AAZƏrbaycan tariXİNİn məNBƏŞÜnasliğI

Ədəbiyyat

1. 
   Полное собрание законов Рос. Империи. Собр. 2-е. Т. XIII, XIV, XV. Баку по переписи. 1903 г. Б., 1905
   

MÜHAZİRƏ IX


XIX ƏSR – XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNİN TARİXİ VƏ ƏDƏBİ
ƏSƏRLƏRİ TARİXİ MƏNBƏ KİMİ

Plan: 1. Tarixi və ədəbi əsərlərin tarixi mənbə kimi xüsusiyyətləri

2. 
   A.Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsəri Azərbaycan tarixinə dair mənbə
   

kimi

2. 
   Tarixi xronikalar – Azərbaycan xanlıqlarının tarixinə dair mənbə kimi
   
3. 
   M.Kazımbəyin Şərq xalqlarının tarixi sahəsindəki araşdırmaları tarixi mənbə kimi
   
4. 
   Ədəbi əsərlərdə Azərbaycan gerçəkliyinin əks olunması
   

XIX- XX əsrlərin tarixinə aid olan mənbələr içərisində tarixi və ədəbi əsərlər xüsusi yer tutur və mənbələrin böyük bir kompleksini təşkil edir. Ümumiyyətlə Azərbaycan tarixi üçün bu qəbildən olan mənbələrdən geniş istifadə olunması səciyyəvi xarakter daşıyır. Bu əsərlər bir tərəfdən tarixşünaslıq səpgisində, digər tərəfdən isə konkret tarixi mənbələr kimi öyrənilir və istifadə olunur.

Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra bir nəsil tarixçilər və xronistlər meydana çıxmışdı ki, bunların da hər biri vətən tarixşünaslığına öz töhfəsini vermişdir. Onların qoyub getdiyi əsərlərin dəyəri zaman keçdikcə daha da artır. Bu əsərlərin içərisində A.Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm”i (1841), Kərim ağa Fateh Şəkixanovun “Şəki xanlarının müxtəsər tarixi (1829), Mirzə Adıgözəlbəyin “Qarabağnamə”si (1845), Mirzə Camal Cavanşirin “Qarabağ tarixi” (1847), Əhməd bəy Cavanşirin “1747-ci ildən 1805-ci ilə qədər Qarabağ xanlığının siyası vəziyyətinə dair” (1883), İskəndər bəy Hacınskinin “Qubalı Fətəli xanın həyatının təsviri” (XIX əsrin birinci yarısı), Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlunun “Talış xanlığının tarixi” (1883), Şeyx İbrahim Nasihin “Gəncənin tarixi” və b. əsərlər vardır.
Bəhs etdiyimiz dövrdə yaşamış digər müəlliflər - M.F.Axundov, M.Kazımbəy, Həsənbəy Zərdabi, S.Ə.Şirvani, N.Vəzirov, N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Y.V.Çəmənzəminli, Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə və bir çox başqaları öz əsərləri ilə tarix elmimizi, ədəbiyyatımızı, dilçiliyimizi, ictimai-siyasi fikir dünyamızı inkişaf etdirmiş və zənginləşdirmişlər. Məhz bu mütərəqqi ziyalıların əməyi nəticəsində XX əsrin əvvəllərində milli-azadlıq hərəkatı vüsət almış, 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti elan olunmuşdu.
Xalqın oyanışında Azərbaycan milli burjuaziyasının da misilsiz xidmətləri vardı. Beləliklə, tarixi və ədəbi əsərlərin öyrənilməsi zəruridir, çünki bir çox problemlərin tədqiqinə kömək edə bilər və bəzən hətta bu əsərlər tarixi mənbə kimi birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir. Bu qrup mənbələrdən istifadə edərkən belə bir cəhət nəzərə alınmalıdır ki, elmi fikri özündə əks etdirən abidələrlə bədii ədəbiyyat abidələri arasında oxşar cəhətlər vardır. Elmi fikir abidələrinin ictimai idrak forması kimi, bədii ədəbiyyat abidələrinin isə siyasi, hüquqi, mənəvi, fəlsəfi baxışların və müəyyən sosial qrupların baxışlarının tərənnümçüsü kimi ümumi cəhəti ondan ibarətdir ki, bunlar hamısı real gerçəkliyi əks etdirir.
Həm alim, həm də yazıçı çalışır ki, həyatı hərəkətdə və inkişafda təsvir etsin, ictimai qüvvələrin mübarizəsini və toqquşmasını qələmə alsın, təsvir olunan dövrün milli mədəniyyətinin xüsusiyyətlərini göstərsin, xalqın məişətini və adət-ənənələrini, mənəvi dünyasını işıqlandırsın. Bədii ədəbiyyatla elmi əsərlər arasında oxşar cəhətlər olduğu kimi, fərqli cəhətlər də var. Bu fərq yazıçı ilə alimin təfəkküt tərzindədir, onların real gerçəkliyi təsvir etmək üsullarında və vasitələrindədir. Ədəbiyyat gerçəkliyi məntiqi abstraksiyalarla deyil, elmi-nəzəri metodlarla deyil, bədii obrazlar vasitəsilə dərk edir. Sənət vasitəsilə dərketmə üsulları elmi üsullar vasitəsilə dərketmədən fərqlənir. Əgər yazıçı ilk əvvəl oxucunun hisslərinə, duyğularına və qəlbinə təsir göstərməyə çalışırsa, alim oxucunun ağlı üçün zəruri olan müxtəlıf biliklər verməyi qarşısına məqsəd qoyur. Elm və ədəbiyyat əsərləri obyektiv dünyanın inikası ilə onların müəlliflərinin subyektiv yaradıcılıq dünyagörüşünün vəhdətindən yaranır. Bu xüsusiyyət bədii və elmi ədəbiyyatın tarixi mənbə kimi özünəməxsusluğunu müəyyən edir. Bu özünəməxsusluq ondan ibarətdir