Conference committees conference chairs c
ANTROPONİMLƏRİN YARANMASINDA
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- I Uş haqqında
- II Dəxi haqqında.
- QƏRB QRUPU DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏ “BAĞIR” SOMATİZİMLİ SABİT SÖZ BİRLƏRMƏLƏRİ MəlihəƏSƏDOVA
- NİTQİN MƏDƏNİ VƏ QEYRİ- MƏDƏNİ FORMALARI Zümrüd MƏHƏRRƏMOVA
|
ANTROPONİMLƏRİN YARANMASINDA NİTQ HİSSƏLƏRİNİN ROLU Ceyhunə HÜSEYNOVA, Yeganə RƏHİMZADƏ Sumqayıt Dövlət Universiteti ceyhune.hüseyn@mail.ru AZƏRBAYCAN Müxtəlif xalqların adları onların tarixini əks etdirir, mədəniyyətindən xəbər verir. Adlar mədəniyyətdən xəbər verdiyi kimi bəzən ayrı-ayrı şəxslərin düşüncə tərzini, bəzən etnik göstəricilərini çatdırır. Azərbaycan, ümumiyyətlə türk xalqlarının təfəkküründə belə bir fikir vardır ki, adlar insanın gələcək taleyini həll edir. Deməli, adlar insana verilmiş ilk ən gözəl hədiyyədir. Qədim türk mədəniyyətində belə bir qanun da vardır ki, uşaqlar ərənlik göstərmiyincə onlara ad verməzdilər. Ad insana, insan da ada yaraşmalı idi. Ad qoyma məhz bu sujetlərə görə mədəniyyət hesab olunur. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
863 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Adların yaranması, formalaşması müəyyən sistemlə olmuşdur. Təbii ki, adlar insanların dünyagörüşündə, təxəyyülündə formalaşır. Lakin bu proses də dilin tələb və qaydalarına uyğun yaranır. Antroponimlər onomastik vahiddir. Onamastik vahidlər isə daim yenilənir və dəyişir. Onların yaranma yolları da dilin strukturuna uyğun baş verir. Antroponimlərin yaranma yollarının öyrənilməsi dilin bir sıra problemlərinin həlli yollarını açır. Antroponimlər yaranma yollarına görə 4 hissəyə bölünür: 1) leksik, 2) semantik, 3) morfoloji, 4) sintaktik. Adların bir qismi demək olar böyük əksəriyyəti semantik yolla, konversiya yolu ilə yaranmışdır. Belə ki, müxtəlif nitq hissələrinə aid olan bir sıra ümumi sözlər substantivləşir və xüsusi adlar əmələ gətirir. Məsələn: Gözəl, Göyçək, AydınT, Ağbəniz, Yaxşı və s. Burada iki xüsusiyyət sifətin ismə keçməsi; feillərin ismə keçməsi yolları ilə özünü göstərir. 1. Sifətin ismə keçməsi-Aydın, Qara, Sarı, Göyçək, Qərib, Qəhrəman, İlkin, Şirin və s. 2. Feillərin ismə keçməsi-Elsevər, Sevil, Gülər, Qorxmaz, Anar, Bəsti, Sevindik, Dursun, Sevil, Tapdıq və s. Semantik üsulla yaranmış bu antroponimlər təbii ki təsadüfən deyil, məqsədli şəkildə yaranmış, xalqın arzu və istəklərini, bəzən çatdırmaq istədiyi fikirləri əks etdirmişdir. 1)Ailənin istək və münasibəti ilə yaranan adlar-Fərəh, Arzu, Səadət, Sevinc, Məhəbbət və s. 2)Uşağın gözəl-göyçək olmasını arzu edənlər- Aybəniz, Gülbəniz, Qəşəng və s. 3)Uşağın ağıllı olmasını arzu ediənlər-Vaqif, Aqil,Natiq,Alim, Kamil 4)Uşağın bacarıqlı olması arzusu-Qalib, Qorxmaz, İgid, Şücaət, Mərdan və s. 5)Uşağın var-dövlətli olması arzusu-Sərvət, Tacir, Dövlət, Cəlal və s. 6)Uzun ömürlü olmasını arzu edənlər -Yaşar, Dursun, Ölməz və s. Antroponimlərin yaranmasında ən böyük rol nitq hissələrinin üzərinə düşür. Antroponimlər yaranmasında leksik şəkilçilər və nitq hissələrinin nəzərə alaraq onları aşağıdakı qruplara ayırmaq olar.
