıdan  1944-cü  il  mayın  11-də  Qəzvinə  qazma 

qurğusu, boru və 33 qazmaçıdan ibarət briqada göndərildi. Qəzvində 4, Təbrizdə 8 

su quyusu qazıldı.

28

 



1944-cü  ilin  yaz-yay  aylarında  "Təbriz"  mətbəəsinin  yaradılması  və 

fəaliyyəti  üçün  ərəb  və  kiril  əlifbası  ilə  işləyən  mətbəə  maşını,  30  ton  kağız, 

kitablar, mebel, dəmir sobalar, yağlı boya, makina və hər ay 400 litr benzin və s. 

göndərildi.

29

 

Azərbaycan  SSR  hökuməti  Təbriz  nümunəvi  aqrotexniki  stansiyasının 



yaradılması  üçün  15  traktor,  5  maşın,  toxumçuluq  laboratoriyası  üçün  avadanlıq, 

50 nəfərlik yeməkxana üçün inventar ayırdı.

30

 

SSRİ  XKS  1944-cü  il  iyunun  24-də  Təbrizdə  Azərbaycan  dilində  orta 



məktəbin  açılması  haqqında  qərar  qəbul  etdi.  C.Ələsgərovun  direktor  olduğu,  36 

nəfər müəllim və inzibati-təsərrüfat işçisindən ibarət bu məktəbdə dərslər noyabrın 

1-də başlandı.

31

 



1945-ci  ilin  sentyabrında  məktəbin  18  sinfində  566  şagird  təhsil  alırdı. 

Marağa,  Maku,  Kürdüstan  və  Urmiyədən  gəlmiş  şagirdlər  üçün  yataqxana 

ayrılmışdı. Bakıdan məktəbə yeni dərsliklər göndərilmişdi.

32

 



1944-cü  il  sentyabrın  3-də  Təbrizdə  sovet  xəstəxanası  (baş  həkim 

S.Səmədov)  açıldı.  Hər  gün  150  xəstəyə  tibbi  xidmət  göstərən  xəstəxanada  20 

çarpayılıq stasionar, cərrahlıq, daxili xəstəliklər, göz, ginekologiya şöbələri var idi. 

Xəstəxananın  nəzdində  diş  və  dəri,  zöhrəvi  xəstəliklər  də  daxil  olmaqla,  hər  cür 

xəstə  qəbul  edən  poliklinika  da  fəaliyyət  göstərirdi.  Burada  rentgen,  prosedura 

kabinetləri, palçıq müalicəxanası, laboratoriyalar, həmçinin aptek yerləşirdi.

33

 

İki  ölkə  arasında  mədəni  əlaqələrin  möhkəmlənməsində  1943-cü  il 



oktyabrın 31-də fəaliyyətə başlayan "İranın SSRİ ilə Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti" 

önəmli rol oynayırdı.

34

 Cəmiyyətin İranın 34  şəhərində açılmış şöbələri içərisində 



72 

 

ən  fəalı 1944-cü  il  avqustun  12-də  yaradılmış Təbriz  şöbəsi idi.  Təbriz  şöbəsinin 



nüfuzunun  artmasında  Ə.Bağırzadənin  rəhbərlik  etdiyi  Sovet  mədəniyyət  evinin 

böyük xidmətləri vardı.

35

 

1945-ci  ilin  oktyabrında  Bakıda  Azərbaycanın  İranla  Mədəni  Əlaqələr 



Cəmiyyəti (AİMƏC) yaradıldı.

36

 Cəmiyyətin  sədri  S.Vurğun çıxışlarından birində 



demişdi:  "Azərbaycanda  yaradılan İranla  Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinin  məqsədi 

Azərbaycan  xalqının  mədəniyyət  sahəsindəki  nailiyyətlərini  İranda  tanıtdırmaq, 

habelə İranın elm və incəsənət sahəsindəki müvəffəqiyyətlərini Azərbaycanın geniş 

zəhmətkeş kütlələrinin malı etməkdir".

37

 

AİMƏC-də  8  bölmə,  o  cümlədən  ədəbiyyat  (rəhbəri  M.Arif),  musiqi 



(Q.Qarayev),  humanitar  elmlər  (H.Hüseynov),  tibb  (Z.Məmmədov),  memarlıq 

(S.Dadaşov), rəssamlıq (Q.Xalıqov), incəsənət (M.Haşımov) və nəşr (H.Sultanov) 

bölmələri fəaliyyət göstərirdi.

