Viruslarning tuzilishi va hususiyatlari

---

22 
VIRUSLARNING TUZILISHI VA HUSUSIYATLARI
Toshtemriova M 
Farg’ona davlat universiteti Tabiit fanlar fakulteti Zoologiya va umumiy biologiya 
kafedrasi kata o’qituvchisi (PhD)
https://doi.org/10.5281/zenodo.7952456 
 
Annotatsiya: Viruslar tabiatda keng tarqalgan bo’lib odam, hayvonlar va oʻsimliklarda har xil 
ogʻir kasalliklarni paydo qiladi. Ular tirik organizimga xos bo’lgan hususiyatlarni faqat 
hujayra tarqatuvchi yoki mexanik yoʻl bilan tarqaladi. Koʻpchilik viruslar yillab tiriklik 
xususiyatini yoʻqotmaydi, qulay sharoitga (tirik hujayraga) tushib qolishi bilan kasallik 
qoʻzgʻata boshlaydi. Viruslar qoʻzgʻatadigan kasallikning paydo boʻlishiga koʻpincha faqat bitta 
virus zarrasi sabab boʻlishi mumkin. 
Kalit so’z: Gripp, adenovirusli infeksiyalar produktiv reproduksiya.
Viruslar -juda mayda hujayrasiz biologik obyekt hisoblanib, ular tirik hujayralarning 
(o‘simliklar, bakteriyalar, hasharotlar, hayvonlar) genetik apparatida doimiy parazitlik qilishi 
bilan boshqa organizmlardan farqlanadi. Viruslar genomida faqatgina bir turdagi nuklein 
kislota bor. Hayotning barcha shakllari, ya’ni o‘simliklardan to odam organizmigacha viruslar 
bilan zararlanishi mumkin. Ulaming xo'jayin hujayrasi genetik apparatiga yangi ma’lumotlarni 
olib o‘tish qobiliyatiga egaligi barcha tirik organizmlar biologik evolyusiyasi va 
o‘zgaruvchanligida muhim omil hisoblanadi. Bundan tashqari, olimlar o‘sma kasalliklari, 
ateroskleroz, diabet, ruhiy va asab kasalliklari hamda boshqa yuqumli patologiyalarning kelib 
chiqishini ham viruslar bilan bog‘lashmoqda. Mikrobiologiya asosida hosil bo’lgan 
virusologiya fani hozirgi vaqtga kelib, mikrobiologiya sohasidan ajralib chiqdi va mustaqil 
fundamental ilmiy yo‘nalishga aylandi.Virusologiya fani yuqumli kasalliklar bo‘yicha 
ishlayotgan shifokorlarning nazariy tayyorgarligi va amaliy faoliyatida katta ahamiyatga ega. 
Virusologik tekshirish usullarining takomillashib borishi, molekulyar biologiya, genetika, 
bioximiya, fizika va matematika fanlari yutuqlaridan keng foydalanish hisobiga virusologiya 
tez rivojlanib bormoqda. Bu fanning keng ko’lamda o‘qitilishi natijasida virusologiya ko‘plab 
yutuqlarga erishmoqda.Viruslar hayotning elementar birligi bo’lib, molekulyar biologlar va 
genetiklar uchun ideal obyekt hisoblanadi. XX asrda viruslarga bog‘liq buyuk biologik 
yangiliklar qilindi, bunda oqsil va nuklein kislotalar sintezining mexanizmi aniqlandi va 
genetik kod ochib berildi.Oxirgi o‘n yillikda bakterial infeksiyalar epidemiyasining kamayishi 
va virusli yuqumli kasalliklaming oshib ketishi kuzatilmoqda. Viruslar keltirib chiqargan 
yuqumli kasalliklar umumiy yuqumli kasalliklaming 80% ini tashkil qiladi. Gripp, adenovirusli 
infeksiyalar, virusli gepatitlar va virus tabiatli boshqa infeksiyalar jamiyat salomatligiga va 
iqtisodiyotga katta ziyon yetkazadi. Tabiatda ko‘plab o‘ta xavfli viruslar mavjud bo‘lib, g‘arb 
siyosatchilari ulardan biologik urushda samarali vosita sifatida foydalanish mumkin deb 
baholamoqdalar.0‘zbekiston Respublikasida virusologik xizmat tarmoqlari mavjud bo‘lib, ular 
barcha viloyatlar sanitariya - epidemiologik tashkilotlar tarkibiga kiradi. Bundan tashqari, 
1978 yildan boshlab O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni Saqlash Vazirligiga qarashli 
Virusologiya Ilmiy Tadqiqot Instituti ishlab kelmoqda. 
Viruslarning o‘ziga xos xususiyatlari (ta’rifi) 
Viruslar - bu mustaqil genom (DNK yoki RNK) tuzilishiga ega bo‘lgan, tirik organizmda yoki 
hujayra kulturalarida ko‘paya olish (reproduksiya) va moslashish (adaptasiya) hamda 
o‘zgaruvchanlik xususiyatlariga ega bo‘lgan hayotning hujayrasiz shaklidir.Hozirda odamlar, 

---

23 
umurtqali hayvonlar, qushlar, baliqlar, o‘simliklar va mikroorganizmlami zararlovchi viruslar 
juda ko‘p uchraydi.Viruslar boshqa mikroblardan mutlaqo farq qiladi va alohida - 
Virapodsholigiga kiradi. 
Viruslarning xususiyatlari: 
Viruslarda sitoplazma, yadro, mitoxondriya va ribosoma kabi organellalar yo‘q, shuning 
uchun ularda hujayraviy jarayon bo`lmaydi.Viruslar o‘z tarkibida genom vazifasini bajaruvchi 
faqat X nuklein kislota (DNK yoki RNK) tutadi. Viruslarning xususiy oqsil sintezlovchi va 
energiyani boshqaruvchi tizimi yo‘q, ya’ni to‘liq xo'jayin hujayrasiga bog‘liq bo‘lmagan 
genetik darajadagi qat’iy hujayra ichi paraziti hisoblanadi. Viruslar dis’yunktiv usulda 
ko‘payadi va sezuvchan hujayrada reproduksiyalanadi, bunda u xo‘jayin hujayra resurslari va 
biosintetil tizimlaridan foydalanadi.Viruslarning 2 xil ko‘rinishi farqlanadi - hujayradan 
tashqaridagi va hujayra ichi virusi.Hujayradan tashqaridagi virus fanda virion deb nomlanadi 
(esk adabiyotlarda nomlanishi - virusli bo‘lakcha). Bu hayot faoliyatini namoyon etmaydigan 
yetilgan virus ko‘rinishidir. Virion virusni tashqi muhitda saqlash va uni bir organizmdan 
boshqa bir organizmga hamda„ bir hujayradan boshqa bir hujayraga o‘tkazish vazifasini 
bajaradi.Hujayra ichi virusi —vegetativ virusdir. U zararlangan hujayrada reproduksiyalanadi, 
produktiv infeksiyani qo‘zg‘atadi, virionning yangi avlodi shakllanadi va natijada hujayra 
halok bo‘ladi. Reproduksiya jarayoni tugallanmasdan ham qolishi mumkin, bunda virion hosil 
bo‘lmaydi va abortiv infeksiya kelib chiqadi.Ayrim viruslar o‘zining genetik material ini 
xo‘jayin hujayra xromosomasiga provirus ko‘rinishida o‘tkazish qobiliyatiga ega. Provirus 
bo‘linish jarayonida hujayra xromosomasi bilan birgalikda replikatsiya qilinadi va yangi qiz 
hujayraga o‘tadi. Virusli infeksiyaning bunday shakli integrativ deb nomlanadi va uzoq vaqt 
saqlanishi yoki yana produktiv infeksiyaga aylanishi mumkin.
 
 
References: 
1. 
Rаsulоvа T.Х., Dаvrаnоv K.D., Jurаеvа U.M., Mаgbulоvа N.А. Mikrоbiоlоgik tаdqiqоtlаr 
uchun uslubiy qo’llаnmа.T.: 2012. 
2. 
Mirхаmidоvа R., Vахаbоv А.Х., Dаvrаnоv K., Tursunbоеvа G.S. Mikrоbiоlоgiya vа 
biоtехnоlоgiya аsоslаri. Tоshkеnt: 11m Ziyo. 2014. 
3. 
Rаsulоvа T.Х., Mаgbulоvа N.А. Руководство к лабораторным работам по 
микробиологии. T.: 2015.