İsimdən isim, sifətdən isim, saydan isim, feildən isim, zərfdən isim düzəldənlər. Bunlar içərisində isimdən isim və feildən isim düzəldən şəkilçilər vasitəsilə düzələn antroponimlər daha çoxdur. 1) –lıq, -lik (Şadlıq, Şənlik); 2) -lar, -lər (Bəylər, Xanlar, Dağlar, Güllər); 3) –mar, (Yelmar Elmar, Şahmar); 4) -ət, (Səbaət); 5) –i (Niyazi, Səbzi); 6) –man, (Elman, Arzuman); 7) –im, -üm (Bəyim, Gülüm); 8) - əş (Günəş); 9) -süm (Gülsüm); 10) -baz (Şahbaz); 11) -dan (Aydan); 12) -stan (Gülüstan); 13) -dar, - dər (Səməndər, Cahandar) və s. kimi Antroponimlərin yaranmasında isim və isim düzəldən şəkilçilərin rolu böyükdür. Sifətdən isim düzəldən şəkilçilərə misal olaraq: 1) –ca,-cə (Ağca, Sarıca); 2) -ş (Qardaş);3) -üş (Göyüş) və s. Saydan isim düzəldənlərə misal olaraq, -ca(Təkcə,Bircə ) antroponimi ola bilər. Antroponimlərin yaranmasında ən böyük rol feillərin üzərində düşür. Feillər həm nitq hissəsi kimi, həmdə söz yaradıcılığında iştirakına görə çox zəngindir. Əvvəldə demişdik ki, antroponimlər həm də xalqın tarixindən xəbər verir. Bu mənada feillər müstəsna rol oynayır. Həm milli olduğu üçün həm də tarixən qədimliyi ilə digərlərindən seçildiyi üçün feillər müstəsnalıq təşkil edir. Kişi və qadın adları feil əsasında müxtəlif morfoloji əlamətlərin artırılması ilə düzəlir. Onlara aşağıdakı şəxs adlarını misal göstərə bilərik: -lı Çallı; -inc Sevinc; -il Sevil; -sun Dursun, Gülsüm, –da Sevda, -maz Solmaz, Qorxmaz, Dönməz; -ar , -ər, -r Yetər, Yaşar, Gülər, Sevər; -dıq Tapdıq; -üş Dönüş, Görüş, Baxış; -qın Daşqın, Coşqun, Küskün, Ötkün və s. Antroponimlər quruluşuna görə iki hissəyə bölünür: sadə və mürəkkəb. Nitq hissələrinin rolunu mürəkkəb antroponimlərin yaranmasında daha aydın görə bilərik. Belə ki, bu antroponimlərin nitq hissələrinə münasibətinə görə müxtəlif olur. Bunlardan ilki isimlə-ismin birləşməsindən düzələn sözlər –Aygül, Hüseynqulu, İbrahimxəlil, Əliyusif və s. 2.İsimlə sifətin birləşməsindən düzələn sözlər əsasında formalaşan antropomilər-Ağaşirin, Dilişirin, Dilşən, Dilxoş, Elşad, Əbdülvəfa, Nurvəfa və s. 3.İsimlə-feilin birləşməsindən düzələn mürəkkəb sözlər əsasında formalaşan antropomilər- Qızqayıt, Nazqayıt və s. 4.İsimlə zaman şəkilçili qəbul etmiş feilin birləşməsindən düzələn antropomilər-Ağaverdi, Tanrıverdi, Qaryağdı, Elsevər, Gülaçar və s.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
864 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 5.Sifətlə ismin birləşməsindən düzələn sözlər əsasında formalaşan antropomilər-Alyar, Almədəd, Təzənur,Təzəgül, Sarıgül, Qaragilə və s. 6. İsimlə əvəzliyin birləşməsindən düzələn sözlər əsasında formalaşan antropomilər-Gülşən, Allahmən, Əlimən və s. 7.İsimlə sayın birləşməsindən düzələn mürəkkəb sözlər əsasında formalaşan antropomilər- Yüzbəy, Minnaz, Minyaşar, Minzər və s. 8. Feillə isimin birləşməsindən düzələn mürəkkəb sözlər əsasında formalaşan antropomilər- Bilzər,Sevdimalı,Dursunəli, Bilnur və s. 9. Zaman şəkilçili qəbul etmiş feilli ismin birləşməsindən düzələn mürəkkəb sözlər əsasında formalaşan antropomilər-Gəldiyar,Yanardağ, Sevdiyar və s. Bütün bu misallar antropomilərin yaranmasında nitq hissələrinin rolunun zənginliyindən xəbər verir. Nümunələr göstərir ki, xalq adları yaradarkən, dilin bütün imkanlarından istifadə etmişlər. Adların tənzimlənməsi bir tərəfdəndə ənənələrlə əlaqəlidir. Müasir dövrdə adqoymada ilk üsul baba, nənənin adının qoyulmasıdır. Bu ənənədir. Antropomilərin bütün xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq deyə bilərik ki, antropomilər mədəni və müasir mədəniyyətdir.
