Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş

Dilin funksiyaları, mətn kateqoriyaları və növləri 
Nəzəriyyəçilərin  əksəriyyəti  belə  bir  fikirdədirlər  ki,  bütün 
tərcümələr  dil  nəzəriyyəsinə,  dil  nəzəriyyəsi  də  tərcümə 
nəzəriyyəsinə əsaslanır. Tərcümə tətbiqi dilçilik sahəsidir. Dilin 
üç əsas funksiyası var; ekspressiv, informativ və vokativ. 
Ekspressiv  funksiyanın  əsasını  danışanın,  yazanın  və  nitq 
müəllifinin təxəyyülü (mind) təşkil edir. Alacağı cavabdan asılı 
olmadan  o,  dildən  öz  hisslərinin  ifadəsi  üçün  istifadə  edir. 
Ekspressiv mətn növləri aşağıdakılardır: 
1. Ciddi bədii ədəbiyyat (serious imaginative literature). Bura 
lirik şer, hekayə, roman və dram əsərləri daxildir. Bunlardan lirik 
şerlər insan hisslərinin ən bariz ifadəçisidir. Dram əsərləri daha 
böyük  auditoriyaya  ünvanlanıb,  onlardakı  millilik  tərcümədə 
çətinliklər yaradır. 
2. Nüfuzlu  bəyanatlar  (authoritative  statements).  Bu  cür 
mətnlərin nüfuzu və etibarlılığı onlann müəlliflərinin statusu ilə 
bağlıdır.  Bu  mətnlər  öz  müəlliflərinin  möhürünü  daşıyır,  onlar 
konnotativ  yox,  denotativ  səciyyəlidir.  Bu  mətnlərə  partiya 
rəhbərləri,  nazirlər  və  şairələrin  siyasi  nitqləri,  sənədləri, 
nizamnamələr,  hüquqi  sənədlər,  tanınmış  müəlliflərin  elmi, 
fəlsəfi əsərləri, akademik yazılar daxildir. 
3. Tərcümeyi-hal,  esse,  şəxsi  məktublar  {autobiography, 
essays,  personal  correspondence)  ekspressiv  səciyyə  kəsb  edir, 
bunlar şəxsi hisslərin təzahürüdür. Oxucularla bu mətn sahibləri 
müxtəlif zəminə {background) malikdirlər. 
Tərcüməçi gərək bu mətnlərdəki fərdi komponentləri: qeyri- 
adi ifadələri, orijinal metafora, tərcüməolunmaz sözləri, xüsusilə 
keyfiyyət  bildirən  sifətləri,  qeyri-adi  sintaksis,  neolo-  gizm, 
qəribə sözləri (arxaizm, dialekt, qəribə texniki termin) ayırd edə 
bilsin. Şəxsi komponentlər idiolekt, şəxsi dialekt də adlanır, onlar 
adi  dilə  qarşı  qoyula  bilər.  Bu  şəxsi  komponentlər  mətnin 
ekspressiv  elementlərini  təşkil  edir.  Onlan  tərcümədə  tamamilə 
neytrallaşdırmaq məsləhət görülür. 
161 

---

informativ (informative) funksiyam zahiri (external) situasiya, 
müəyyən  bir  mövzunun  faktlan,  dildənkənar  gerçəklik,  o 
cümlədən  başqalan  tərəfindən  söylənilən  ideya,  yaxud 
nəzəriyyələr təşkil edir. İnformativ mətnin standart forması var; 
dərslik, texniki hesabat, dövri mətbuatda məqalə, elmi əsər, tezis, 
iclas protokolu və s. 
Bu  cür  mətnlər  müasir,  qeyri-regional,  qeyri-sinfi,  qeyri- 
idiolektal 
üslubda 
olur. 
Onlann 
xarakter 
əlamətləri 
aşağıdakılardır:  1.  formal,  qeyri-emotiv,  elmi  əsərlərə  məxsus 
texniki  üslub,  xüsusi  terminologiya,  jarqon,  məxsusi  leksika, 
şəxssiz  cümlələr,  məchul  növ,  təşbehsiz  dil;  2.  neytral  üslub, 
xüsusi  terminlər,  birinci  şəxsin  cəmi,  indiki  zaman,  konseptual 
metaforalar; 3. publistik və incəsənətə dair əsərlərə məxsus qeyri- 
formal,  ilıq  üslub,  sadə  qrammatik  struktur,  populyar  və  sadə 
leksika;  4.  populyar  jurnalistikaya  xas  olan  tanış,  aydın,  qeyri- 
texniki üslub, təəccüb doğuran metaforalar, qısa cümlələr. 
Vokativ  funksiyanın  əsasını  oxucu,  mətnin  ünvanlandığı 
auditoriya  təşkil  edir.  Vokativ  oxucunu  hərəkət  etmək, 
düşünmək,  hiss  etmək,  müəllifin  istədiyi  istiqamətdə  reaksiya 
verməyə  sövq  edir.  Dilin  bu  funksiyasına  konativ 
(conative-iradi),  instrumental,  operativ,  praqmatik  funksiya  da 
deyilir.  Hazırda  vokativ  mətnlər  bir  oxucuya  deyil,  oxucu 
auditoriyasına ünvanlanır. Vokativ mətnlərə müxtəlif təlimatlar, 
reklam,  təşviqat  materiallan,  oxucunu  inandırmağa  yönəlmiş 
yazılar  (publisistika),  populyar  bədii  ədəbiyyat  daxildir. 
Sonuncunun 
məqsədi 
əyləndirmək, 
kitab 
satışını 
stimullaşdırmaqdır. 
Bütün  vokativ  mətnlərdə  birinci  amil  yazıçı  və  oxucu 
auditoriyası  arasındakı  əlaqədir.  Bu  da  müxtəlif  vasitələrlə  - 
müraciət  formalan,  bərabərlik  ifadə  edən  sözlər,  əmr,  xahiş, 
inandırma və s. ilə həyata keçirilir. 
İkinci  amilə  görə  vokativ  mətnlər  oxucu  üçün  anlaşıqlı  bir 
dildə  yazılmalıdır.  Tərcümə  etməmişdən  qabaq  məxəz  mətnin 
linqvistik  və  kultral  səviyyəsi  nəzərdən  keçirilməli  və  həmin 
səviyyə hədəf mətndəki səviyyəyə uyğunlaşdınimalıdır. 
162 

---

Tam ekspressiv, informativ, yaxud vokativ mətn yoxdur. Hər 
bir mətndə bu üç funksiyanın hər üçü var, lakin biri digərindən 
daha  güclüdür.  Bununla  belə,  vokativ  və  informativ  mətnlərdə 
ekspressivlik  çox  azdır.  Ancaq  ekspressiv  mətndə  də 
informativlik mövcuddur.