38

 



Dünya  müharibəsindən  sonrakı  dövrdə  nüfuz  dairələri,  enerji  mənbələri, 

bazarlar uğrunda mübarizə kəskinləşdi. 

Sovet İttifaqı Cənubi Azərbaycandakı azadlıq ideallarını və milli prosesi öz 

təsiri  altında  saxlamaqla,  İkinci  dünya  müharibəsinin  sonunda  buradakı  siyasi 

hadisələrə beynəlxalq aləmdə arzuolunmaz bir münasibət formalaşdırmışdı. Böyük 

Britaniya,  ABŞ  və  Türkiyə  bu  hadisələrə  milli  azadlıq  hərəkatından  daha  çox 

Sovetlərin İrana ərazi, iqtisadi və ideoloji ekspansiyası kimi baxırdılar.

39

 



1944-cü  il  sentyabrın  10-da  SSRİ  xalq  xarici  işlər  komissarının  müavini 

S.İ.Kavtaradzenin  sədrliyi  ilə  Sovet  hökumət  komissiyası  Tehrana  rəsmi  səfəri 

zamanı Şimali İranda - Semnan, Qorqan, Mazandaran, Gilan və Azərbaycanda neft 

konsessiyası  haqqında  təkliflərinə

40

  müsbət  cavab  almadı.  Sovet  İttifaqı  yerli 



demokratik qüvvələrə təsiri gücləndirdi. 

1945-ci ilin yayında və payızın əvvəllərində Cənubi Azərbaycanda vəziyyət 

gərginləşdi.  Mərkəzi  hökumət,  bilavasitə  ABŞ  və  İngiltərənin  hərbi-siyasi 

yardımına  arxalanan  mürtəce  dairələr  kəndlilər,  həmkarlar  ittifaqları  fəalları  və 

demokratik  təşkilatların  üzvlərinə  qarşı  kütləvi  təqib  və  terrora  keçdilər.  Bunlara 

qarşı  özünümüdafiə  məqsədilə  fədai  dəstələri  təşkil  olundu.  Belə  bir  şəraitdə 

vətəndaş  müharibəsinə  yol  vermədən  ictimai-siyasi  hadisələrə  başçılıq  etməyə 

qadir siyasi təşkilatın yaradılması zərurəti meydana çıxdı. 1945-ci il sentyabrın 3-

də  S.C.Pişəvərinin (1892-1947) başçılığı ilə  milli azadlıq  və  demokratik  hərəkata 

rəhbərlik edən Azərbaycan Demokratik Partiyası (ADP) yaradıldı.

41

 

1945-ci  il  oktyabrın  2-dən  4-dək  Təbrizdə  ADP-nin  I  qurultayı  keçirildi.



42

 

ADP-nin qurultayda qəbul edilmiş proqramında milli məsələ barədə deyilirdi: "İran 



məmləkəti  daxilində  yaşayan  hər  bir  nıillətin  muxtariyyəti  və  öz  müqəddəratını 

təyin etmək hüququ əyalət və vilayət əncümənləri vasitəsilə təmin edilməlidir".

43

 


73 

 

İran  məclisi  və  hökuməti  Azərbaycan  xalqının  tələblərini  eşitmədi.  Əyalət 



və vilayət əncümənlərinin təşkil olunmayacağını rəsmi surətdə elan etdi. Hökumət 

çoxlu miqdarda ərzağı Azərbaycandan daşıtmaqla orada süni qıtlıq yaratmaq istədi. 

Azərbaycan  tacirlərinin  15  milyon  tümənə  yaxın  pulunu  Tehran  banklarına 

köçürməklə, Azərbaycan ticarətində çətinliklər yaratdı. 1945-ci il sentyabrın 10-da 

Marağa  və  oktyabrın  20-də  Ərdəbil  şəhərlərində  hərbi  vəziyyət  elan  edildi. 