AMEA İ.Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu rbabazade.14@gmail.com AZƏRBAYCAN
Rus dilindən bildiyimiz, dilimiz üçün varvarizm sayılan уже [uj ] (artıq, daha) və даже [d je] (hətta, belə) sözlərini dilimizdən ata bilməməyimizin səbəbi, düşünürəm ki, əslində elə bizim öz dilimizə yad olmamaları ilə bağlıdır. Klassik ədəbiyyatımıza məqsədyönlü nəzər salsaq, bənzərliyi hər kəs görər və bu iddianın yersiz olmadığı aydın olar.
uşaq deyil; онужездесь – o artıq buradadır; 2. doğrudan da, doğrusu; ужявасдолгождал – doğrusu, mən sizi çox gözlədim; 3. daha; незнаю, какужсказать – bilmirəm daha necə deyim; 4. da, də; нетакужплохо – o qədər də pis deyil [3,379]. Uj formasının [uş] kimi səslənməsi də bu iddianı dəstəkləyir. İfadəyə qüvvət verən artıq sözünün sinonimi olan uş, uşda ədatlarına, əsasən XIV-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbi-bədii dilində rast gəlirik. Uş ilə uşdə /iştə arasında məna fərqi açıq şəkildə duyulur. Belə ki, uş ədatı “artıq, daha” mənalarını ifadə edirsə, iştə işarə edir və “budur” mənasını bildirir. Hər birinə aid nümunələri nəzərdən keçirək: “Toğmış Küni uş batar” (M.K.,“DLT”, II 128); “Oldu tamam uş bu gün eşq ilə bazarımız” (Nəsimi); “Dərdə dərman andan oldu, dərdə dərman buldum uş”, “Getdi qış dövri aradən, uş gülüstan dövridir”, “Uş yenə açıldı güllər, xarə söylən gəlməsin” (Xətai); “Aləmi uş maŋa zindan edən. Didi Məcnun oldi adəm uş bu gün” (Həqiri) və s. XIV əsr müəllifi Mustafa Zəririn “Qisseyi-Yusif” əsərində çox işlənən uş ədatının artıq, daha mənaları açıq şəkildə görünür: “Uşölürəm bu cihana toymadın”, “Uş kəmala irmədin buldum zəval”, “Dərd ilə yaquluram uş dünü gün”, “Dərd ilə uş qalmışam natəvan”, “Dedilər, oğlanlaruŋ uş gəldilər”, “Eşq əlindən oldum uş xurü həqir”, “Beytül-əhzan uş baŋa oldu məqam”, “Uş igirmi altı il oldu təmam”, “Bu hekayət bunda uş oldı təmam”, “Diləgim budur, uş dedim saŋa”, “Uş sizə məlum qıldıq bir xəbər”, “Kömləgim yarıldı uş bənim dəxi”... Nümunələrdə uşʼun yerinə uje desək, məna günümüz üçün bəlkə də daha anlaşıqlı olacaqdır. Hətta bir az daha irəli gedib, məzmununa əsasən ehtimal etmək olar ki, c ~ ç ~ ş əvəzlənməsi nəticəsində uc (axir, nəhayət) > uş olmuşdur. Təxminən yenə də eyni şairlərin dilində bu ədatın mürəkkəb forması işlənmişdir: “Oldu kuyin
istərisən, iştə gəldi dər-rəmim. Bu şəhri qoyub, üştə, kədər xəstə Nəsimi. Halımi sənsiz, ey sənəm, bilməz isən gəl iştə gör. Yarımı ayırdı bəndən çərxi-qəddar iştə gör; Şəm oldi köŋlim iştə fəraqində
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