ki, bu əsərlər təkcə onlarda təsvir olunan hadisələri və faktları öyrənmək üçün deyil, həm də o dövrdə hakim olan ideyaları, cəmiyyətdəki ictimai rəyi obyektiv əks etdirən bir mənbə kimi çıxış edir. Bu mənada tarixçi üçün həmin əsərlərdə haqqında söhbət gedən konkret predmet bir o qədər də əhəmiyyətli deyil, daha əhəmiyyətlisi müəllifin hadisələri, həyatı (istər müasir olsun, istərsə də uzaq keçmiş) hansı mövqedən, hansı bucaq altında, hansı prizmadan şərh etməsidir. Beləliklə, ədəbi və bir çox hallarda tarixi əsərlərdə ikinci plan, mətnaltı məna meydana çıxır ki, bunun da işıqlandırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərindən tarixi mənbə kimi istifadə edərkən, bizi oradakı konkret məsələlərdən daha çox o dövrün mütərəqqi əhvali-ruhiyyəli ziyalıları tərəfindən tarixi gerçəkliyin, onları əhatə edən mühitin neçə dərk edilməsi məsələsi maraqlandırır.
Bəhs etdiyimiz dövrün görkəmli tarixçilərindən biri Abbasqulu ağa Bakıxanov (1794-1847-ci il) olmuşdur. O, Bakının Əmircan kəndində anadan olmuşdu. O, Bakı xanlarının nəslindən olan Mirzə Məhəmmədxanın oğlu idi. Atası Bakıdan Qubaya köçərkən A.Bakıxanovun 7 yaşı var idi. O, ilk təhsilini Qubada almış, ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənmiş, sonra Qafqazın baş hakimi Yermolov tərəfindən 1819-cu ildə Tiflisə çağırılaraq Şərq dillərinin mütərcimi vəzifəsinə təyin edilmiş, polkovnik rütbəsinə qədər yüksəlmişdir. Onun yaradıcılığında Azərbaycan tarixi problemləri mühüm yer tutur. Onun ilk əsəri olan “Riyaz ül-qüds“ də tarixi əsər sayıla bilər. 14 fəsildən ibarət olan bu əsərdə Kərbəla faciəsi və müsəlman müqəddəslərinin həyatı təsvir olunmuşdur. Digər bir addım onun “Dərbəndnamə”nin tərcüməsinə baslaması idi. Bu ədəbi-tarixi əsərin müəyyən hissələri “Tiflisskiye vedomosti“ qəzetinin 1829-cu nömrəsində dərc edilmişdir. XIX yüzilliyin 30-40-cı illərində onun xidməti fəaliyyəti ilə əlaqədar Qafqazın, xüsusən də Azərbaycanın tarixi ilə bağlı çoxsaylı mənbələrlə tanışlığı ona Azərbaycanın ta qədim dövrdən yeni dövrünə qədərki tarixini qələmə almaq imkanını verdi. Məhz 1837-ci il Quba üsyanını araşdıranlardan birincisi A.Bakıxanov olmuşdur. ”Gülüstani-İrəm” onun müxtəlif dillərdə mövcud olan əsas mənbələri və tarix kitablarını uzun illər mütaliə etdikdən sonra, 1841-ci ildə ilk dəfə Azərbaycan və Dağıstan xalqlrının tarixinə dair beş fəsildən ibarət farsca yazılmış ən dəyərli mənbə hesab edilə bilər.
A.Bakıxanov tarixin nədən ibarət olduğunu, onun əhəmiyyətini xarakterizə edərək yazırdı: ”tarix insanı gözəl əxlaqlı edir, ona dolanacaq və yaşayış işlərini öyrədir. Buna görə də onu mənəvi elmlərin nailiyyətlərindən hesab edib, bunu demək olar: tarix hökmsüz və zülmsüz elə bir hökmrandır ki, bütün adəm övladı onun əmrlərinə boyun əyməlidir. Tarix elə bir danışmayan natiqdir ki, sələflərin vəsiyyətini bütün təfsilat və təriflərilə xələflərə bildirir, ehtiyac və rifah səbəblərini, tərəqqi və tənəzzül yollarını anladır.”
A.Bakıxanov müxtəlif rəsmi sənəd və fərmanlardan istifadə etmiş, maddi mədəniyyət nümunələri, toponimika, numizmatikaya dair dəyərli fikirlər söyləmişdir. Özünə tələbkarlıqla yanaşan A.Bakıxanov əsəri haqqında yazırdı: ”ümidvaram ki, həqiqətə bələd olan oxucular bu əsərin qüsur və nöqsanını vaxtın darlığına, qabiliyyətimin zəifliyinə, halımın pərişanlığına və vəsaitin azlığına həvalə edib onun islah və təkmilinə çalışarlar.” Bu fikirlər onun nə dərəcədə yüksək məziyyətə malik olduğunu göstərir. O,bu əsəri Şərq tarixi ənənəsinə sadiq olaraq fars dilində yazmışdır. Əsəri 1843-cü ildə dostu, görkəmli polyak ziyalısı Tadeuş Lado Zablotzkinin yardımı ilə “Qafqazın Şərq hissəsinin tarixi“ adı altında rus dilinə çevirmişdir. Lakin əsərin nəşri onun sağlığında işıq üzü görmədi. Yalnız 1926-cı ildə, sovet dövründə rus dilinə, elə həmin ildə də Hacı Seyid Əzimin oğlu Mir Cəfər tərəfindən Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdi. Əsər rəsmi dairələrdə də qiymətləmdirilmişdi. Rusiyanın hərbi naziri knyaz Çernışev əsəri I Nikolaya təqdim etmiş və çar tərəfindən qiymətləndirilərək ona brilyant üzük vermiş və elmi dəyərinin müəyyənləşdirilməsi Rusiya EA-na həvalə edilmişdir. Əsərə geniş rəy verən akademiklər M.Brosse və B.Dorn onun dəyərini yüksək qiymətləndirməklə yanaşı, onun çatışmayan cəhətlərini də qeyd etmişlər. A.Bakıxanovun fars dilində yazdığı “Kəşf ül-qəraib” əsəri Azərbaycan tarixinin yalnız milli mövzularla məhdudlaşmadığına sübutdur. O,eyni zamanda dünya tarixilə bağlı problemlərə toxunmuşdur. Onun nücum elminə dair yazdığı “Əsrarül-Mələkut” Azərbaycan xalqının elmi təfəkkür tarixində son dərəcə böyük rol oynadı. O, geosentrik nəzəriyyəyə qarşı çıxaraq heliosentrik nəzəriyyənin müdafiəçisi kimi çıxış etdi. Belə bir fakt var ki, o, Türkiyə yolu ilə Məkkəyə gedən zaman 1846-cı ildə hakimiyyətdə olan Sultan Əbdülməcidə əsərini təqdim etmiş və sultanın tapşırığı ilə əsər görkəmli türk alimi Həyatizadə Seyid Şərəf tərəfindən türk dilinə tərcümə edilmişdir. Əsərin fars dilində də yazılan variantı olmuş, lakin təəssüf ki, bu, bizim əlimizdə yoxdur.
Bəhs etdiyimiz dövrün görkəmli mütəfəkkirlərindən biri də Rusiyada şərqşünaslıq elminin əsasını qoyan, dünya orientalizminin inkişafında böyük xidməti olan Mirzə Kazımbəy olmuşdur (1802-1870). Mirzə Kazımbəyin dünyagörüşünün formalaşmasına təsir edən amillər onun gələcək həyatını təyin etdi. O, həm Şərq , həm də Avropa dillərini bilmiş və demək olar ki bu dillərdə də əsərlərini qələmə almışdır. Onun Azərbaycan və Qafqazın tarixinə dair müxtəlif səpgidə yazdığı əsərləri ona dünya şöhrəti gətirmiş və müxtəlif elmi cəmiyyətlər tərəfindən qiymətləndirilmişdir. O, Azərbaycanın ən qədim və orta əsrlər dövrü ilə maraqlanmış, tarix elminə yeniliklər gətirmişdir. Zərdüştlük, Avesta, Azərbaycan sözünün etimalogiyası onu hər zaman düşündürmüş və bunlar haqqında maraqlı məlumatlar vermişdir. Tarixi səpgidə yazdığı əsərlər bunlardır: “Uyğurlar haqqında tədqiqatlar” (1841), “Dərbəndnamə” (1851), “Müridizm və Şamil” (1859), “İslam tarixi” (1860), “Bab və Babilər” (1865). O, qədim uyğurların türk mənşəyini və onlarən Orta Asiyanın, eləcə də Çinin avtoxton əhalisi olmasını sübuta yetirdi. Orta əsr Azərbaycan tarixinin ən mühüm mənbələrindən biri sayılan “Dərbəndnamə”ni çap etdirməsi ona dünya şöhrəti gətirdi. O, XVII əsr tarixçisi Məhəmməd Əvvabinin bu əsərinin həm türk, həm də farsca olan nüsxələrini ortaya çıxarmışdır. Bundan başqa o, türk versiyasının siyahılarını müəyyənləşdirmişdir. Ümumiyyətlə türk versiyasının 6 siyahısı var: 1.Berlin Kayzer kitabxanasında olan siyahı (Klaprot bundan istifadə etmişdir); 2.Fransa Kral kitabxanasında olan siyahı ( Steven istifadə etmişdir)” 3-4-cü siyahilar-Sankt-Peterburq İmperator Kitabxanasında olan siyahılardır (bunlardan birini Dorn Kazımbəyə vermişdir); 5.Moskva Rumyantsev Muzeyində olan nüsxə; 6.Dərbənddən Mirzə Kazımbəyə göndərilən nüsxə; Fars versiyasının 2 siyahısı var: 1.Sankt-Peterburq EA Asiya Muzeyində saxlanılan nüxsə; 2.Sankt-Peterburq İmperator Kütləvi kitabxanasında axlanılan nüxsə.
A.Bakıxanov və M.Kazımbəy türkcə əlyazmanı orijinal, farscanı isə çevirmə hesab etmişlər. Dərbəndnamənin 3 tam çapı var. 1829-cu il fransız çapı, 1851-ci il ingilis çapı,1898-ci ilin rus çapı (Səfərəlibəy Vəlibəyov tərəfindən rus dilinə çevrilmiş və Əlixan Avarlı redaktə etmişdir).
Bu dövrün siyasi fəaliyyətinə meyl edən və yeni təşəkkül tapmaqda olan Azərbaycan ziyalılarının irəli sürdüyü tələblərin real və məntiqi olduğunu təsdiq etmək üçün tarixə müraciət edən mütəfəkkirlərdən biri də Mirzə Fətəli Axundovdur. M.F.Axundov (1812-1878) Nuxa şəhərində anadan olmuş, rus məktəbini bitirdikdən sonra babasının təşəbbüsü və Baron Rozenin yardımı ilə Tiflisdə Qafqaz canişinliyinin dəftərxanasında Şərq dilləri mütərcimi vəzifəsində çalışmışdır. M.F.Axundov ədəbi tənqidin və publisistikanın banısi olmuş, Mirzə Şəfi Vazehdən xüsusi dərs almış, ərəb və fars dillərini gözəl bilirdi. O, Rusiya ilə İran arasındakı diplomatik danışıqlarda iştirak etmiş, polkovnik rütbəsinə qədər yüksəlmiş, lakin siyasi etibarsızlıqda ittiham edilərək işdən xaric edilmişdir. O, ensiklopedik biliyə malik ziyalı idi və qısa müddət ərzində yazdığı (1850-1857) əsərləri ilə Azərbaycan dramaturgiyasının əsasını qoymuşdu. Onun ictimai-siyasi görüşləri və tarixə baxışları “Aldanmış Kəvakib”də öz əksini tapır. Bu əsər vasitəsilə o, monarxiya üsulunu ifşa edərək, Məşrutə tərəfdarı kimi çıxış edir. Hind şahzadəsi Kəmalüddövlənin öz dostu İran şəhzadəsi Cəlalüddövləyə 3 məktubu və 1 cavab məktubu, Kritika, Tənqid Risaləsi, Babilik əqidələri, 1618-ci ildə Bağdad yaxınlığında türk ordusunun vəziyyəti barədə əsərlərı mənbəşünaslıq baxımından əhəmiyyətlidir. Ümumiyyətlə, M.F.Axundov Azərbaycan mühitində islahatçı kimi formalaşmış, maarifçilik ideyalarını təbliğ etmiş və Qafqazda baş verən ciddi ictimai-siyasi proseslər onu maarifçi demokratiyadan inilabi demokratiyaya doğru aparmışdı.
Bu dövrün digər tanınmış mürəfəkkirlərindən biri də Həsənbəy Zərdabidir (1842-1907). O, Şamaxı quberniyası Göyçay qəzasının Zərdab kəndində anadan olmuş, Tiflis gimnaziyasını bitirdikdən sonra hökumətin xərci ilə Moskva Universitetinə oxumağa göndərilmişdir. Universitetin fizika-riyaziyyat fakültəsini bitirdikdən sonra çar hökumət dairələrində etimadsızlıq qazandığına görə, Bakı gimnaziyasından xaric edilmişdir. Əvvəlcə Zərdabda, sonra isə Bakıda fəaliyyətini davam etdirmişdir. Həsənbəy Zərdabi maarifçilik ideyalarını həyata keçirmək üçün müəllimlik fəaliyyəti ilə kifayətlənməmiş, Azərbaycanda ilk milli mətbuatın, Azərbaycan teatrının, “Cəmiyyəti xeyriyyə”nin yaradilmasında misilsiz xidmət göstərmişdir. Onun tarixə dair heç bir əsəri olmasa da, “Əkinçi” qəzetini nəşr etdirməklə böyük bir tarix yaratmışdı.
Seyid Əzim Şirvani də tarixə dair əsərlər yazmışdır. O, Şamaxı şəhərində anadan olmuş, orta təhsilini başa vurduqdan sonra ərəb ölkələrində təhsilini davam etdirmiş və Vətənə qayıtdıqdan sonra bir sıra ölkələri gəzmiş və onların tarixini yazmağa cəhd etmişdir. O, maarifçi-demokrat idi və Azərbaycan tarixinə dair Şirvan xanlığının tarixi və Şirvan ölkəsinin qədim abidələri adlı 2 əsərin müəllifidir. O, Şirvana dair 34 arxeoloji abidəni müəyyən etmişdir. Bu əsərlərin Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində əhəmiyyəti böyükdür.
Türkçülük hərəkatının ideoloqu, ictimai-siyasi xadimlərindən biri də Əhməd bəy Mirzə Həsən oğlu Ağayev (1869-1939) olmuşdür. Hüquqşünas, şərqşünas, islamşünas alim olan Əhməd Ağaoğlu Qarabağ xanı Pənahəli xanın nəslindən idi. O, ilk təhsilini Şuşadakı rus məktəbində almış, sonra Tiflis gimnaziyasını bitirərək Peterbura getmiş və burada təhsilini yarımçıq qoyaraq Parisə getmiş və Sarbonna Universitetini bitirmişdir. O,Şərq xalqlarının tarixini mükəmməl öyrənərək 1890-cı ildə ilk elmi məqaləsini yazmışdır. O, şiə məzhəbinin mənbələri mövzusunda Londonda keçirilən Beynəlxalq şərqşünaslıq konfransında iştirak etmiş və məqalə Kembric Universitetinin vəsaiti ilə dərc olunmuşdur. Bu əsərə görə İran şahı ona firuzə qaşlı üzük vermişdir. O, burada yaşadığı dövrdə müsəlman dünyasının mümtaz siması Şeyx Cəmaləddin Əfqani ilə taniş olmuş və bu onun dünyagörüşünə təsir etmişdir. O, öz Vətəni ilə əlaqəni kəcməmiş, Tiflisdə nəşr olunan “Kafkaz” qəzetində məqalələr dərc etdirmişdir. 1894-cü ildə o, Vətənə qayıdıb “Məşriq” adlı qəzet çıxarmaq istəsə də, rədd cavabı almışdır. Bir müddət Şuşada fransız dilindən dərs demiş, sonra mesenant H.Z.Tağıyevin dəvətilə Bakıya gəlmiş və burada “Kaspi “ qəzetilə əməkdaşlıq etmişdir. O, ”Müsəlman söhbətləri”, ”Müsəlman xalqının vəziyyəti” adlı silsilə məqalələr dərc erdirmişdir. O, “Nicat”, “Nəşri-Maarif”, “Səadət” kimi xeyriyyə cəmiyyətlərinin təşkilində iştirak etmiş və 1905-ci ildə Əlibəy Hüseynzadə ilə birlikdə Azərbaycanda milliyyətçilik düşüncəsini formalaşdırmışdır. 1906-cı ildə “Difai” partiyasını yaratmış, Bakıda müsəlman sahibkarların köməyi ilə II Nikolaya xarici neft sahibkarları ilə bağlı müraciətlər etmişdir. Təqiblər üzündən Türkiyəyə getmiş, Gənc türklərlə yaxınlaşmış, İttihad və tərəqqi partiyasına daxil olmuşdur. Ziya Göyalp, Yusif Akçura, Əlibəy Hüseynzadə, Həmdullah Sübhi ilə birgə çalışmış və Osmanlı parlamentinə deputat seçilmişdir. 1918-ci ildə Nuri Paşanın siyasi müşaviri kimi Azərbaycana gəlmiş, AXC parlamentinin üzvü olmuş və Paris sülh konfransina gedərkən İstanbulda türk jurnalisti kimi təqib olunaraq Malatya adasına sürgün olunmuşdur. 26 aylıq sürgündən sonra Atatürkün köməyi ilə İstanbula qayıtmış və TBMM deputatı seçilmişdi. Onun düşüncəsinin ana xəttini islamçılıq, qərbçilik, türkçülük təşkil edirdi. İslama baxışında o demokratik mövqedən çıxış edirdi.
Türkçülük ideyalarının əsasının qoyulmasında Əlibəy Hüseynzadənin (1864-1940) xidmətləri böyükdür. O, XIX yüzilliyin sonu XX yüzilliyin əvvəllərində türk müsəlman dünyasının yetişdirdiyi nadir şəxsiyyət və ədəbi simadır. Təsadüfi deyil ki, onu “türkçülüyün babası“ adlandırırlar. Onun şah əsəri “Siyasəti-fürusət”dir. Tarixə irs qoyub getdiyi ən böyük kitabı isə “Füyuzatdır.“ (Səadəti mənəviyyədir). Onun “Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir “, “Qərbin iki dastanında türk”, “Qırmızı qaranlıqlar içində yaşıl işıqlar” kimi əsərləri bəhs etdiyimiz dövrün tarixini öyrənmək üçün əvəzolunmaz mənbələrdir.