Marağada  ADP-nin  fəal  üzvü,  şəhər  idarəsinin  rəisi  Məhəmməd  Hüseyn  Rahvər 

terror nəticəsində öldürüldü. Azərbaycan xalqının etirazına baxmayaraq, sentyabrın 

12-də  qatı  irticaçı  S.M.Fərrux  Azərbaycana  vali  təyin  olundu.  Hökumət  başçısı, 

hərbi nazir və İran qoşunu Baş qərargahı rəisinin iştirakı ilə keçirilən iclasda ADP-

nin  komitə  üzvlərinin  Təbrizdə  həbs  edilərək  gizli  və  təcili  Tehrana  aparılması 

qərara  alındı.  Bu  barədə  hökumətin  Azərbaycandakı  diviziya  komandanlığına 

xüsusi əmr də verildi.

44

 

İrticanın  qarşısını  almaq  üçün  demokratik  təşkilat  üzvlərindən  Sovet 



İttifaqına  tərəfdar  olanların  silahlandırılması  zəruri  məsələyə  çevrilmişdi.  Buna 

görə  ÜİK(b)P  MK və  SSRİ  XKS 1945-ci  il oktyabrın 8-də  vəziyyətin ciddiliyini 

nəzərə  alaraq,  Cənubi  Azərbaycanda  möhkəmlənmək  barədə  qərar  qəbul  etdi.

45

 



Buraya göndərilmək üçün çoxlu silah ayrıldı. 

1945-ci  il  noyabrın  20-21-də  Təbrizdə  keçiriləcək  Azərbaycan  Xalq 

Konqresinə  (AXK)  Cənubi  Azərbaycanın  bütün  şəhərlərindən  nümayəndələrin 

seçilməsi  üzrə  kompaniyanın  getdiyi  bir  vaxtda  İran  qoşununun  birinci  dəstəsi 

noyabrın 17-də, ikinci dəstəsi 18-də Tehrandan Qəzvinə tərəf hərəkət etdi. Fədailər 

hökumətin silahlı qüvvələrinə ilk zərbəni 1945-ci il noyabrın 16-dan 17-nə keçən 

gecə  Marağa,  Mərənd,  Miyanə,  Sərab  və  Ərdəbil  mahallarında  eyni  bir  vaxtda 

endirdilər.  Nəticədə  Təbriz,  Ərdəbil,  Əhər,  Astara,  Marağa,  Miyandab,  Urmiyə, 

Xoy  və  Maku  şəhərlərindəki  dövlət  qüvvələri  bir-birindən  ayrı  düşərək  təklənmiş 

oldular.


46

 

1945-ci  il  noyabrın  18-dən  26-dək  Azərbaycanın  böyük  qəsəbə  və 



şəhərlərində, o cümlədən Nəmin, Zəncan, Germi, Astara, Biləsuvarda, dekabrın 1-

dən  19-dək  Xoy,  Maku,  Səlmas,  Marağa,  Meşkinşəhr,  Təbriz,  Əhər,  Xalxal, 

Ərdəbil,  Kələybər,  Miyandab  və  Urmiyədə  "Hökumət  qan  tökülmədən  irtica 

qüvvələrinin əlindən çıxıb xalqın əlinə keçdi".

47

 

Azərbaycan Xalq Konqresi özünü Müəssislər Məclisi elan etdi və tərkibində 



Milli  Heyət  seçildi.  Bu  heyət  Azərbaycan  Milli  Məclisinə  qədər  Müəssislər 

Məclisinin  qərarlarının  icrasını  və  seçkilərin  keçirilməsini  təmin  etməli  idi. 

Müəssislər  Məclisinin  qəbul  etdiyi  Bəyannamədə  Azərbaycana  İran  dövləti 

daxilində milli muxtariyyət verilməsi tələb olunurdu.

48

 

1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 1-dək məclisə ümumi seçkilər keçirildi. 



12 dekabr - Milli Məclisin açıldığı gün Azərbaycan muxtariyyətinin yarandığı gün 

74 

 

oldu.



49

  Ölkədə  milli  azadlıq  hərəkatının  ümumi  yüksəlişi  şəraitində  manevr 

etməklə  vaxt  qazanmağa  çalışan  Tehran  hökuməti  1946-cı  il  iyunun  13-də 

Azərbaycan  Milli  Məclisini  Azərbaycan  Əyalət  əncüməni  kimi  tanımağa  məcbur 

oldu.

