M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»

OcHoebi eHeıune^KonoMuuecKux :manuü / Flod ped. 0oMUncKmo.- M: 
MeofcdyHapoÖHbie omnoiuentm, 1994, c. 120. 
26 

---

c
əhd edir və oradan ucuz qiymətə mallar alaraq öz ölkələrində 
m
ənfəətlə satmağa çalışırlar. Nəticədə daxili bazarda alqı-satqı 
əməliyyatları ilə müqayisədə idxal-ixrac əməliyyatlarında daha 
çox gəlir əldə etmək müxtəlif ölkələrin sahibkarlarının BƏB-də 
iştirakının əsas səbəbinə çevrilir. Ölkələrin BƏB-də iştirakına 
müəssisə səviyyəsində deyil, dövlət marağını nəzərə almaqla 
yanaşmaq lazımdır. Məlumdur ki, maddi nemətlərin istehsalı 
fasil
əsiz prosesdir, iqtisadiyyatın inkişafı nəticəsində tələbatlar 
daim d
əyişir. Artan tələbatı ödəmək üçün qarşıya yeni istehsal 
sah
ələrinin yaradılması və mövcud sahələrin genişləndirilməsi 
t
ələb olunur. Bu vəzifənin həlli üçün iş vaxtına qənaət qanununa 
əməl olunmalıdır ki, bununla da məhsulların istehsalına çəkilən 
x
ərclər azalır və əmək məhsuldarlığı yüksəlir. Artan tələbatı 
ödəmək üçün ya mövcud müəssisələr genişləndirilməli, ya da 
yeni müəssisələr tikilməlidir. Bunların həyata keçirilməsi uzun 
müddət, xeyli maddi və investisiya ehtiyatları tələb edir. Məhsul 
v
ə investisiya ehtiyatlarına artan tələbatları ödəmək üçün yeganə 
yol ölkənin BƏB-də iştirakıdır. 
Bel
əliklə, ölkələrin BƏB-də iştirakının iki əsas səbəbi 
vardır. Birincisi, cəmiyyətin maddi tələbatları qeyri-məhduddur. 
İkincisi, iqtisadi ehtiyatlar, yəni əmtəələrin istehsalı və xidmətlərin 
göstərilməsi üçün vəsaitlər məhduddur, bu əks amillər meydana 
çıxdıqda, mövcud ehtiyatlardan qənaətlə istifadə edilməsi 
z
əruriləşir. Ona görə də, ölkələr həmişə BƏB-də iştirakında 
maraqlıdırlar. Müəssisələrin isə BƏB-də iştirak etməsinin səbəbi 
m
ənfəət əldə etməkdir. Eyni zamanda, BƏB-də iştirak edən 
ölkələr daim olaraq iqtisadi mənfəət əldə etmək istəyirlər. 
Ölkələrin BƏB-də səmərəli iştirak etməsi üçün müəyyən 
şərtlər - təbii ehtiyatlar, əlverişli iqlim şəraiti, nəqliyyatın və 
27 