865 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan yanədir (Nəsimi); “Hicrin etdi mən ğəribə uştə gör avarələr” (Xətai), “Qulluğuna gəldi üştə, yüz tuman təqsir ilən”, “Üştə can verdi ğəmindən xəstəxatir Kişvəri”, “Verdi can qul Kişvəri üştə tuman həsrət bilə” və s. II Dəxi haqqında. Fransız dilində d j – artıq, daha deməkdir. Məs.: “İl est d j tard” – artıq // daha gecdir. Bu sözün mənşəyi desja (des+ja: it. gia, isp. ya, port. ja (rus. уже // даже; bask: jada // dagoeneko – B.R.) – artıq, daha kimi izah edilsə də [2,88], türk mənşəli daxi /dəxi //daha sözü ilə bənzərliyi də göz önündədir. Digər tərəfdən, rus dilindəki даже sözünü klassik ədəbiyyatımızda hətta, üstəlik mənasında işlənən dəxi, müasir Türkiyə türkcəsindəki dahi forması ilə əvəz etmək mümkündür. Məsələn,“Онаискреннеподдерживаетьсвоихдрузей, можетсрадостьюпомочьдажесовершеннонезнакомомучеловеку, попавшемувбеду” – O,
açıqürəkliliklə öz dostlarına dayaq durur, hətta dara düşən heç tanımadığı insanlara belə /dəxi /dahi məmnuniyyətlə yardım edə bilir. Lüğətdən öyrənirik: даже – hətta, belə; ...da, ...də: пришливсе, дажестарики – hamı, hətta qocalar da gəlmişlər; тутдажесамврачбессилен – burada həkimin özü də acizdir; дажеи ... – heç, hətta: дажеинеподумал – heç ağlıma da gəlməyibdir [3,277]. Qeyd edək ki, qədim türk yazılı abidələrinin dilində dəxi ədatının qədim şəkli takı olmuşdur. Məs.: “takı nəgü kütər sizlər” (Uig I 43,7) – daha nə gözləyirsiniz? /daha nəyi güdürsünüz?; “Cıda birlə ya ok birlə takı kılıç birlə kalkan birlə atladı” (OKƏ 4,1) – Cida, yay, ox ilə, (также) dəxi qılınc, qalxan ilə atladı; “Alalıŋ ya takı kalkan tamqa bizgə bolsun buyan” (OKƏ 11,7) [1,536] – Alaq yay,
Tarixi qrammatika dərsliyində dəxi ədatı ifadə etdiyi mənaya görə iki cür izah edilmişdir: “a) da, də-nin tamamilə sinonimi olub, məzmun etibarilə eynidir: Ey xirqə giyən bən dəxi zünnarimi buldum. Bir dəxi səndən istərəm ancılayın xəbər kibi (Nəsimi); Mən dəxi görim gələndə anı. Mən dəxi nigara bağibanəm (Xətai); Bir vəsiyyətim dəxi oldur ki, (Füzuli); İslam ləşkərindən dəxi çox adamlar məcruh və məqtul oldu (Dərbəndnamə); b) İfadəyə qüvvət verən artıq (daha -B.R.) ədatının sinonimi kimi. Bu vəzifədə işlənən dəxi ədatının da, də ədatı ilə məzmun yaxınlığı bir o qədər də nəzərə çarpmır. Divdən dəxi nə qorqu çünki pənahim oldur. Dəxi götürməzdim baş anın əyağından (Nəsimi); Yox dəxi cəhanda ğəmküsarım. Dəxi nə yüz ilə varım onda (Xətai); Diməzəm dəxi saŋa aşiqəm, ey gül, zira, Saŋa aşiqlığım izhar edəli xar olubəm (Füzuli); Xubların yasəmən qoxulu zülfi, Dəxi məndə dinü iman qoymadı” (Vaqif); Şükr bari kim səni bir daxi gördük sağ, əsən (Kişvəri); “Dahi hanqı mərd mərdanə meydanə qədəm basacaqdur?!” (“Şühədanamə”). Bu qruplaşmaya üçüncünü də əlavə etmək olar. Belə ki, dəxi ədatının əvvəlkilərdən seçilən hətta, belə mənası da vardır ki, bu zaman rus dilindəki daje-yə yaxınlaşır: “Konşıya hədiyə virələr azdan çoqdan əgər xərac virür kafirsə daxi” (“Kitabi-müstəqim”); “Çox