50 


Azərbaycan  valisini  təyin  etmək  (Əyalət  əncüməninin  təklifi  ilə)  İran 

hökumətinin səlahiyyətində qaldı. 

Azərbaycan  Milli  hökuməti  qısa  fəaliyyəti  ərzində  mühüm  əhəmiyyətli 

tədbirlər həyata keçirdi. 1946-cı il fevralın 16-da "Xalisələrin bölünməsi haqqında 

qanun"  və  "Müsadirə  haqqında  qanun"  qəbul  etdi.  Bu  qanunlar  əsasında  dövlət 

kəndlərinin  torpaqları  və  sular  kəndlilər  arasında  əvəzsiz  olaraq  bölünməli,  Milli 

hökumətə qarşı mübarizə edənlərin torpaqları kəndlilərə verilməli idi.

51

 



Sənayedə  fəhlə  nəzarəti  yaradıldı.  Azərbaycan  Milli  Məclisinin  1946-cı  il 

mayın 12-də qəbul etdiyi Əmək qanununda 8 saatlıq iş günü, əməkçilərin bir çox 

sosial-iqtisadi  ehtiyaclarının  təmin  edilməsi  nəzərdə  tutulurdu.  Qənd  zavodu, 

Təbrizin  tütün  və  çay  fabrikləri  Milli  hökumətin  ixtiyarına  keçdi.  Milli  hökumət 

Təbrizin "Şayan" trikotaj fabrikini satın aldı, Təbrizdə "Zəfər" adlı trikotaj fabriki 

və bir neçə şəhərdə parça və corab fabrikləri açdı.

52

 

1946-cı  il  fevralın  6-dan  xalq  qoşunları  yaradılmasına  başlandı.  Hərbi 



məktəb  açıldı,  az  müddətdə  xalq  qoşunları  üçün  250  nəfərdən  çox  zabit 

hazırlandı.

53

 

Mədəniyyət  sahəsində  mühüm  işlər  görüldü.  Milli  hökumətin  1946-cı  il  6 



yanvar tarixli "Dil haqqında Azərbaycan Milli hökumətinin qərarı" ilə Azərbaycan 

dili Cənubi Azərbaycanda rəsmi dövlət dili elan olundu.

54

 1946-cı il yanvarın 6-da 



Milli  hökumət  Təbrizdə  Azərbaycan  Dövlət  Darülfünunu  təşkil  etmək  haqqında 

qərar  verdi.  Tibb,  pedaqoji,  kənd  təsərrüfatı  fakültələrindən  ibarət  olan  Təbriz 

Universiteti rəsmi surətdə həmin il iyunun 12-də açıldı.

55

 



1946-cı  il  yanvarın  19-da  Təbrizdə  Ali  İncəsənət  və  Rəssamlıq  Məktəbi, 

martın 28-də Azərbaycan Dövlət Teatrı, aprelin 7-də Azərbaycan radiosu, iyulun 5-

də İncəsənət Muzeyi, sentyabrın 3-də Azərbaycan Milli orkestri

56

 və onun əsasında 



təşkil olunmuş Dövlət Filarmoniyası

57

 fəaliyyətə başladı.  Xalq hökuməti hesabına 



7 şəhərdə tərbiyə evləri, şəhər, qəsəbə və kəndlərdə çoxlu kitabxana və qiraətxana 

açıldı, Azərbaycan Rəssamlar və Heykəltəraşlar Cəmiyyəti təşkil olundu, Ərdəbil, 

Astara, Marağa və digər şəhərlərdə teatr binaları tikildi. Əhalinin vəsaiti hesabına 

bir  ildə  2000-dən  artıq  məktəb  açıldı.  Azərbaycan  dilində  20-dən  çox  qəzet  və 

jurnal nəşr edilməyə başlandı.

58

 



İran hökuməti sovet qoşunlarının İrandan çıxmasına qədər gözləmək, ABŞ-

dan hərbi-siyasi kömək almaq və mürtəce qüvvələri birləşdirməklə əsas məqsədinə 

nail olmaq istəyirdi. 