---

infrastrukturanın inkişafı və s. olmalıdır. Ancaq ölkələrin BƏB- də 
iştirakının səbəbləri ilə şərtlərini fərqləndirmək lazımdır. Ölkələri 
BƏB-də iştirak etməyə məcbur edən səbəb gəlir əldə etməkdir. 
Şərt isə ölkələrin BƏB-də iştirakı zamanı vaxta qənaət edilməsini 
t
əmin edən ayrı-ayrı konkret şəraitdir. BƏB-də iştirak etməyi 
şərtləndirən amillər səbəbdən fərqli olaraq müxtəlif ölkələrdən və 
hadis
ələrdən asılı olaraq dəyişir. 
Ümumilikdə BƏB-i müəyyən edən amilləri aşağıdakı kimi 
qruplaşdırmaq olar: 
- t
əbil ehtiyatların mövcudluğu; 
- t
əbii-iqlim şəraiti; 
- demoqrafik potensial v
ə ölkədə ixtisaslı kadrların olması; 
- 
ölkənin coğrafi vəziyyəti; 
- elmi-texniki inqilab; 
- n
əqliyyat və infrastrukturanın İnkişafı. 
Ayrı-ayrı ölkələrdə bu amillərin hər birinin olması vacib 
deyil. Çünki ölkələr BƏB-də iştirak etmək üçün bu amillərin 
birind
ən və ya bir neçəsindən istifadə edirlər. Məsələn, ABŞ, 
Kanada, RF, CAR, Ərəb ölkələri, Azərbaycanın təbii ehtiyatlar və 
t
əbii iqlim şəraiti BƏB-də iştirak etmək üçün mühüm rol oynayır. 
Böyük Britaniyada, AFR-də, İtaliyada və Yaponiyada isə bu 
amill
ər məhdud olsa da, ixtisaslı işçi qüvvəsi və elmi- texniki 
nailiyy
ətlər hesabına bu ölkələr BƏB-də geniş iştirak edir. Ancaq 
bütün bunları göstərməklə yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, 
BƏB-də İştirakı şərtləndirən amillərin olması o demək deyil ki, bu 
amill
ər ölkələrin BƏB-də iştirak etməsi üçün həlledici rol oynayır. 
Ola bil
ər ki, ölkə təbii ehtiyatlar cəhətdəh zəngindir, ancaq onun 
reallaşması üçün inkişaf etmiş məhsuldar qüvvələr yoxdur və ya 
ölkə başqa bir ölkədən siyasi və Iq- 
78 

---

tisadi c
əhətdən asılıdır. Hazırda inkişaf etməkdə və keçid 
iqtisadiyyatlı ölkələrdə kifayət qədər ixtisaslı işçi qüvvəsi olsa da, 
iqtisadiyyat z
əif inkişaf etdiyinə görə onlar yüksək əmək haqqı və 
s. s
əbəblərə görə digər ölkələrə işləməyə gedirlər. 
Dig
ər tərəfdən, praktika sübut edir ki, eyni təbii 
ehtiyatlara, t
əbii-iqlim şəraitinə malik ölkələr əmtəə mübadiləsi 
ed
ərək qarşılıqlı fayda götürə bilərlər. Bu onunla əlaqədardır ki, 
bu ölkələr hazır məhsul istehsal etmək üçün müxtəlif istehsal, 
texnoloji v
ə əmək vasitələrinə malikdirlər, yəni ölkələr arasında 
əmək bölgüsünün başlıca hərəkətverici qüvvəsi elmi-texniki 
t
ərəqqidir. 
Ölkədaxili əmək bölgüsündə olduğu kimi BƏB-in də əsas 
formaları sahədaxili və sahələrarası əmək bölgüləridir. Ancaq 
ölkədaxili əmək bölgüsünün regionlararası formasından fərqli 
olaraq BƏB-in xalq təsərrüfatı forması fərqləndirilir.^ Sahədaxili 
BƏB müxtəlif ölkələrin eyni sahəyə daxil olan müəssisələrin 
istehsal etdikl
əri müəyyən növ əşyaların, detal, aqreqat və 
hiss
ələrin mübadiləsidir. Sahələrarası BƏB isə xalq təsərrüfatının 
müxtəlif istehsal sahələrinə məxsus müəssisələrin İstehsal 
etdikl
əri məhsulların mübadiləsi zamanı yaranır. 
BƏB-in xalq təsərrüfatı forması ölkədaxili əmək 
bölgüsünün regionlararası formasından fərqli olaraq müxtəlif 
ölkələrdə fəaliyyət göstərən bütün müəssisələr arasındakı 
əlaqəni ifadə edir. Bu onu göstərir ki, bir ölkənin ÜDM-in hansı 
hiss
əsi digər ölkənin ÜDM-in hansı hissəsinə mübadilə edilir. 
Eyni zamanda beyn
əlxalq ixtisaslaşma və kooperasiya- 
laşma da BƏB-in ən mühüm formaları və onun əsas