dəvə qırıldı, adəm dəxi”, “Bin qatır, bin dəvə dəxi belə” (M.Zərir); “Gecə kim, uyxuma girsən, istərəm ol uyxunu Kim, qiyamətdə daxı olmaya bidarı hənuz”, “Çıxmaya kuyin həvası Kişvərinin başıdan, Ol zaman daxı ki, dutsa toprağ altında vətən”, “Aŋa daxi olurlar xəlq mane”, “Köŋlümün lövhində oxurdum əlif qəddin rəvan, Mən daxi bir doğru hərf ögrənmədim ustadidən” (Kişvəri). Bu nümunələrdə də dəxiʼni daje ilə əvəz etsək, məna dəyişməyəcəkdir.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
866 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan QƏRB QRUPU DİALEKT VƏ ŞİVƏLƏRİNDƏ “BAĞIR” SOMATİZİMLİ SABİT SÖZ BİRLƏRMƏLƏRİ MəlihəƏSƏDOVA Bakı Slavyan Universiteti melihe78@mail.ru AZƏRBAYCAN
Somatizm – insan və heyvanlara məxsus bədən üzvlərinin adlarıdır. Sabit söz birləşmələrinin formalaşmasında ən aktiv rol oynayan da bu dil vahidləridir. Dilçilik ədəbiyyatında somatizmlər əsasında formalaşan sabit söz birləşmələri ilə bağlı ayrıca bir tədqiqat əsəri yoxdur. Somatizmli birləşmələr haqqında yalnız sabit söz birləşmələri haqqında yazılan tədqiqatlarda onların formalaşmasında iştirak edən komponentlərdən danışılan zaman qrup kimi məlumat verilir. Somatizmlər Azərbayzan dialektlərində, xüsusilə də qərb qrupu dialekt və şivələrində maraqlı leksik- semantik qruplardan biridir. Ümumilikdə sabit söz birləşmələrində somatizmlərin çox işlənməsinin səbəbi bu dil vahidlərinin lüğət tərkibində semantik cəhətdən zəngin olamalarındadır. Obyektin xarakterindən asılı olaraq somatizmlər müxtəlif qatlara parçalanır: somonimlər, osteonimlər, splanxnonimlər, anqionimlər, sensonimlər, xəstəliklərin adları. Sabit söz birləşmələrinin tərkibindəki somatizmlər dialektdəki semantik məna çalarına görə fərqli mövqelərdə duraraq, fərqli məna çalarlıqları yaradırlar. Beləki, bəzi somatizmli sabit söz birləşmələri həddindən çox məcazi məna çalarlıqları yarada bilirsə də, bəzilərində bu semantik çalarlıq zəif və ya az ifadə olunur. Onların hər birini ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək:
də çiyər mənasını ifadə edən “bağır” sözüdür. Məsələn: bağrı yarılmaq (Gəncə) – qorxmaq, dərd çəkmək, sinəsinə dağ çəkmək, əzab çəkmək. Bağır kavavı çox xeyirridi (V.); – Bağırı içalatnan bir yerdə qazanda da pişirrix 1 (Qb.); – İkijə şiş bağır da çəx 1 sən
1 yaman olar (A.Sal.). Qeyd edək ki, Gəncə və Yevlax şivələrində bağır sözü əsasən «qara ciyər» mənasını bildirir. Ağ ciyər sözünü ifadə etmək üçün öfgə leksemi işlədilir: Öfgə quyrux yerinə işdiyir. Şivələrdə qara bağır, bağrıyarılmaq, bağrı çatdamax, bağrı qan olmax ifadələrinə də rast gəlinir: – Qara bağırı uşaxlar ye:flər, öfgələr qalıf (S.); – Beyqafıl çağırdılar dana, yazığın bağrı yarıldı (Bəyd.); – Heş demirsən, elə qorxudan uşa: n bağrı çatdıyar (Nər.).
Asemantik kök şəklində isə bağırsaq leksik vahidinin tərkibində qalmışdır. «Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti»ndə bağır «qaraciyərlə quyruqdan hazırlanan plov xuruşu» mənasında göstərilir (2, 48). Qarabağda aş qarası kimi istifadə edilən bağırbeyin adlanan xörək bişirilir və ayrıca da yeyilir (5, 107). Qərb qrupu şivələrində bağır sözü «qara ciyər», öfgə sözünün digər fonetik variantı olan öyfə «ağ ciyər» anlamında işlənir: – Bü:nkü bağır-öyfə savaxkı quyruxdan irəlidi (zərb-məsəl) (9, 198). Qərb qrupu dialektlərinə daxil olan Gəncə dialektində bu sözə “bağır-beyin” yemək adında da təsadüf edirik. Bu yemək qara ciyər və quzu quyruğundan hazırlanır. Hər ikisi ayrıca qaynadılaraq əzilir və bir-birinə qatılır. Paxla plovla (aş növü) yeyilir. Qərb qrupunda bu somatizmlə bağlı diqqətimizi cəlb edən sabit söz birləşmələrindən biri də “alabağır olmaq” birləşməsidir. Bu frazeologizmin birinci komponentinin tərkibindəki “ala” sözü qan mənasında işlənmiçdir və ciyəri qanamaq, ciyəri parçalanmaq mənalarını şişirtmə məqamında təqdim edir.
M.Kaşğarinin lüğətində bağır «qaraciyər», qədim türk lüğətində isə «ürək» mənasında qeydə alınmışdır (6, c.1, 366; 132, 78). «Əsrarnamə»də və digər qədim türk yazılı abidələrində «köks, sinə, ciyər, ağ ciyər, qara ciyər» mənalarını ifadə etdiyi göstərilir (9, 137). «Dədə Qorqud kitabı»nda bağrı
1 uzca oğul görünməz, bağrım yanar; Yandı bağrım, göynədi içim (7, 38, 61). Bağrı yanmaq ifadəsi «kədərlənmək, qəm-qüssəyə batmaq» anlamında izah olunur (8, 27). Bağır sözünə klassiklərimizin əsərlərində də təsadüf edirik; məsələn, Bəndən iraq olduğun bağrımı qan eylədi (9, 137). IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
867 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Bu sözün klassik ədəbi nümunələrin dilində və şivələrdə ifadə etdiyi bütün mənalara əsasən deyə bilərik ki, bağır qədim türk dilində işlənmiş bağ, bəğ, ba kökünün «iç, içəri, daxili» mənası ilə bağlıdır (10, c.2, 19). «Tаriхən müхtəlif mənа bildirən bu söz «qаrаciyər» mənаsındа Gəncə, Kürdəmir, Qах, Mingəçеvir, Şəki, Şəmkir, Şuşа, Qаzах, «ürək, qəlb» mənаsındа isə Аğdаm, Cəlilаbаd,Füzuli, Kürdəmir, Qubа, Şəki, Gəncə, Nеftçаlа və s. şivələrdə işlədilir»(4, с.254) . Aparılan təhlillər göstərdi ki, somatizmlər Azərbaycan dilinin leksik fondunda ən qədim dil vahidləri qrupuna daxildirlər. Ümumiyyətlə, bütün Azərbaycan dialektlərinin lüğət tərkibindəki frаzеоlоji vаhidlərin böyük əksəriyyətini sоmаtik frаzеоlоgizmlər təşkil еdir. Bunu qərb qrupu dialekt və şivələrindəki sabit söz birləşmələrinin komponentlərinin təhlili bir daha sübut etdi. Beləki, bu dil vahidlər çox geniş sabit birləşmələr əmələgətrimə imkanlarına malikdirlər və belə birləşmələrin işlənmə tezliyi də çox yüksəkdir.
NİTQİN MƏDƏNİ VƏ QEYRİ- MƏDƏNİ FORMALARI Zümrüd MƏHƏRRƏMOVA Gəncə Dövlət Universiteti ahmadov_mehman@mail.ru AZƏRBAYCAN
geniş ünsiyyətə xidmət etdiyi indiki zamanda düzgün, aydın, məntiqli, yığcam, canlı, sadə, dəqiq və təsirli danışa və yaza bilmək, başqa sözlə, yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnmək mühüm tələb kimi qarşıya qoyulur.Nitq mədəniyyəti insanlara məxsus ümumi mədəniyyətin ən vacib və aparıcı tərkib hissələrindən biridir. Bu anlayışa danışıq mədəniyyəti ilə yanaşı, yazı mədəniyyəti də daxildir. Belə yüksək keyfiyyətə yiyələnən şəxs cəmiyyətin ictimai həyatında, onun hər hansı bir sahəsində fəal və məhsuldar iştirak etmək imkanına malik olur. Xüsusən, ziyalıların nitq mədəniyyətinə yiyələnməsi vacib sayılır. Yazıçılar, müəllimlər, aktyorlar, radio və televiziya işçiləri, jurnalistlər, bədii söz ustaları nitqinin təsirliliyi, obrazlılığı, ifadəliliyi, məntiqliyi, zənginliyi ilə fərqlənməli, başqaları onların danışığından, oxusundan, yazdıqlarından nümunə götürməlidirlər. Dilçilik ədəbiyyatında nitq mədəniyyəti anlayışı belə izah olunur: “Nitq mədəniyyəti tətbiqi dilçilik sahəsi olub, hər hansı konkret bir dilin orfoepik, orfoqrafik, leksik, qrammatik, üslubi və s. normalarını müəyyənləşdirən nəzəri axtarışlar və təcrübi tədbirlər kompleksidir”. Nitq insana verilmiş misilsiz bir nemətdir. Məhəmməd Füzuli “Ənisül-qəlb” əsərin də yazır ki, insanı onun dili ilə fərqləndirirlər. Nitqlə təfəkkür arasında sıx əlaqə görən, nitqi insanın şüurlu fəaliyyətinin nəticəsi sayan şair dilin ictimai mahiyyəti barədəki fikrini bir beytlə belə ümumiləşdirir. Eyləsən tutiyə təlim ədayi-kəlimat, Nitqi insan olur, amma özü insan olmur Nitqin mədəni və qeyri-mədəni formaları vardır. Hər bir insan nitq mədəniyyətinə yiyələnməyə çalışmalıdır. Nitqi yaxşılaşdırmaq üçün mədəni nitqin məziyyətlərinə də diqqət edilməlidir. Danışan zaman nitqin dəqiqliyinə, düzgünlüyünə, təmizliyinə, zənginliyinə, aydınlığına və.s fikir verilməlidir.Belə nitqi dinləyən dinləyici həmin danışıq üslubundan yorulmaz, hətta ondan həzz alar.Bunlardan başqa auditoriyada çıxış edilən zaman nitqin məziyyətlərinə əməl etmək kifayət etmir.Danışarkən mimika və jestlərdən də yerli-yerində istifadə edilməlidir. Əgər danışan şəxs sadəcə bir yerdə hərəkətsiz nitq söyləyərsə, amma fikrini gözəl səlis, dəqiq, düzgün ifadə edərsə, bu nitq yenə də quru və darıxdırıcı olar. Dinləyici söylənilən nitqdən tez yorular,dinləmək istəməz və ya fikri yayınar. Ona görə də nitqin mənalı olması üçün mimika və jestlərdən də bacarıqla istifadə etmək lazımdır. Nitqin yaranmasında ən böyük vasitə dildir. Dil ünsiyyət vasitəsi,nitq isə ünsiyyət prosesidir. Dil ünsiyyət vasitəsini yerinə yetirən şərti işarət sistemidir. Deməli, dil nitqi yaradır. Hər bir insanın özünə məxsus danışıq üslubu vardır. Buradan aydın olur ki, nitq insanın xarakterinin açılmasına yardımçı olur. O, insanın daxili aləminə enər və düşüncələrini ifadə etməyə başlayar. Sokrat deyirmiş: “Ey insan
|