Sovet  İttifaqı,  Böyük  Britaniya  və  İran  arasında  bağlanmış  1942-ci  il  29 

yanvar tarixli ittifaq müqaviləsinə görə, sovet qoşunlarının İranda qalması müddəti 


75 

 

1946-cı  il  martın  2-də  qurtardı.  Elə  həmin  gün  Məşhəd,  Şahrud,  Semnan  kimi 



nisbətən  sakit  şəhərlərdən  sovet  qoşunlarının  çıxarılmasına  başlandı.

59

  Ancaq 



Cənubi Azərbaycandakı hadisələrlə əlaqədar bu iş bir qədər dayandırıldı. ABŞ və 

Böyük  Britaniya  dövlətləri  BMT-nin  1946-cı  ilin  yanvarında  Londonda  keçirilən 

sessiyasında  "İran  məsələsi"ni  Təhlükəsizlik  Şurasının  gündəliyinə  çıxardılar. 

Lakin SSRİ-nin təkidi ilə bu məsələ təxirə salındı.

60

 

1946-cı il  martın 18-də "İran məsələsi" ikinci dəfə Təhlükəsizlik Şurasının 



gündəliyinə  çıxarıldı  və  martın  26-da  bu  məsələyə  baxıldı.  Ancaq  sovet 

qoşunlarının  martın  24-də  yenidən  təxliyəsi  getdiyi  üçün  müzakirə  İran 

hökumətinin xahişi ilə dayandırıldı. 1946-cı il aprelin 4-də Moskvada SSRİ və İran 

hökumətləri  qalan  qoşunların  da  çıxarılması  haqqında  razılığa  gəldilər.

61

  Həmin 


tarixdə (4 aprel 1946-cı il) Tehran şəhərində imzalanmış Sovet-İran sazişinin 3-cü 

maddəsində  deyilirdi:  "Azərbaycan  (Cənubi  Azərbaycan  nəzərdə  tutulur  -  Red.) 

məsələsi  İranın  daxili  işi  olduğundan  mövcud  qanunlara  görə  hökumətlə 

Azərbaycan  əhalisi  arasında  və  Azərbaycan  xalqına  xeyirxah  münasibət  ruhunda 

islahat keçirməyin dinc yolu tapılacaqdır".

62

 



1946-cı  il  aprelin  axırından  həyata  keçirilən  sovet  qoşunlarının  təxliyəsi 

İranın  başqa  rayonları  kimi,  Cənubi  Azərbaycanda  da  mayın  26-da  başa 

çatdırıldı.

63

 



Beləliklə,  "Azərbaycan  məsələsi  İranın  daxili  işi  olduğundan"  artıq  onun 

taleyi həll edilmişdi. Hələ 1942-ci ilin sonundan İranın bütün silahlı qüvvələrinin 

ixtiyarını  öz  əlinə  keçirmiş  ABŞ  hərbi  heyətləri  21  Azər  hərəkatının  əvvəlindən 

İranın  silahlı  qüvvələrini  Azərbaycana  qarşı  hücuma  hazırlayırdılar.  Bununla 

əlaqədar  İran  hökuməti  ABŞ-dan  20  milyon  dollarlıq  silah  və  hərbi  sursat  almış, 

əməliyyat  zamanı  amerikalılar  İran  qoşununa  40  bombardmançı  təyyarə 

vermişdilər. İngilislər isə 1946-cı ilin avqustunda İran sərhədinə, Bəsrə şəhərinə 5 

diviziya  gətirmiş,  hərbi  gəmiləri  İranın  Xürrəmşəhr  və  Abadan  limanlarına  yan 

almışdı.

64

 



1946-cı  il  sentyabrın  1-də  Azərbaycan  Xalq  hakimiyyəti  üzərinə  ümumi 

silahlı hücuma başlayan İran hökuməti 1946-cı il dekabrın 20-də onun fəaliyyətinə 

son qoydu.

65 


 

 


76 

 

II BÖLMƏ 



AZƏRBAYCAN SSR 

DĠNC QURUCULUQ DÖVRÜNDƏ 

VƏ MÜSTƏQĠLLĠK ƏRƏFƏSĠNDƏ

 

 

I FƏSİL 


 

RESPUBLĠKANIN SOSĠAL-ĠQTĠSADĠ ĠNKĠġAFI 

 

(1945-1960-cı illər) 



 


Yüklə 17,94 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   40




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin